POLITYKA SPOŁECZNA
Polityka społeczna - przyjęty i realizowany przez władzę publiczną i organizacje pozarządowe zespół długofalowych działań na rzecz zaspokajania potrzeb i rozwiązywania problemów społecznych. Polityka społeczna to również dziedzina nauk społecznych zajmująca się teorią polityki społecznej. Nauka o polityce społecznej znajduje zastosowanie przy konstruowaniu programów gospodarczych i społecznych partii politycznych a wyborcy oczekują ich realizacji w zgodzie z deklaracjami przedwyborczymi. Polska przyjęła w Konstytucji model społecznej gospodarki rynkowej.
1.Cele polityki społecznej
Wśród wielu celów polityki społecznej możliwe jest wyróżnienie:
-bezpieczeństwo socjalne, które obejmuje zapewnienie dochodów i usług w sytuacji wystąpienia ryzyka socjalnego (choroba, inwalidztwo, starość, śmierć, bezrobocie)
-inwestycje w człowieka - tworzenie równych szans rozwoju ludzi, kształcenie młodego pokolenia (są czynnikiem rozwoju ekonomicznego sprawiając, że wartości socjalne uzależnione są od polityki gospodarczej)
-ład społeczny - jest podstawą stabilizacji życiowej ludzi, współpracy w osiąganiu celów, tolerancji różnic między ludźmi. Wartość pokoju społecznego rośnie wraz z osiąganiem dobrobytu i stabilizacji politycznej
-życie rodzinne - akcentowanie życia rodzinnego oznacza powrót do wartości związków między ludźmi i poczucia bezpieczeństwa na podstawie więzi emocjonalnych i uczuciowych. Wychowanie przyszłych generacji wymaga wsparcia rodzin nie tylko ubogich i nie tylko materialnego ze strony osób i instytucji.
Polityka społeczna zajmuje się każdą istotną dla organizacji życia publicznego kwestią społeczną, tj. każdym zjawiskiem, które na masową skale stanowi o braku komfortu życia społecznego i może okazać się dotkliwe dla potencjału osobowego społeczeństwa. Brak zapobiegania narastającym problemom społecznym może prowadzić do upośledzenia poszczególnych środowisk i kategorii ludności (np. marginalizacji) oraz konfliktami zakłócającymi funkcjonowanie społeczeństwa.
2. Etapy rozwoju polityki społecznej
Okres do lat 80. XIX wieku w polityce społecznej oznacza czas od tzw. prawa ubogich do pierwszych ustaw ubezpieczeniowych. W 1601 r. wprowadzono w Anglii pierwszą ustawę o prawie ubogich, a w 1795 wprowadzono zasiłki wyrównawcze do płac. Od XIX w. polityka społeczna pozostaje w ścisłym związku z kwestią robotniczą. Wczesnemu rozwojowi kapitalizmu towarzyszyły nierówności uderzające w godność człowieka marginalizujące ludzi bezdomnych, głodnych, bez pracy, chorych. Te kategorie osób były spychane w nieekonomiczny niebyt stąd pojawiły się wysiłki państwa na rzecz usunięcia istniejących nierówności.
Lata 1880-1930 to czas eksperymentu i poszukiwań w polityce społecznej koncentrujących się wokół znalezienia najlepszych sposobów ingerencji państwa w sprawy socjalne. Istotną rolę w kształtowaniu współczesnej polityki społecznej odegrał kanclerza Niemiec Otto von Bismarck, który był inicjatorem wprowadzenia 3 rodzajów obowiązkowego ubezpieczenia:
-ubezpieczenie na wypadek choroby (1883)
-ubezpieczenie od wypadków przy pracy (1884)
-ubezpieczenie w razie starości i inwalidztwa (1889)
Ustawy niemieckie dały silny impuls do poszukiwania najlepszych sposobów rozwiązania kwestii socjalnej, wiele krajów uznało je za rozwiązanie modelowe i warte naśladowania. Bismarck udowodnił, ze zaangażowanie państwa w sprawy socjalne jest nie tylko możliwe, ale i korzystne z punktu widzenia utrzymania porządku społecznego i poprawy położenia pracowników najemnych.
W latach 1930-1950 kształtuje się konsens wokół idei prowadzenia przez państwo polityki społecznej. To okres rozbudowy systemu świadczeń socjalnych i szeroko rozumianych usług socjalnych. Do systemu świadczeń socjalnych włączane są kolejne grupy obywateli oraz wprowadzane nowe rodzaje świadczeń. System świadczeń w pierwotnej fazie obejmował tylko robotników w niebezpiecznych branżach, następnie ubezpieczeniami objęto innych pracowników przemysłowych, potem robotników wiejskich.
W latach 1950-1975 w większości krajów wysoko rozwiniętych, nasilały się głosy krytykujące rozmiary zaangażowania władz publicznych w realizację. W tym okresie nastąpiło rozszerzenie zakresu wszystkich rodzajów ubezpieczeń społecznych i pozostałych świadczeń socjalnych, nastąpiło podwyższenie wysokości świadczeń oraz wydłużenie okresu wypłacania. W okresie nastąpił proces dyfuzji polegający na tym, że świadczenia socjalne wywalczone przez jedne grupy zawodowe stawały się punktem odniesienia dla roszczeń kolejnych grup zawodowych, przy czym poziom świadczeń uzyskany przez grupy najbardziej uprzywilejowane wyznaczały docelowy i pożądany standard o który wszystkie kolejne grupy starały się zabiegać.
Od około 1975 r. do końca XX wieku nastąpiło przewartościowanie priorytetów polityki społecznej. W większości krajów był to okres kryzysu naftowego i okres cenzury dla polityki społecznej. W okresie tym chodziło o dostosowanie systemu świadczeń socjalnych do zmniejszonych możliwości finansowych państwa. Większość zmian polegała na zaostrzeniu kryteriów korzystania ze świadczeń. Nastąpiła zmiana priorytetów w polityce społecznej na korzyść ludzi młodych i osób aktywnych zawodowo, np. rozbudowa różnych form przekwalifikowania, wyszkolenia oraz wspierania mobilności zawodowych. Przyjęto pewną strategię inwestowania w człowieka czemu towarzyszy poszukiwanie indywidualnych sfer zaspokajania potrzeb człowieka.
UBEZPIECZENIA SPOLECZNE W POLSCE
System ubezpieczeń społecznych ma w Polsce charakter powszechny i obowiązkowy. Ubezpieczeniami społecznymi - w zakresie wybranych ryzyk - są objęte osoby, które są, między innymi, pracownikami, osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy zlecenia czy też prowadzące działalność gospodarczą.
Obywatele UE podlegają ubezpieczeniom społecznym w Polsce na takich samych zasadach jak obywatele polscy.
Ubezpieczenie emerytalne
Ubezpieczenie emerytalne jest to ubezpieczenie na wypadek niezdolności do pracy z powodu starości. Osoby, które opłacają składkę, zapewniają sobie w ten sposób dochód w momencie zaprzestania pracy zawodowej po osiągnięciu wieku emerytalnego.
Od 1 stycznia 1999 r. zaczął obowiązywać w Polsce nowy system emerytalny. Zakłada on, że przyszli emeryci będą otrzymywać emeryturę z co najmniej dwóch źródeł:
1. Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
2. Otwartego Funduszu Emerytalnego.
Otwarty Fundusz Emerytalny jest osobą prawną, której celem jest gromadzenie środków pieniężnych pochodzących ze składek ubezpieczonych i inwestowanie ich na rynku finansowym. Środki te przeznaczone są na wypłatę emerytur dla członków Funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego. Do Otwartego Funduszu Emerytalnego mają obowiązek przystąpić osoby urodzone po 31 grudnia 1968 r.
Składka na ubezpieczenie emerytalne wynosi 19,52 % podstawy wymiaru składki - składka jest więc zróżnicowana w zależności od dochodu ubezpieczonego. 12,22 % podstawy wymiaru składki przekazywane jest do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. 7,3 % podstawy wymiaru przekazywane jest, za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, do wybranego przez ubezpieczonego Otwartego Funduszu Emerytalnego, jeżeli ubezpieczony do takiego funduszu przystąpił (jeżeli ubezpieczony nie przystąpił do funduszu emerytalnego, to wówczas cała składka na ubezpieczenie emerytalne przekazywana jest do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych).
Składka emerytalna finansowana jest w równych częściach zarówno przez pracodawcę jak i ubezpieczonego, z tym że składka wpłacana do Otwartego Funduszu Emerytalnego pochodzi w całości, z części opłacanej przez ubezpieczonego. Odpowiedzialny za odprowadzenie do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych składki jest pracodawca.
Wysokość przyszłej emerytury osoby ubezpieczonej uzależniona jest od wysokości wynagrodzenia, którego pochodną jest wysokość składki oraz od okresów ubezpieczenia.
Ustawowy wiek emerytalny w Polsce wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.
Decyzje o przyznaniu emerytury wydają organy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych właściwe ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenie. Postępowanie o przyznanie emerytury rozpoczyna się po złożeniu wniosku przez zainteresowanego.
Ubezpieczenie rentowe
Ubezpieczenie rentowe gwarantuje świadczenia pieniężne w przypadku utraty dochodów pieniężnych związanych z wystąpieniem ryzyka inwalidztwa (niezdolność do pracy lub śmierć żywiciela rodziny). W takiej sytuacji osoby opłacające składki na ubezpieczenie rentowe otrzymują rentę z tytułu niezdolności do pracy, która zastępuje im utracone wynagrodzenie lub dochód, a w przypadku śmierci ubezpieczonego żywiciela rodziny, członkom jego rodziny wypłacana jest renta rodzinna.
Składka na ubezpieczenie rentowe wynosi 6 % podstawy wymiaru składki, przy czym 4,5% pochodzi ze środków pracodawcy, a 1,5% ze środków pracownika.
1. Renta z tytułu niezdolności do pracy
Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnia łącznie następujące warunki:
-został uznany za osobę częściowo lub całkowicie niezdolną do pracy,
-ma udokumentowany okres składkowy i nieskładkowy,
-niezdolność do pracy powstała w okresach ściśle określonych w ustawie.
Osoba całkowicie niezdolna do pracy to taka, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy. Osoba częściowo niezdolna do pracy to taka, która utraciła w znacznym stopniu zdolność do wykonywania pracy zgodnej z posiadanym przez nią poziomem kwalifikacji. Niezdolność do pracy i jej stopień stwierdza lekarz-orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jako I instancja orzecznicza, albo Komisja Lekarska ZUS - jako II instancja orzecznicza.
2. Renta rodzinna
Renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny (dzieciom, wdowie, wdowcowi, rodzicom) po osobie, która w chwili śmierci pobierała emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy oraz po osobie pracującej, która miała wymagane okresy do przyznania emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy. Przy ocenie prawa do renty rodzinnej przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy.
3. Ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych
Ubezpieczeniem z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych objęci są, między innymi, pracownicy, osoby wykonujące umowę zlecenia oraz osoby prowadzące działalność gospodarczą.
Świadczenia z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej przysługują osobie objętej ubezpieczeniem z tego tytułu. Są to:
-zasiłek chorobowy - dla ubezpieczonego, którego niezdolność do pracy spowodowana została wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową,
-świadczenie rehabilitacyjne - wypłacane po wyczerpaniu zasiłku chorobowego, jeżeli ubezpieczony jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja rokują odzyskanie zdolności do pracy,
-zasiłek wyrównawczy - dla ubezpieczonego będącego pracownikiem, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu,
-jednorazowe odszkodowanie - dla ubezpieczonego, który doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu lub dla członków rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty,
-renta z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej - przysługuje ubezpieczonemu niezależnie od okresu podlegania ubezpieczeniu (nawet wówczas, gdy wypadek wydarzył się pierwszego dnia pracy), a także osobie, której niezdolność do pracy powstała nawet po upływie 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia. W razie ustąpienia niezdolności do pracy, a tym samym utraty prawa do renty, a następnie ponownego powstania niezdolności, prawo do renty przywraca się bez względu na okres, jaki upłynął od ustania prawa do renty. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego nie przysługują, gdy wyłączną przyczyną wypadku było udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Świadczenia nie przysługują również ubezpieczonemu, który będąc w stanie nietrzeźwym lub pod wpływem środków odurzających czy substancji psychotropowych, przyczynił się w znacznym stopniu do spowodowania wypadku,
-renta szkoleniowa - dla ubezpieczonego, w stosunku do którego orzeczono celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie spowodowaną wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową,
-renta rodzinna - dla członków rodziny zmarłego ubezpieczonego z powodu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej oraz dodatek do renty rodzinnej - dla sieroty zupełnej,
-dodatek pielęgnacyjny - dla osoby uprawnionej do renty, uznanej za całkowicie niezdolną do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub która ukończyła 75 lat,
-pokrycie kosztów leczenia - z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych oraz zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne.
Składka na ubezpieczenie wypadkowe wynosi od 0,40% do 8,12% podstawy wymiaru składki i jest w całości pokrywana ze środków pracodawcy.
4.Ubezpieczenie w razie chorobowy i macierzyństwa
Obowiązkowemu ubezpieczeniu w razie chorobowy i macierzyństwa podlegają głównie pracownicy. Osoby objęte obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym, które, między innymi: wykonują pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, prowadzą pozarolniczą działalność (działalność gospodarczą, twórcy, artyści, osoby wykonujące wolne zawody) mogą również ubezpieczyć się, dobrowolnie, na wypadek choroby i macierzyństwa.
Wysokość składki na ubezpieczenie w razie chorobowy i macierzyństwa wynosi 2,45 % podstawy wymiaru składki. Składka jest pokrywana ze środków pracownika.
Z tytułu ubezpieczenia chorobowego i na wypadek macierzyństwa wypłaca się następujące świadczenia:
zasiłek chorobowy
Zasiłek chorobowy przysługuje ubezpieczonemu, który zachorował w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego. Co do zasady, prawo do zasiłku chorobowego przysługuje po upływie tzw. okresu wyczekiwania. Osoba, która podlega obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu, nabywa prawo do zasiłku chorobowego po upływie 30 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego. Osoba podlegająca temu ubezpieczeniu dobrowolnie, nabywa je po upływie 90 dni nieprzerwanego ubezpieczenia. Od pierwszego dnia ubezpieczenia chorobowego prawo do zasiłku chorobowego przysługuje, miedzy innymi, ubezpieczonym obowiązkowo, którzy mają wcześniejszy, co najmniej 10-letni okres obowiązkowego ubezpieczenia chorobowego.
Zasiłek chorobowy przysługuje ubezpieczonemu w wysokości 80 % podstawy wymiaru, a za okres pobytu w szpitalu - w wysokości 70% podstawy wymiaru.
Jeżeli niezdolność do pracy powstała wskutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy przypada w okresie ciąży, albo dotyczy dawców tkanek, komórek czy narządów to zasiłek chorobowy wypłacany jest w wysokości 100 % podstawy wymiaru.
B)świadczenie rehabilitacyjne
Świadczenie rehabilitacyjne jest przyznawane ubezpieczonemu, który wyczerpał prawo do pobierania zasiłku chorobowego, ale w dalszym ciągu jest niezdolny do pracy. Świadczenie to przysługuje na okres niezbędny do przywrócenia zdolności do pracy, nie dłużej jednak niż przez 12 miesięcy.
C)zasiłek wyrównawczy
Zasiłek wyrównawczy przysługuje jedynie ubezpieczonym, którzy są pracownikami. Zasiłek ten uzyskują pracownicy, których wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek poddania się rehabilitacji zawodowej lub, ze względu na stan zdrowia, zostali przesunięci na inne stanowisko pracy.
D)zasiłek macierzyński
Zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonej, która w okresie ubezpieczenia chorobowego albo w okresie urlopu wychowawczego:
- urodziła dziecko,
- przyjęła na wychowanie dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego - do 10 roku życia i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia,
- przyjęła na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem, dziecko w wieku do 7 roku życia a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego - do 10 roku życia.
Przepisy dotyczące prawa do zasiłku macierzyńskiego w przypadku przyjęcia dziecka na wychowanie, stosuje się również do ubezpieczonego.
Zasiłek macierzyński wypłacany jest przez okres urlopu macierzyńskiego - przez 20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka (ewentualnie dłużej, w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie - od 31 do maksymalnie 37 tygodni). Wysokość zasiłku macierzyńskiego wynosi 100% podstawy wymiaru zasiłku. Podstawę wymiaru zasiłku stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy poprzedzających miesiąc, w którym powstało prawo do zasiłku. Od zasiłku macierzyńskiego nalicza się składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe (Składki te finansuje budżet państwa).
E)zasiłek opiekuńczy
Zasiłek opiekuńczy przysługuje, między innymi, w przypadku gdy zaistnieje konieczność opieki nad chorym dzieckiem w wieku do 14 lat lub innym członkiem rodziny. Miesięczny zasiłek opiekuńczy wynosi 80% podstawy wymiaru zasiłku.
Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu regulują odpowiednio przepisy ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74, z późn. zm.) - dalej u.s.u.s., oraz ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. Nr 210, poz. 2135, z późn. zm.) - dalej u.ś.o.z.
Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 4 i ust. 4 u.s.u.s. osoba, która wykonuje pracę na podstawie umowy zlecenia podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, chyba że jest uczniem gimnazjum, szkoły ponadgimnazjalnej, szkoły ponadpodstawowej lub studentem i nie ukończyła 26 lat. Dla zleceniobiorcy - stosownie do art. 12 ust. 1 i 3 u.s.u.s. - obowiązkowe jest także ubezpieczenie wypadkowe, jeżeli wykonuje pracę w siedzibie lub miejscu prowadzenia działalności zleceniodawcy. Ubezpieczenie chorobowe jest dla zleceniobiorcy dobrowolne.
W przypadku, gdy dana osoba jednocześnie wykonuje pracę na podstawie dwóch lub więcej umów zlecenia znajduje do niej zastosowanie art. 9 ust. 2 u.s.u.s., zgodnie z którym jest ona objęta obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z tego tytułu, który powstał najwcześniej (tj. z tytułu tej umowy zlecenia, która została zawarta jako pierwsza). Z przepisu tego wynika jednak, że zleceniobiorca ma prawo, na swój wniosek, z pozostałych umów zlecenia zostać objętym dobrowolnymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, a także zmienić tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych.
Wykonywanie pracy na podstawie umowy zlecenia - co wynika z art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. e) u.ś.o.z. - stanowi tytuł do obowiązkowego ubezpieczenia zdrowotnego, chyba że z tytułu tej umowy zleceniobiorca nie spełnia warunków do objęcia obowiązkowo lub dobrowolnie ubezpieczeniami społecznymi (np. zleceniobiorca jest uczniem lub studentem i nie ukończył 26 lat). Z art. 82 ust. 1 u.ś.o.z. wynika ponadto, że jeżeli dana osoba wykonuje pracę na podstawie dwóch lub więcej umów zlecenia, to od przychodu z tytułu każdej z tych umów należna jest odrębna składka na ubezpieczenie zdrowotne.
Od 1 stycznia 2007 r. wszystkie osoby prowadzące działalność gospodarczą, mające ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, podlegają dobrowolnie ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia działalności. Jedynie ubezpieczenie zdrowotne jest dla tych osób obowiązkowe.
Osoba przebywająca na urlopie wychowawczym podlega z tego tytułu obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, jeżeli nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty oraz innego tytułu do ubezpieczeń emerytalnego i rentowych. Osoba, która przebywa na urlopie wychowawczym, podlega również obowiązkowo ubezpieczeniu zdrowotnemu, jeżeli nie ma innego tytułu do objęcia ubezpieczeniem zdrowotnym.
10