JÓZEF BAKA
WSTĘP ANTONIEGO CZYŻA I ALEKSANDRA NAWARECKIEGO
Poezja zapomniana, jednocześnie legendarna, mityczna, przysłowiowa
1766 w Wilnie ukazują się ANONIMOWO Uwagi rzeczy ostatecznych i złości grzechowej
Pierwsza część dzieła znana tylko pierwszej generacji czytelników - odkryta dopiero w 1936 przez Stanisława Estreichera
Druga część dzieła - Uwagi o śmierci niechybnej - obroniła się przed zapomnieniem; kontrowersyjna popularność; ich sława zaczęła się, gdy trafiły na dwór Stanisława Augusta; okrzyknięto go grafomanem (dla niewtajemniczonych, wg PWN: osoba nie mająca talentu, a ulegająca manii pisania utworów literackich)
Popularne było ośmieszające naśladowanie Baki Naruszewicz, Słowacki, Mickiewicz, Konopnicka aż do XX wieku od ironii do szyderstwa
Zła ocena historyków literatury: Chrzanowski - „zdziczała poezja”; Kleiner - „niesmaczny twór”; Karol Estreicher (ten od Bibliografii)
Za Baką opowiedzieli się:
1836 jako pierwszy Józef Ignacy Kraszewski, nazywa go narodowym Youngiem, pełnym fantazji i humoru
Henryk Rzewuski
Wacław Borowy
Czesław Miłosz
Czesław Hernas
Wat - najwyższe uznanie, ale odmówił mu talentu
Ślady jego wpływu widać w twórczości:
Mirona Białoszewskiego
Stanisława Grochowiaka
W stylistyce piosenek Agnieszki Osieckiej
TEZĘ O GRAFOMANII NALEŻY ODRZUCIĆ
Co może zrobić czytelnik nad Poezją Baki?
Śmiać się?
Uwagi śmierci niechybnej
Pomnik ludycznej kultury - wydanie Uwag Korsaka i Syrokomli - rysunki humorystyczne
Był celowo śmieszny
Należał do późnobarokowego nurtu poezji jezuickiej, który posiłkował się groteską
Nawiązywał do gatunkowej poetyki tańców śmierci
Dosadność czerpał z folkloru
Humor z literatury sowizdrzalskiej
Hernas dopatrzył się echa pieśni pijackiej
Dosięgną „średniowiecznej kultury śmiechu” deformacja postaci; obrzydliwość; wulgarność (jego ulubione przekleństwo: „do kata”)
Świat „na opak”
Orientuje się w kobiecej modzie, stroju rycerskim, salonach
Gry językowe, paronomazję, kalambury
miejscami przypominają dziecięcą wyliczankę
Skarbnica przysłów i porzekadeł - ok. 200 - mówi językiem Marchołta, nie Salomona
Komizm zniszczenia i groteskowej katastrofy
Płakać?
Uwagi śmierci niechybnej
Wywołuje nie tylko śmiech, ale i łzy, bo ukazuje pogardę świata i życia, znikomość rzeczywistości ziemskiej
Człowiek w świecie to człowiek cierpiący
Czyha na niego śmierć wcielająca się w krwiożercze drapieżniki, ale i niewinne pszczoły czy jeże
Bestiarium liczy 54 gatunki, w tym szczury, myszy, węże
Wrogie człowiekowi są również żywioły, cywilizacja
„Bez chłosty dzień prosty nie minie” - bohater cały czas czuje ból i cierpi, grożą mu choroby
Uwagi różne rzeczy ostatecznych
Rozbudowane obrazy sądu i piekła
Cierpienia fizyczne, ale i duchowe
Dramatyczne apostrofy - „Jezus Maryja!”, „Boże, bądź miłościw!”
Póki człowiek żyje na ziemi, cierpi biedę i nędzę
Zwariować?
Uwagi śmierci niechybnej
Obsesja wokół motywu umierania - nagromadzenie okrucieństwa
Sadyzm łączy się z erotyzmem
zmysłowy kontakt ze śmiercią - matką kazirodztwo
pieszczotliwe zwroty do młodzieży („migdaliku”, „Śliczny Jasiu”) pedofilia
Uwaga damom - śmierć odziera kobiety z szat, potem z ciał nekrofilia
Makabryczne uczty, gdzie upersonifikowana śmierć pożera ciała zamordowanych kanibalizm
Groteskowy ciąg zbrodni, gwałtów, perwersji - chorobliwa wizja
Narusza tabu śmierci, czemu towarzyszy ekspresja językowa
Kojarzą się z wytworem chorej wyobraźni, a więc szaleństwa
Z inspiracji Baką powstawały utwory dziwaczne i nieudane, np. Słowacki Poema Piasta Dantyszka
Rozmyślać?
Ciąży na nim opinia szaleńca, „dzikusa”, „poety pierwotnego”
W całych Uwagach brak popisów erudycyjnych
Związki z nurtem poezji metafizycznej wczesnego baroku (Szarzyński, Grabowiecki), ale w odróżnieniu od niej ogranicza swobodę myślenia, usuwa wątpliwości, stawia sądy, bez żadnej subtelności
Schyłek barok był epoką skostniałą, poezja Baki wydawała się przejawem ignorancji i barbarzyństwa, BUNTEM, a w rzeczywistości był to intelektualny wysiłek, walka z regułami, próba odzyskania wolności
Mówi się, że przeskoczył ramy jezuickiego Baroku
Modlić się?
Rozmyślanie o śmierci czyli Popielec patrz niżej
Uwagi różne rzeczy ostatecznych
Modlitwy poetyckie: Uwaga poranna, Uwaga wieczorna, Tekst o miłości Bożej
Suplika pokutującego, Tekst o Najświętszym Sakramencie - przeznaczenie religijne
Często przywołuje święte imiona
Uwagi śmierci niechybnej
Ogranicza tropy religijne
Świat rządzony przez prawo bezwzględnej, beznadziejnej zagłady
Zarzuca mu się bluźnierstwo
Czas powstania utworu to okres popularności postaw libertyńskich, narodziny deizmu i nowoczesnego ateizmu
Na co dzień Baka miał do czynienia z ludnością zaniedbaną religijnie
Chciał strachem i obrzydzeniem zmusić czytelnika do rozmyślań
Jako manifestacja bojaźni Bożej „Ej! Do nieba nam potrzeba”
Podziwiać?
Długo odmawiano poezji Baki prawa do bycia literaturą piękną
Libera - „pozbawione jest wszelkich cech artyzmu”
Również Kraszewski i Borowy w tej kwestii nie byli po stronie pisarza
Przychylny Hernas
Dopiero poeci, którzy otarli się o awangardę go docenili:
Maria Pawlikowska - Jasnorzewska
Aleksander Wat
Miron Białoszewski
Uwagi są popisem zręczności rymotwórczej
Pozornie łatwy utwór, okazuje się trudnym do zrozumienia i kryje w sobie wiele zagadek
Koncepty językowe - poezja lingwistyczna
Kraszewski łączył jego poezję z gotyckimi freskami z cmentarnych kaplic i kościołów
Uwagi mogą być komentarzem do danse macabre
Jak czytać jego dzieło? - przeczytać i umrzeć
UWAGI RZECZY OSTATECZNYCH
I ZŁOŚCI GRZECHOWEJ
I UWAGI RÓŻNE RZECZY OSTATECZNYCH
Motta (w sumie 3) „Aby się odnowili ku pokucie ci, którzy sobie znowu krzyżują Syna Bożego”
Do czytelnika grzech jest przyczyną biedy świata; grzech (raróg, straszydło, plemię piekielne, jaszczur, jaszczurka, monstrum, padalec, robak) je (gryzie, katuje, szarpie) sumienie; wiernie trzyma się człowieka, boi się tylko słów Boga, spowiedzi
Uwaga kary niezliczonej grzechów apostrofy na początku i końcu: „Jezus Maryja”; spada na dno piekła śmiejąc się - bo grzech mieszka w jego sercu, jest ślepy; sto herbów jest niczym, gdy w sercu mieszka niecnota; grzech jest skazą na wieki; gdy grzyzie sumienie nie można spać; „Maryja, Józef, Joachim, Anna”
Uwaga. Jedyny profit, wszelkie złe w skutkach grzechowych
Uwaga o wieczności
O wolności sumienia
Żądza większej chwały Boskiej
Uwaga poranna MODLITWA; „Dobry dzień! Jezu, Maryja, Józef”; no normalna modlitwa pochwalna
Uwaga wieczorna j.w; „Dobranoc o Jezu! O miłości moja”; oddaje się w opiekę Jezusowi
Akty do powtarzania w dzień, w południu i w wieczór
Suplika pokutującego
Uwaga nędzy ludzkiej póki człowiek żyje jest biedny; gdy się rodzi płacze - przeczuwa swój los; w dzieciństwie dużo płacze; młodość - wiek opłakany, trapią nas szalone miłości; wiek dojrzały - trudy, znoje, dążenie do $; starość - bóle, choroby; na koniec śmierć; „Ach! Miałeś po co na ten świat się rodzić.”
Uwaga skruszonego serca
Suplika o miłości Boga, Jezusa i Maryi
Tekst o miłości Bożej Bóg - dobro najwyższe, wszechmocny, mądry, Pan królów i sędziów, Pana nad Panami, Pan miłościwy, hojny; ogólnie to o miłości człowieka do Boga i potrzebie jej wzajemności
Tekst o Najświętszym Sakramencie przy elewacji lub w procesyi „Padajmy na twarz Bogu w Sakramencie/ Całą wiecznością i w każdym momencie”; niech wszyscy się przed nim kłaniają; ogólnie pochwała Boga; prośba o miłosierdzie
Westchnienie do Pana Jezusa przez cierniową koronę - odpuść grzechy myśli; zwarte oczy - widzenia; upoliczkowana twarz - winy języka; przebite ręce - winy rąk; otwarty bok - winy żądz moich; przebite nogi - grzechy nóg
II UWAGI ŚMIERCI NIECHYBNEJ
Motta (w sumie 2) „Śmierć królowała od Adama”; „Postanowiono ludziom raz umrzeć, a potym sąd”
Do czytelnika „straszna grobów pani” ogarnia wszystkich (nawet wielkich wodzów); prowadzi rządy despotyczne, nikt jej nie umknie; dotrze wszędzie i nikogo nie ominie; „Czytajże chętnie, miły czytelniku, A śmierć uprzedzaj cnotą, katoliku.”
Uwaga śmierci wszytkim stanom służąca jak Feniks rzadka jest dobroć rzeczy; „Bez chłosty/ Dzień prosty/ Nie minie”; „źle na świecie”; „Życie wojna”; „Ciało kat”; na świecie jest ogólnie do dupy - „Ej, do nieba Nam potrzeba” bo tam jest dobrze; świat jest pełen chorób, szkód i w dodatku tam jest „śmierć goniec”
Starym uwaga „Młody może, stary musi/ Bryknąć, bo go kaszel dusi” - czyli umrzeć, bo leki zawodzą; „Jak ścierwo rozerwą”; trup - gnój; starość to męka - nie czuje się smaku, słabość, głuchota, ślepota; parada myszy i szczurów dla dziada; „Grób kolebka”; w grobie dziad ma dobrze, bo już nie stęka, nie męczy się, tylko cicho śpi
Młodym uwaga „Cny młodziku, Migdaliku”, „Śliczny Jasiu” (pedofilia); dziateczki śmierć powycina jak kwiateczki; śmierć jak jeż ; można umrzeć w każdej chwili, nawet na ślubnym kobiercu
Bogaczom ciemnym oświecenie bogacz ma wszystko, lecz jak umrze to już będzie nic nie warte; złoto będzie jako błoto; stroi się w złoto za życia - będzie trupem w szatach, ale duchem w łatach; „W kieskach złoto/ W sercu błoto”;
Panom uwaga Bóg jest jeden dla wszystkich stanów; jest potężny, włada wszystkim i wszędzie; wielkie domy powinny szczycić się cnotą; nad mienie winni cenić sumienie; ich też spotka śmierć, powali jak potężne dęby;
Uwaga damom poważane w świecie - śmierć na to nie patrzy; odziera je ze złota (błota), na fryzury szykuje szczury, drze kapturki, rwie bransolety; „śmierć zmiata/ do kata!”; „nic nie miło/ Gdy się zgniło”; „Człek wór gnoju” niby tam gdzieś jest nekrofilia
Rycerzom uwaga bohater w pancerzu, w spiżu nie winien się bać niczego, poza Bogiem; na wszystko inne ma dzidy, kołczany, szpady; śmierć straszniejsza nad groty i strzały; uległ jej Aleksander, Kserkses
Duchownym „Nie zaleta czci kapłańskiej/ Być dozorcą trzody Pańskiej”; powinien świecić cnotą; powinien trzymać przymierze z Bogiem za nas; on jest świecznikiem, ma nas oświecać i prowadzić do Boga
Dworskiej młodzi dwór jest źródłem niespełnionych obietnic; polityka i moda dworska łatwo łamią cnotę; w niebie jest prawdziwy dwór, tutaj to tylko „plew wór”
Patriotom Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego
Cudzoziemcom
Panom dysydentom
Miasta obywatelom
Nędznym ku kmieciom
Uwaga zabawnym czy zatrudnionym chmielem głowom
Rada wszystkim stanom wszystkie stany niech padną przed panem; zasłaniają się przed grzechem jego ranami;
Suplika wszystkich stanów „Jezu nasz kochany”, „Boże miłosierny”, „Ojcze prawy” - zmiłuj się nad nami; „Maryjo miłości”, „Jedyna Boska” - przyczyń się za nami; święci i aniołowie - módlcie się za nami MODLITWA
Uwaga prawdy z rozrywką „śmierć matula”, „śmierć babula”, „Śmierć macocha”; dbaj o siebie grzeszniku, by zbawiona była twoja dusza; nic nie pomoże na śmierć; przytula nas, głaszcze i wabi;
Uwaga nikczemności świata Bóg jedynym Panem, przyjacielem; refren: „Łaska Boska grunt, grunt, grunt,/ A świat cały fig funt, funt”; potem na zasadzie podobnej gry słówek - „Dwór niebieski to dwór, dwór, dwór/ Świat plew pełen wór, wór, wór”; „W niebie wieczność grunt, grunt, grunt/ Świat dość nędzny punkt, punkt, punkt”
Rhytmus de vanitate mundi
Rytm o światowej marności ziemia to arka chorób, tylko Bóg ma sens; powtórzenia - zmieniające się refreny; „Bóg i Pan mój wszystek sens!/ Świat wokoło lotny sen.”; „Dobre morze Chrystus Pan/ I Maryja, mówię wam”; świat upada w chorobie, sława jest złudna; „Niebo piękne piękności!/ A świat próżne próżności!”
NABOŻEŃSTWO CODZIENNE CHRZEŚCIJAŃSKIE
Rozmyślanie o śmierci czyli Popielec
Erudycja poety; Poeta religijny
Nie chciał być mędrcem, raczej Bożym szaleńcem
Relacja z dnia Popielcowego, wspomnienie słów kapłana - „z prochu jesteś w proch się obrócisz”
Pamięta beztroskie, młode lata, czas szybko leci, teraz ma już 20 lat
Ledwo stolarz robi dla nas kolebkę, zaraz czyni trumnę nieubłagany upływ czasu
„Szczęśliwy, co się nie rodził!”
Od kiedy istnieje świat, człowieka trapi smutek
Dokonuje przeglądu stanowisk filozofów starożytnych wobec śmierci
CYCERO wszyscy umierają i to ma być pocieszą
SENEKA śmierć nie jest straszna w żadnym wieku
Obaj stoicy nie przekonali go
Credo przywróciło mu nadzieję: „Wierzę w ciała zmartwychwstanie”
Augustyn mądrze powiedział, że więcej mądrości ma jedno dziecko chrześcijańskie niż pogańscy filozofowie
Gdy przyjdzie śmierć powie jej o zmartwychwstaniu, nie lęka się
Kończy fragmentem listu do Tymoteusza - „….chwała na wieki wieków. Amen”