Józef Baka

POEZJE

Opracowali: Antoni Czyż i Aleksander Nawrocki

O twórczości Baki można powiedzieć , że jest zapomniana, ale można i również powiedzieć, że jest legendarna, mityczna, przysłowiowa. A więc znana i nieznana jednocześnie.

Początki tej nadzwyczajnej kariery były bardzo skromne. W 1766r. ukazała się w Wilnie niewielka książeczka zatytułowana Uwagi rzeczy ostatecznych i złości grzechowej.

Pierwsza samodzielna część tego utworu Uwagi różne rzeczy ostatecznych była zanana jedynie w pierwszej generacji czytelników. Następne pokolenia nawet nie wiedziały o jej pochodzeniu. Tekst został odkryty i ponownie przypomniany dopiero w roku 1936 przez Stanisława Estreichera. Zupełnie inne były losy drugiej częsci Uwag , znanej jako Uwagi śmierci niechybnej.

Do dziś(1986) w Polsce zachował się co prawda tylko jeden egzemplarzpierwszej , pełnej edycji Uwag , jednak pozycja taodmiennie od innych dzieł Baki, obroniła się przed zapomnieniem.

Dzieło Baki spotkało się z różnymi stanowiskami.Ignacy Chrzanowski uznał za dowód "jak bardzo zdziczała poezja". Leon Wasilewski nazwał wiersze Baki"okropnymi wierszydłami".

Jako pierwszy po stronie uwag stanąłJózef Ignacy Kraszewskii to już w roku 1836. Sojusznikiem Karszewskiego okazał się Henryk Rzewuski.

Co może zrobić czytelnik pochylony nad poezją Baki??

Śmiać się??

Wiele jest sposobów, by cieszyś się tekstem Uwag śmierci niechybnej ( drugiej części tomiku) i osobą ich autora. Jednak błędem prześmiewców Baki było ignorowanie przynależności Uwag do późnobarokowej poezji jezuickiej, do nunurtu , który zwykle posiłkował się groteską.

Świat Uwag to świat na opak np. wierzchowiec dosiada jeźdźca. Baka świetnie orientuje się w modzie kobieceji kostiumie rycerskim, zna strojne salony. Żywiołowemu przedstawieniu zabawnej rzeczywistości towarzyszą między innymi gry językowe i kalambury.Uwagi są bezcenną skarbnicą przysłów i porzekadeł.

Płakać??

Poeta czyni bardzo wiele aby ukazać znikomość rzeczywistości ziemskiej. Człowiek w swiecie to człowiek cierpiący. Bohater Uwag nie może bez bólu jeść, pić ani spać. Do cierpień fizycznych dochodzą cierpienia duchowe.

Zwariować?

Obsesyjna monotonia krążenia wokół jednego tematu, wokół motywu umierania musi ydać się podejrzana. Nienormalne jest także nagromadzenie okrucieństwa. Sadyzm często łączy się u Baki z erotyzmem. Przerażający i odrażający , a zarazem groteskowy ciąg zbrodni, gwałtów i perwersji układa się w obraz z pogranicza chorobliwej wizji , majakusennego i intensywnego marzenia na jawie. Uwagi kojarzą sie z tym co nazywamy płodem chorej wyobraźni.

Rozmyślać??

Na reputacji Baki ciąży opinia szaleńca albo przynajmniej dzikusa. Obok nazwsiska Baki tredycyjnie pojawiają się rytualne epitety: "ciemnota", "zabobon" czy "fanatyzm religijny".

Edukacji zakonnej zawdzięczał znajomość łaciny i podstaw greki. Twórczość Baki to twórczość granicząca niekiedy z filozofiąi teologią, pełną dramatycznych pytań i wątpliwości, otwarata, poszukująca, niezależna myślowo. Baka w odróżnieniu od poetów metafizycznychwczesnego baroku , ogranicz swobodę myślenia , niweluje wątpliwości, pytania zastępuje kategorycznymi sądami.

Przykładowy tekst Baki :

"Młodym uwaga"

Za igraszkę smierć poczyta,

Gdy z grzybami rydze chwyta:

Na dęby

Ma zęby.

Na szczepy

Ma sklepy.

Cny młodziku,

Migdaliku,

Czerstwy rydzu,

Ślepowidzu,

Kwiat mdleje,

Więdnieje.

Być w kresie,

Czerkiesie.

Ej , dziateczki!

Jak kwiateczki

Powycina,

Was pozrzyna

Śmierć kosą

Z lat rosą:

Gdy wschody ,

Zachody.

Wszak poranekod wieczoru

Niedaleki bez pozoru,

Dzień z nocą

Karocą

Tąż dąży,

swiat krązy.

Dniem niedługo słońce parzy,

Cienią chmury, gdy się zarzy:

Noc mściwa

Sposzywa

Blask szczysy

Wswe kiry.

Po zachodzie świat w ogrojcu

Płakać musi jak po ojcu:

Łzy rosi,

są głosy

"Do nieba

Bez Feba".

Śliczny Jasiu

Mowny szpasiu,

Mój słowiku,

Będzie zyku.

Szpaczkujesz

Nie czujesz?

Śmierć jak kot

Wpadnie w lot!

Aza nie wiesz ,

że śmierć jak jeż?

M swe głogi,

W szpilkach rogi?

Ukoli

Do woli

AŻ jekniesz

I pękniesz.

Czy ty głuszec, czy ty wrona ?

Dusznych sępów chwyci szpona!

Twa główka

Makówka

w swywoli

Nie boli.

Tobie w głowie skoki, tany,

Charty, żarty na przemiany:

Smierć kroczy,

Utroczy

Jak ptaszka

Nie fraszka!

W ślepą babkęgdy śmierć skacze,

O czy jeden modzik płacze!

Jej dygi

ZŁe figi....

.....

itd