Poglądy Tomasza More'a na sprawy wychowania i kultury na przykładzie dzieła „UTOPIA”.
Tomasz Morus , a właściwie: More był wyjątkową osobliwością wśród humanistów. Warunki historyczne w jakich przyszło mu żyć, a mianowicie (1478-1535) , sprawiły, że z racji swej rozległej wiedzy jaką posiadał oraz wysokiej etyki osobistej osiągnął najwyższe urzędy w ówczesnej Anglii, zaś później- za odmowę uznania głową kościoła oraz legalności jego małżeństwa z Anną Boleyn- został wtrącony na rok do słynnego więzienia Tower i 6 lipca 1535 roku publicznie scięty na szafocie.
Najsłynniejszym z dzieł Tomasza Morusa jest wydana w 1516 r. Książeczka zaiste złota i nie mniej pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie UTOPII.Nazwa wyspy ( z gr.:ou -nie , topos - miejsce ; miejsce , którego nie ma) dała początek terminowi utopia- obrazowi wymarzonego, idealnego pod każdym względem państwa i społeczeństwa.Utopia to poglądy Morusa na sprawy wychowania i kultury.
Szerzej pisząc Tomasz More pochodził z zamożnej rodziny prawniczej. Nauki pobierał w szkole św. Antoniego w Londynie , w której językiem wykładowym była łacina . Mając 12 lat, został paziem na dworze prymasa Anglii, Johna Mortona. Po dwóch latach prymas skierował go na studia do Oxfordu, a po następnych dwóch na studia do Gospód Prawniczych w Londynie. Tam nawiązał wiele kontaktów głównie ze środowiskiem humanistów takich jak John Colet oraz jego późniejszym przyjacielem Erazmem z Rotterdamu pozostających pod wpływem idei szerzonych przez myslicieli , którzy uciekli do Europy po upadku Bizancjum. W 1504 roku został posłem do parlamentu, 1510 rozpoczął praktykę sędziowską w 1518 pełnił wiele ważnych funkcji m.in. funkcję Wysokiego Stewarda uniwersytetu w Oxfordzie i Cambridge, 1529 został kanclerzem Anglii.Gdy w 1532 roku duchowieństwo angielskie uznało króla za głowę kościoła Morus zrezygnował ze stanowiska kanclerza i zrzekł się pełnionych dotychczas funkcji publicznych. W 1534 odmówił złożenia przysiegi , w której miał odrzucic prymat papieża , potwierdzic uznanie króla za głowę Kościoła i uznać nieważność królewskiego małżeństwa. W odwecie pod pretekstem korupcji korupcji został aresztowany i osadzony w Tower of London, a jego majątek skonfiskowano. W 1535 stanął przed sądem. Broniąc się twierdził, że za odmowę złożenia przysięgi odcierpiał już więzieniem i utratą majątku, a do milczenia ma prawo, bo to jest kwestią sumienia.Mimo braków dowodów sąd skazał go na śmierć.Wyrok wykonano.
Morus był z wykształcenia prawnikiem lecz jako renesansowy humanista znał dzieła filozoficzne m.in. Państwo Platona.Gdy tworzył nazwę Utopia wiązał ją z nazwą ,a raczej z imieniem Utopusa wodza, który podbił wyspę zwaną wcześniej Abraksa.Jego dzieło interpretowano jako grę intelektualną, jako fikcję literacką lub jako sztandarowe dzieło dające program polityczny zawierający kanon zasad i wartości niezbędnych do reorganizacji życia społecznego, „Utopia” stała się rzeczywistością.To ostatnie rozumienie przeważyło zaś w dziele Morusa niezależnie od jego osobistej postawy w życiu prywatnym i publicznym odnaleźć można wiele wątków, które wyrażają przełom cywilizacyjny jakiego był świadkiem. Renesansowy szacunek dla przeszłości, a jednocześnie torowanie drogi ku przyszłym ideologiom nawet antychrześcijańskim (socjalizm, komunizm).
Struktura organizacyjna jaka panowała w Utopii.
Na czele państwa stoi książę wybrany dożywotnio przez dziesięciu urzędników (syfograntów) reprezentujacych po 30 rodzin każdy.Każde 30 rodzin (rodzina to podstawowa komórka społeczna) corocznie wybiera swoich urzędników (filarchów) , ci z kolei wyłaniają spośród siebie swych szefów (protofilarchów).
Na wyspie są 54 miasta ,w których mieszkają rodziny powiązane węzłem pokrewieństwa tworząc jedną wielką rodzinę.Liczba mieszkańców jest ograniczona: 6 tysięcy rodzin po 10-16 członków każda. W Sytuacji przeludnienia , dzieci przekazywane są do innych rodzin , mieszkańcy przenoszą się do innych miast lub kolonizują sąsiednie kraje. Życie społeczne i prywatne podlega odgórnej kontroli.
Organizacja społeczna Utopii opiera się na komunizmie , ponieważ tam gdzie wystepuje własność prywatna i pieniadze , nie będzie „ani sprawiedliwości , ani społecznego dobrobytu” , a warunkiem dobrobytu jest , zgodnie ze stanowiskiem Platona „równy podział wlasności”. Dopiero wtedy społeczeństwo może być szczęśliwe. Wszystko należy do wszystkich , praca jest bezpłatna , bezpłatnie otrzymuje się potrzebne produkty i narzędzia pracy mieszka się we wspólnych domach , wspólnie zbiera się na posiłki w publicznych jadłodajniach. Wszyscy noszą jednakowy ubiór , pozwalający odróżnić jedynie żonatych od bezżennych i kobiety od mężczyzn.
Choć Morus podkreślał wartość życia i tu cytat: „Bóg zabronił zabijać bliźniego i popełniać samobójstwo” dopuszczał eutanazję w razie nieuleczalnej choroby i wielkich cierpień , a także wtedy gdy chory jest ciężarem dla społeczeństwa. Akceptował również rozwód , jeśli jedno z małżonków dopuści się cudzołóstwa lub jest w swym postępowaniu „ niemożliwe do zniesienia”.
Społeczeństwo idealne na wzór Platońskich polis posiada również niewolników. Są nimi jeńcy wojenni , ale tacy ,którzy brali w wojnie czynny udział. Ich dzieci są już wolne . Niewolnikami stają się również przestępcy , którzy w Utopii dopuścili się haniebnych czynów lub otrzymali za granicą wyroki śmierci. Niewolnicy pracują na roli zakuci w kajdany. Wszyscy mieszkańcy utopii muszą poznać pracę na roli , a także przynajmniej jedno z rzemiosł, ponieważ bezczynność nie jest na wyspie tolerowana ,nad wypełnieniem przez każdego swoich obowiązków czuwają urzędnicy , którzy również , choć dobrowolnie , ale dla przykładu podejmuja pracę fizyczną.
Część młodych ludzi , u których stwierdzono wyjątkowe zdolności , kierowana jest na studia. Z nich kształcą się członkowie wyższych władz państwowych. Pozostała ludność w czasie wolnym od pracy może korzystać i brać udział w wykładach publicznych. Utopianie gdy zapoznają się z literaturą klasyczną , poezją , dramatem i historią grecką i rzymską przejmują ją do swojego kanonu edukacji. Wykazują zainteresowanie dziełami Platona , Arystotelesa , Teofrasta. Z nauk najbardziej cenią medycynę. Są pomysłowi w swerze wynalazków. Opanowali wiedzę z zakresu quadrivium (muzyka , dialektyka , artmetyka , geometria) , znają się na astrologii i wróżbiarstwie. W sposób szczególny analizują problemy etyczne , badają od czego zależy szczęście. Ich etyka jest bliska stoicyzmowi . Cnota to życie zgodne z naturą , która poznawana jest przez rozum. Rozum poucza ich , że mają czcić Boga , żyć w społeczności pomagając sobie wzajemnie , przysparzajac radości.
Utopianie mają wiele religii. Czczą ciała niebieskie oraz bohaterskich ludzi. Większość wierzy tylko w jedną, boską istotę, „nieznaną, wieczną, nieskończoną, tajemniczą”,trudną do poznania i wszechmocną. Nazywają ją ojcem, przypisując „początek, wzrost, postęp, zmiany oraz koniec wszystkich rzeczy”. Boga tego nazywają Mitrasem, jest on uznawany za stwórcę. Nikogo nie zmuszają do wiary, panuje tolerancja, jednak ludzie niewierzący nie posiadaja jakichkolwiek praw obywatelskich, nie pełnią funkcji publicznych i nie mogą publicznie wyrażać swoich opinii.
Kapłaństwo jest jednym z najbardziej szanowanych urzędów, który podlega tylko osądowi boskiemu. Kapłanami mogą być również kobiety, (ale tylko starsze wdowy) oraz żonaci mężczyźni. Przewodzą obrzędom religijnym i stoją na straży obyczajów wybierani są w tajnym głosowaniu przez lud.
Utopianie wierzą , że człowiek składa się z ciała i duszy.Dusza jest nieśmiertelna, stworzona przez Boga, przeznaczona do szczęścia, którego dostąpi dzięki cnotom i dobrym uczynkom, za występki jednak czeka ją kara.
Książeczka o Utopii ujęta została w formie relacji z opowiadania portugalskiego żeglarza o jego podróży. Ta literacka forma (fikcja) dawała Morusowi alibi dla rozwinięcia śmiałej krytyki współczesnego mu społeczeństwa oraz dla przedstawienia propozycji ustroju doskonałego w formie opisu życia na dalekiej wyspie Utopii. Fabularna postać wypowiedzi stała się pretekstem traktowania książeczki Morusa jako przekornego żartu. Jeśli nawet przyświecały mu intencje żartobliwe, to nie zmienia to faktu, że sformuował system wartości , który odegrał ważną rolę w rozwijaniu idei socjalistycznych.
Główną wadę jaką widzi we współczesnym społeczeństwie to szerząca się niesprawiedliwość, która wynika z istnienia grup społecznych różniących się majątkiem, pozycją społeczną i udziałem w podziale wytwarzanych dóbr. Z jednej strony są więc bogaci , broniący wszelkimi sposobami nieuczciwie zdobytego majątku, wyzyskujący biedotę i szukający w prawie ochrony swych interesów, z drugiej zaś strony jest biedota pozbawiona dóbr żyjąca z pracy i wysługiwania się bogaczom, narażona na krzywdy i cierpienia, a przy tym pozbawiona wszelkiej opieki ze strony państwa. Konflikt między „sprzysiężeniem bogaczy” , a biednymi zagraża porządkowi społecznemu i powoduje masowe naruszenie norm moralnych.
W tej krytycznej ocenie współczesnego mu społeczeństwa panujących w nim warunków, są symptomy kapitalistycznej gospodarki. Podkreślał występowanie nierówności majątkowej w niej widział największe zagrożenie życia społecznego i moralności. W proponowanym przez niego ideale dominuje tendencja egalitarystyczna- najwyższą zasadą jest równomierny podział i jednakowa ich dostępność dla wszystkich ludzi.
Ustanowienie wspólnej własności było dla More'a środkiem do osiągnięcia głównej wartości, czyli równego podziału dóbr. More deklaruje jasno: „zniesienie prawa własności jest jedynym środkiem do równego i sprawiedliwego podziału dóbr i do zapewnienia ludziom szczęścia”. Zasadę równości rozciąga także na wytwórczość; przejawia się to w postulacie powszechnego udziału w pracy na roli bądź w rzemiośle. Egalitaryzm ten znosi warstwy nieprodukcyjne i zezwala na stosowanie przymusu wobec tych, którzy uchylają się od obowiązku pracy fizycznej. Powszechny udział w pracy fizycznej ma pozwolić każdemu na uzyskanie czasu wolnego, który można by poswięcić na twórczość artystyczną lub pogłębianie wiedzy. Z lekceważeniem traktuje scholastykę oraz dialektykę, ceni natomiast wiedzę przyrodniczą pozwalającą na przewidywanie, a także wiedzę filologiczną, która udostępnia literaturę starożytną- źródło wyrafinowanych przyjemności.
Egalitaryzm sięga u More'a także sfery religii. Autor Utopii ceni swobodę wyznań religijnych i zakłada równouprawnienie wszelkich religii niezależnie od różnic dogmatycznych i obrzędowych. Prowadzi to do zasady tolerancji religijnej, choć trzeba przyznać, że tylko do pewnego stopnia. Uważał on natomiast iż poglądy negujące nieśmiertelność duszy- wyrażające postawę materialistyczną- nie mogą być tolerowane w dobrze urządzonym państwie. Natomiast gdy głosi się śmiertelność duszy, to rezygnuje się z sankcji moralnej jaką, jest przewidywana pośmiertna nagroda lub kara, oraz poniża się ludzką godność- czyli wyjątkowość ludzkiej jednostki.
More zapożyczał od stoików określenie cnoty jako życia zgodnego z naturą, lecz wypełnił tę zasadę nowymi treściami , które odbiegały od ideałów stoickich. Stoickie zalecenia umartwiania się i znoszenia przeciwności losu dla umacniania się w cnocie oceniał jako „szczyt głupoty” gdyż prowadzi to do zadawania cierpień samemu sobie! Hasło „życia zgodnego z naturą” wypełnił treściami epikurejskimi, jak uzyskiwanie „błogiego zadowolenia” poczucie szczęścia i radosci z życia. Jego ideał życia nie zawiera umartwień wypełnia go radosć oraz troska o to , by nie zadawac cierpień innym i nie niszczyć ich szczęścia! Szczęście doczesne i wieczne różnią się stopniem trwałości i konieczną dbałością w warunkach doczesności, aby nie krzywdzić innych.
Utopia uznawana została za ważne ogniwo w rozwoju idei wspólnej własności między Platonem, a utopijnym komunizmem. Morus nawiązał wprost do Platona, ale zerwał z traktowaniem wspólnej własności jako instytucji właściwej rządzącej, intelektualnej elicie.
Uderzające jest to iż Utopia, która miał na myśli More, była pogańskim społeczeństwem komunistycznym, rzadzonym przez rozumnych władców. Jak wielu późniejszych filozofów Morus wyraźnie przeciwstawiał życie rozumne jawnemu egoizmowi , którego początków dopatruje się w pierwotnie skażonej naturze istot ludzkich. W kontekście Utopii zajmuje się Morus tak aktualnymi zagadnieniami jak- prawa kobiet eutanazja i aborcja, małżeństwo oraz rozwód.
Wraz z Erazmem Tomasz More prowadził kampanię na rzecz zjednoczenia chrześcijaństwa oraz otwarcia nauki chrześcijańskiej na mądrość grecką. Ogólniej jednak co jest też bardziej istotne- filozofowie ci nadali ludzkie oblicze gwałtownym często zróżnicowaniom religijnym świata nowożytnego. W procesie przechodzeniaku bardziej świeckiemu humanizmowi czasów nowożytnych nie spotkamy już inspirujących wzorców podobnych Erazmowi z Rotterdamu , a przede wszystkim Tomaszowi Morusowi.
Fragment : „ Mądrość życiowa Utopian.”
„Dziwią się Utopianie, jak mogą istnieć ludzie, których zachwyca wątpliwej wartości blask małej perły lub drogiego kamienia, skoro mają sposobność spoglądania na gwiazdy, a nawet na samo słońce: jak głupi musi być człowiek, który sam sobie wydaje się szlachetnym, ponieważ ma ubranie z delikatniejszej wełny, zapominając, że tę samą wełnę, choć tak delikatna, nosiła niegdyś na swym grzbiecie owca, a mimo to nie była niczym więcej niż owcą. Dziwią się również, że złoto, z natury swej tak niepożyteczne teraz wszędzie tak wielką ma wartość, iż ceni się je o wiele wyżej niż człowieka choć on to właśnie tę cenę mu nadał i do swoich potrzeb używa.
Dochodzi do tego, że jakiś tępak, nie mający więcej rozumu niż pień, zarówno niegodziwy, jak głupi trzyma w poddaństwie całe mnóstwo ludzi mądrych i dobrych tylko dlatego, ponieważ los rzucił mu pod nogi stosy dukatów; a jeśli skutkiem jakiegoś zbiegu okoliczności lub przewrotu politycznego - który podobnie jak los na dół strąca tych co byli u góry- ów bogaty skarb dostał się z rąk owego pana w posiadanie najpodlejszego nicponia z jego dawnych sług, wtedy oczywiście ten wydziedziczony pan przechodzi wraz ze swoim złotem w poddaństwo swego sługi jako nic nie znaczący dodatek.
Lecz jeszcze bardziej zdumiewają się Utopianie i z odrazą odwracają się od głupoty tych, którzy owym bogaczom oddają niemal boską część tylko dlatego, że są bogaci, choć nic im nie zawdzięczają, niczym nie są zobowiązani; tym dziwniejsze to, ponieważ ci głupcy znają wstrętne skąpstwo samolubnych bogaczy i ani na chwilę nie wątpią, że póki tamci żyją, nie otrzymają z ich wielkich skarbów ani grosza”.
Bibliografia:
Andrzej Maryniarczyk Powszechna Encyklopedia Filozofii , Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu , Lublin 2006r.
Henryk Olszewski Słownik Twórców Idei , Wydawnictwo poznańskie Poznań 2001r.
Robert C. Solomon, Kathleen M. Higgins Krótka historia filozofii , Prószyński Spółka , Warszawa 1997r.
Stefan Wołoszyn Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej, Dom wydawniczy Strzelec , Kielce 1995r.
Zbigniew Kuderowicz Filozofia nowożytnej Europy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe , Warszawa 1989r.
Wołoszyn S.,Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej Kielce 1995 Dom wydawniczy Strzelec, s.241
Maryniarczyk A.,Powszechna Encyklopedia Filozofii, Lublin 2006 Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu,s.404
Olszewski H.,Słownik Twórców Idei,Poznań 2001 Wydawnictwo poznańskie,s.277
Marynarczyk A.,Powszechna Encyklopedia… s.406
Tamże s. 406
Kuderowicz Z.,Filozofia nowożytnej Europy, Warszawa 1989 Państwowe wydawnictwo naukowe, s.83
Tamże s. 84
Tamże s. 86
Solomon C. R.,Higgins M. K., Krótka historia Filozofii, Warszawa 1997, Prószyński Spółka, s.193
Wołoszyn S.,Źródło do dziejów… s.241