PLATON
Filozof grecki (427-377r.p.n.e.), żyjący w czasach rozkwitu Aten w atmosferze najwyższej kultury starożytnej. Pochodził ze znakomitego arystokratycznego rodu. Na czele jego filozofii stało pojęcie idei, duszy i dobra. Żył w czasach demokracji ateńskiej. Zwrócił uwagę na coraz bardziej pogłębiające się nierówności społeczne. Był bardzo krytyczny wobec ateńskiego ustroju, dlatego też pragnął stworzyć wzorzec idealnego państwa, opartego na sprawiedliwości oraz porządnym i stabilnym ustroju. Platon był także zaciętym przeciwnikiem wszelkiego udziału mas ludowych „demosu” w rządzeniu państwem. Demokrację uważał za niższą formę ustroju społecznego. Najlepszym ustrojem jest według niego rzeczpospolita arystokratyczna.
Państwo najlepsze powinno dążyć do zalet najwyższych i właściwych ideałom, a za takie uważał powszechność i stałość. Państwo ma się kierować nie indywidualnymi pomysłami i aspiracjami, lecz ogólnymi zadaniami. Nie uwzględniał warunków, w jakich społeczeństwo żyje i jakie temperamenty mają ludzie. Od obywateli wymagał stałości w sposobie myślenia i odczuwania. Miał to być uniwersalny charakter. Poeci, którzy podlegają zmiennym uczuciom, a poprzez swoją sztukę oddziaływają na społeczeństwo, winni być wydaleni z doskonałego państwa.
Państwo doskonałe ma jeden cel obowiązujący wszystkich. Niedopuszczalne jest, aby każdy obywatel dążył na własną rękę do swojego dobra. Społeczeństwo ma być jak organizm, a w nim każdy ma robić swoje, tzn. to, czego wymaga wspólny cel wszystkich. Części państwa muszą zależeć od całości, a wtedy będzie ład.
Państwo musi być oparte na wiedzy. Bo aby czynić dobro, trzeba to dobro znać. Państwo będzie doskonałe dopiero wtedy, gdy na tronach znajdą się przedstawiciele największej wiedzy, czyli filozofowie.
Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są mu potrzebni. W społeczeństwie obowiązuje hierarchia. Platon podzielił je na trzy stany:
Władcy- filozofowie (złota klasa, posiadająca metal złota)
Strażnicy państwa- wojsko (srebrna klasa, posiadająca metal srebra)
Metali nie należy mieszać. Mieszanka jest zmianą i prowadzi do degeneracji.
Producenci dóbr materialnych- żywiciele.
Trzy stany odpowiadają trzem częściom duszy. Cnotą władców jest mądrość, strażników-męstwo, żywicieli- panowanie nad swoimi pożądliwościami. Gdy każdy stan czyni swoje, wtedy powstaje harmonijny ustrój sprawiedliwości. Części państwa, jak części duszy, nie są równe. Funkcja władców jest wyższa od funkcji strażników, a strażników od żywicieli. Tworzą więc hierarchię, a idealne państwo- musi być hierarchiczne.
Idealne państwo jest ascetyczne, dąży bowiem do idealnego celu, którego osiągnięcie nie zapewnia obywatelom bezpośrednich korzyści ani rozkoszy, ani dóbr doczesnych. Dla dwóch wyższych stanów zniesiona jest własność indywidualna- obowiązuje tam ustrój komunistyczny, w którym wspólne wyrzeczenie się własności prywatnej, nawet kobiet i dzieci. Stan najniższy nie podlega tym rygorom dlatego, że w duchu greckiego arystokratyzmu- nie bierze udziału w dążeniach do doskonałości
Sprawiedliwy ustrój według Platona to taki, w którym jedni rozkazują, a drudzy chcą podlegać i słuchać. Uważał, że instytucje nie są dla przyjemności wszystkich jednostek. Jednostki ludzkie są dla instytucji. Chodzi bowiem o porządne instytucje, a nie o szczęście każdej jednostki z osobna. Stąd państwo idealne przypomina wielki klasztor, kryminał, obóz koncentracyjny, albo państwo totalitarne. Z tego wynikają projekty surowej, ścisłej cenzury, stosowanie kłamstwa w polityce i przymusów bezwzględnych nawet w życiu prywatnym. Przy pomocy żelaznej ręki należy formować porządne państwo, jak i porządny dom.
Utopia platońska była oparta na zasadzie podporządkowania jednostek państwu, a państwo celom czysto moralnym, idealnym, powszechnym i stałym. Realizacja ich ma być doktrynerska, szczegóły okrutne, nie liczące się z wolnością i szczęściem człowieka.
Grecja nie poszła torem jego wskazań politycznych. Nawet w jego akademii głoszone teorie nie przyjęły się. Dopiero jego doktryny wykorzystała filozofia chrześcijańska. Idee państwa stanowego stały się podstawą koncepcji średniowiecznych, w których filozofów zastąpili duchowni, a strażników- rycerze.
TOMASZ MORUS
Thomas More (1478-1535r.)- święty kościoła katolickiego, wybitny humanista i pisarz. Urodzony w Londynie. Skazany został na śmierć za zdradę stanu. Sprawował urząd kanclerza na dworze Henryka VIII. Zainteresowania filozoficzne Morusa skupiają się na Platonie. Świadectwem tego jest dzieło „Utopia”. Między „Utopią”, a „Państwem” Platona można przeprowadzić liczne analogie. Bronił komunizmu Platona, ze wspólnotą kobiet włącznie.
Dzieło „Utopia” złożone z dwóch ksiąg uchodzi za wybitne dzieło wszechczasów. Do dziś pozostają aktualne uwagi o zgubnych wojnach, nadużyciach władców i charakterystyka zła społecznego. Księga pierwsza jest poświęcona krytyce stosunków społecznych i gospodarczych, oraz życia politycznego Anglii. Druga księga daje przykład idealnego państwa „Utopii”- dobrze zorganizowanego życia rodzinnego, społecznego i państwowego. Tomasz Morus poddawał ostrej krytyce rządzące się stosunki kapitalistyczne i pokazał cierpienie ludu. Jest autorem słynnego powiedzenia: „Owce pożarły ludzi”. Obszarnicy masowo wypędzali chłopów z ich gruntów, grodzili je i zamieniali na pastwiska dla owiec. Powiększa się grono bezrobotnych, włóczęgów i przestępców. Plebs ubożeje, a właściciele ziemscy i kupcy coraz bardziej się bogacą. Księga pierwsza kończy się następującą tezą: „Gdziekolwiek jest własność prywatna, gdzie wszystko mierzy się własnością pieniądza, tam nie można spodziewać się ani sprawiedliwości, ani społecznego dobrobytu”. Należy więc uzdrowić organizm społeczny: znieść własność prywatną, zabezpieczyć przed despotyzmem i anarchią, zapobiec przekupstwu urzędników, wybieraniu najbogatszych i wpływowych na stanowiska. Ustrojowi opartemu na własności prywatnej przeciwstawia Morus idealny ustrój społeczny fantastycznej Utopii. Tu obowiązuje:
Własność społeczna
Produkcja społeczna
Współżycie społeczne
Jest to więc ustrój socjalistyczny. Morus dokonał pierwszej w dziejach próby przedstawienia idealnego społeczeństwa socjalistycznego. Nadał on swej szczęśliwej wyspie nazwę „Utopia”, co oznacza miejsce, którego nie ma (stąd słowo „utopijny”). Ten pierwotny socjalizm utopijny dał podwaliny socjalizmowi naukowemu.
W państwie tym jest następującą organizacja: liczy ono 54miasta. Do każdego miasta przydzielone są pola, na których prowadzi się gospodarkę rolną. Wszyscy dorośli utopianie, mężczyźni i kobiety zajęci są pracą produkcyjną, oprócz osób wykonujących funkcje społeczne i osób zajmujących się działalnością naukową. Podstawową komórką produkcyjną jest rodzina, której wielkość zmienia się w zależności od charakteru jej działalności wytwórczej. Każda rodzina zajmuje się określonym rzemiosłem. Specjalnej ludności miejskiej nie ma. Wszyscy utopianie muszą po kolei odpracować 2 lata w rolnictwie. W ten sposób Morus chce znieść róznice pomiędzy miastem i wsią. Wszystko, co wytworzą należy do społeczeństwa. W Utopii nie ma pieniądza, jej obfitość wszystkich produktów i ich podział odbywa się stosownie do potrzeb obywateli. Utopianie pracują tylko 6 godzin dziennie, wolny czas poświęcają nauce i sztuce. Gospodarka Utopii opiera się również na pracy niewolników, którzy wykonują najcięższy rodzaj zajęć. Wśród nich rozróżnia się trzy grupy:
Niewolnicy pojmani na wojnie, którzy brali w niej czynny udział
Utopianie, którzy dopuścili się haniebnych czynów
Dobrowolnie przybyli wyrobnicy z sąsiednich państw, którzy zachowują wolność osobistą.
Utopia rządzona jest na zasadach demokratycznych. Funkcjonariusze wybieranie na demokratycznych zasadach do sprawowania władzy składają przysięgę, że będą kierowali się dobrem ludu. Ustrój jest tu hierarchiczny i demokratyczny- na dole piramidy znajduje się rodzina, potem 30 rodzin wybiera jednego urzędnika, nad 10 urzędnikami stoi protofilarcha, a na szczycie jest sam książę. Prawa są tu nieliczne i proste. Panuje tolerancja religijna, istnieje kilka religii, lecz zakazany jest ateizm. Za fanatyzm religijny grozi wydalenie z wyspy. Kapłanami mogą być również kobiety. Kapłan wybierany jest przez wiernych, nie ma przywilejów i nie obowiązuje go celibat.
Na podstawie „Utopii” Tomasz Morus przedstawia śmiałą wizję szczęśliwego społeczeństwa opartą na sprawiedliwości i wspólnocie dóbr. Podporą demokratycznego ustroju jest racjonalna religia i rozsądna filozofia.
HELWECJUSZ
Helvetuis Claude Adrien (1715 - 1771)
Filozof oświecenia, przedstawiciel francuskiego materializmu i ateizmu. Jako ateista stwierdza, że wiara w Boga jest wynikiem ciemnoty jednych, a świadomego oszustwa drugich. Widzi bezpośredni związek między religią a tyranią. Stawiał sobie za cel zastosowanie zasad materialistycznych do wytłumaczenia życia społecznego. Twierdził, że człowiek jest wytworem otaczającego go środowiska oraz że charakter człowieka nie jest wrodzony, lecz ukształtowany przez doświadczenie i środowisko. Środowisko społeczne jest z kolei wytworem istniejącego ustawodawstwa („ustawy tworzą wszystko” - twierdził), który jest zdeterminowany przez panujące w społeczeństwie idee ( pożyteczne, szkodliwe, obojętne). Ludzie działają zgodnie z ideami, które uważają za pożyteczne, przynoszące im korzyść. Są egoistami ale rozumnymi. W ich interesie jest liczenie się z interesem społecznym, działanie na korzyść państwa, narodu. Przyczyną wad moralnych społeczeństwa jest wadliwe ustawodawstwo. Żądanie przemiany środowiska u Helwecjusza oznaczało jedynie żądanie zastąpienia ustroju feudalnego ustrojem burżuazyjnym. Naprawa moralna zależy od trzech czynników: od polityki, prawodawstwa i wychowania. Wychowanie i prawodawstwo mogą uczynić ludzi dobrymi. Właściwości ludzi zależą od tego, jakie mieli wychowanie, a to zależy od tego w jakim żyli ustroju państwowym, w którym najważniejszą rzeczą jest prawodawstwo. Wychowanie rozumiał jako szerokie oddziaływanie z zewnątrz. Wychowawcami są: rząd, przyjaciele, otaczający ludzie, książki, przypadki i wydarzenia. Etyka musi być wobec tego związana z polityką i prawodawstwem. Helwecjusz usiłował stworzyć etykę naukową, niezależną, racjonalną, bez dogmatów, bez sentymentów i mistycyzmu, czyniącą ludzi lepszymi.
Główne dzieło Helwecjusza „o umyśle” (Diderot określił je jako „mocny cios maczugą we wszystkie przesądy”) zostało skazane na spalenie za podważanie podstaw wiary chrześcijańskiej.
FRIEDRICH NIETZSCHE (1844 - 1900)
Był Niemcem ale polskiego pochodzenia ale cenił sobie swoją polską krew. Pisał: „przodkowie moi byli polską szlachtą i po nich zostały mi moje instynkty.” Pogardzał Niemcami i nikt tak gwałtownie i namiętnie nie wytykał ich wad jak on. Twierdził, że w kulturze Niemcy są opóźnieni o 200 lat i nigdy już tego opóźnienia nie nadrobią. Był przekonany, że wszystkie czynności uwarunkowane są potrzebami życiowymi. Również poznanie służy zadaniom praktycznym. Prawdą jest tylko to, czego życie wymaga więc prawda jest subiektywna i względna. Oceniając wartości moralne społeczeństwa, głosił że nie ma moralności obiektywnej, powszechnie obowiązującej. Każdy ma taką, jaka jest mu potrzebna do osiągniecia celów życiowych i jaka odpowiada jego uczuciom. Każdy ma taką moralność jaką ma naturę. Różnica między ludźmi polega na tym, że jednych natura jest silna a innych słaba. Inna jest moralność silnych - panów, a inna słabych - niewolników (poddanych). Silni z natury cenią dostojność, godność osobistą, stanowczość, pewność działania, bezwzględność w przeprowadzaniu swych zamierzeń. Inaczej słabi - oni muszą cenić to, co ich słabości przychodzi z pomocą: litość, miękkość serca, miłość, altruizm, względność. Niegdyś silni panowie mieli głos, ale przyszedł czas buntu niewolników, którzy mimo, że słabsi, ale liczniejsi, zwyciężyli. Ich cechy urosły do godności cnót. W tej epoce, która przyszła, moralność nasza jest moralnością niewolników. Chciał być bezstronny wobec ludzkiej moralności, ale nie potrafił, nie godził się z tym. Uważał, że jest w porządku gdy niewolnicy mają moralność niewolników, źle jest tylko, jeśli podlegają jej także i ci, co należą do rasy panów - jest to już zwyrodnienie. Nietzsche czuł w sobie rasę panów i ich moralność odczuwał jako nieporównywalnie wyższą, jako jedynie słuszną. Stanął po jej stronie. I tu kończy się etyka względna z tezą „każdy ma taką moralność jaka mu odpowiada” i zaczyna się bezwzględna z tezą „jedna jest tylko właściwa moralność - moralność panów”.
Nietzsche z niezwykłą przenikliwością krytykował moralność współczesnego społeczeństwa, która opiera się na następujących zasadach:
Zasada sprawiedliwości: każdemu należą się te same prawa i dobra
Zasada użyteczności: postępować tak, by wytwarzać jak najwięcej dóbr
Zasada altruizmu i miłości
Zasada litości: wytworzone dobra udostępniać nieszczęśliwym, słabym i potrzebującym pomocy
Zasada prymatu dóbr duchowych
Zasada prymatu ogółu: dobro ogółu ważniejsze od jednostki
Zasada intencji: wartość postępowania nie leży w tym co się osiąga, lecz do czego się dąży - czy rzeczywiście zmierza do dobra cudzego, duchowego, ogólnego
Zasada wychowania: wychowywać siebie i innych i nie szczędzić w tym wysiłku
Zasada nagrody i kary: moralne postępowanie otrzyma nagrodę, samozadowolenie lub zapłatę w przyszłym życiu. Kara to na przykład wyrzuty sumienia
Moralność dziś panującą Nietzsche wywodził od Sokratesa, Platona i jego zgubnej idei dobra. Idee dobra podjęło chrześcijaństwo „platonizm dla ludzi” utrwaliło panującą moralność. I nowy duch demokratyczny jest zgodny z chrześcijaństwem. Nietzsche był wrogiem Sokratesa, Platona, chrześcijaństwa i demokracji. Według niego - moralność panów była we wszystkich punktach przeciwna moralności dziś panującej w społeczeństwie. Wyrażał bezwzględnie krytyczny stosunek do zasad współczesnej moralności.
Zasada moralności jest zła ponieważ prawa i dobra należą się dostojnym, dzielnym i silnym, a nie słabym, nieudolnym tworom natury. Właściwa sprawiedliwość opiera się na nierówności, każdemu należy się tyle, ile ma zasług. Równość jest znamieniem upadku.
Zasada użyteczności jest zła gdyż nie chodzi o produkowanie dóbr, lecz o życie, które jest największym dobrem.
Zasada altruizmu jest zła - jeśli ma się własne cele to są one ważniejsze od cudzych. nie należy oszczędzać bliźniego, wszystko jest dla najlepszego. „samolubstwo dostojnych jest stanem świętym”.
Zasada litości jest zła - jest marnotrawieniem energii, poświęceniem dla słabych i zwyrodniałych. Silne ma mieć poczucie wyższości.
Zasada prymatu dóbr duchowych jest zła - duch jest tylko nadbudową, podstawą jest ciało.
Zasada prymatu ogółu jest zła, tylko wielkie jednostki mają wartość.
Zasada wychowanie jest zła - czego się nie ma w organizmie, żadne wychowanie nie zastąpi.
Zasada nagrody i kary - nie są one ważne. Ważne jest by żyć życiem pełnym i dostojnym. Nietzsche zwalczał wszelkie ograniczenia: ascezę, ucieczkę w sferę ideałów. Tylko zwyrodniałe życie potrzebuje wyrzeczeń, zakazów, ascezy, ideałów religijnych i moralnych. Moralność współczesna opiera się na fałszywej psychologii, na fikcjach i wychowuje mierny gatunek ludzi.
Nietzsche tworzył nową moralność i etykę. Na tle owych przekonań stworzył swój ideał człowieka - nadczłowieka. W obecnej rzeczywistości go nie ma, ale można i należy go „wyhodować”. Ludzkość zaczęła od moralności panów i jak sądził do niej wróci. Wtedy zrealizuje ten ideał nadczłowieka. Jest to ideał przede wszystkim doskonałości biologicznej, ale także doskonałości duchowej, dostojności i surowości nie tylko wobec innych lecz także wobec siebie.
KARL POPPER (1902-1994)
Tworząc teorię „świat wiedzy” tzw. trzeci świat (śmietnik- świat obiektywnych treści myśli naukowej, poetyckiej i dzieł sztuki), w którym umieścił całą teorię zbliżania się do prawdy, uznając pewne zasługi Platona i Hegla w tworzeniu teorii obiektywności wiedzy (Platon, twórca trzeciego świata) bardzo ostro krytykuje ich poglądy. Filozofię Platona, a szczególnie Hegla przedstawia w pracy „Open society and its enemies” jako efekty najwyższej degradacji myśli ludzkiej. W każdym elemencie ich myśli widzi spisek przeciwko społeczeństwu otwartemu.
Według Platona wszystko, co służy interesom państwa musi być nazwane prawdziwym (mit jest prawdziwy). Według Poppera, to racjonalizm umożliwia rozwiązywanie problemów. Racjonalizm- to wyrażenie zgody na dyskusję zamiast oddawania się emocjom i namiętnościom. Mówił: „Nie znam nic bardziej racjonalnego nad dobrze prowadzoną krytyczną dyskusję”. A prawdziwy racjonalizm według Niego to racjonalizm Sokratesa. Popper skrytykował Platona, że zdradził Sokratesa wciągając go do swojej próby skonstruowania teorii idealnego społeczeństwa (Sokrates już wtedy nie żył). Moralna nieskazitelność Platona miała polegać na podstępnym wykorzystywaniu autorytetu moralnego Sokratesa przez wymienienie go głównym rzecznikiem Platona w jego państwie. Według Poppera społeczeństwo otwarte pojawiło się po raz pierwszy w starożytności, gdy stworzony demokrację ateńską. Zapanować miała wtedy wiara w rozum, wolność i braterstwo wszystkich ludzi- nowa wiara w społeczeństwo otwarte. Były jednak wówczas żywe idee plemiennego kolektywizmu i powstały ideologie wyrażające wiarę, że plemię jest wszystkim, a jednostka niczym- a dopomógł im w tym jeden z największych filozofów wszechczasów- Platon. Popper przedstawia Platona, jako zwolennika totalitaryzm, w którym widzi receptę na nieszczęście człowieka.
Popper analizując i krytykując marksizm poddał bardzo ostrej ocenie Platona.
Platon zostaje przedstawiony prawie jako marksista, ponieważ:
Jest twórcą teorii walki klas, do której Marks miał dodać nieznaczne szczegóły.
Socjologiczny i ekonomiczny historycyzm Platona został wskrzeszony przez Marksa pod nazwą materializm historyczny
Według Platona wieczny konflikt i walka klasowa podżegana przez interesy egoistyczne (materialne i ekonomiczne) jest główną siłą „dynamiki społecznej”. Zaś formuła Marksa: „Historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych”.
Platon jako pierwszy miał też wprowadzić do swojej teorii ekonomiczną zasadę podziału pracy, co uznaje za jeszcze jeden dowód bliskiej zbieżności tej koncepcji społeczeństwa z materializmem historycznym.
Karl Popper stwierdza, że platoński system okresów historycznych jest wart tyle samo, co jakikolwiek nowoczesny historycyzm (ma na myśli Kanta, Mill'a, Hegla, Marksa).
Popper wytwarzając wokół marksizmu aurę szarmanterii drastycznie dezinterpretuje również myśli samego Platona. Przedstawia go generalnie jako pioniera wielu propagandystów, którzy często w dobrej wierze rozwijali techniki apelowania do moralnych, humanitarnych uczuć dla antyhumanitarnych celów.
Tym wypaczeniem i upolitycznieniem Platona, a również Hegla do celów walki z marksizmem Popper poważnie naraził się wielu szacownym kołom naukowym w Anglii. Dlatego bramy Oxfordu oraz Cambridge pozostały dla niego zamknięte.
*Historycyzm to wiele rozmaitych stanowisk z zakresem filozofii historii (Platona, Milla, Kanta, Marksa). Ich wspólnym elementem jest przekonanie, że nauki społeczne mają za zadanie odkrycie prawa ewolucji społeczeństwa i przepowiedzianej przyszłości społeczeństwa.