Komunikacja niewerbalna
Komunikacja niewerbalna istnieje już ponad milion lat. Jest więc znacznie starsza od mowy, powstałej
prawdopodobnie w póz
nym plejstocenie, ok. 40000 lat temu. Ta pierwotna forma komunikacji jest jedynym
środkiem porozumiewania się zwierząt, które za pomocą mimiki, postaw, gestów, pomrukiwań, warknięć itd.
dobierają partnerów, ustalają hierarchię dominacji i współpracują w grupach.
Podobne sygnały używane są przez ludzi i również w ich świecie spełniają one ogromną rolę.
PoczÄ…tki komunikacji niewerbalnej
Niewerbalne sposoby komunikowania się zyskały na uwadze dopiero po opublikowaniu w połowie lat 70.
książki Juliusa Fasta o mowie ciała, która była podsumowaniem badań behawiorystów nad komunikacją
niewerbalnÄ….
Można przyjąć, że najbardziej znaczącą książką z zakresu badań nad zachowaniami niewerbalnymi, która
ukazała się przed XX wiekiem, było  Wyrażanie emocji przez ludzi i zwierzęta Karola Darwina w 1872 roku.
Twórca teorii ewolucji dał początek współczesnym badaniom nad wyrazem twarzy i mową ciała, a wiele z jego
idei i obserwacji wciąż jest cenionych przez współczesnych badaczy na całym świecie. Od czasu ukazania się
pracy Darwina uczeni odnotowali i zapisali ponad 1 000 000 niewerbalnych zachowań i sygnałów.
W 1971 roku Albert Mehrabian, psycholog amerykański, sformułował wzór, przedstawiający wpływ każdego z
kanałów na ogólną interpretację przekazu informacji. Jest to wzór na  ogólne wrażenie :
Ogólne wrażenie 100%
=
55% informacji jest przekazywanych językiem ciała
+
38% informacji przekazuje ton głosu
+
7% informacji pobieranych jest z wypowiadanych słów
Inny badacz (Ray Birdwhistell) obliczył, że przeciętny człowiek wypowiada słowa przez 10  12 minut dziennie,
a wypowiedzenie zdania przeciętnej długości zajmuje około 2,5 sekundy. Podobnie jak Mehrabian ustalił, że
słowny składnik stanowi zaledwie 35% rozmowy twarzą w twarz, zaś pozostała część przebiega na poziomie
niewerbalnym. Są to informacje pochodzące z mimiki, języka ciała, tonu głosu.
Język werbalny i język ciała może być wzajemnie spójny lub niespójny. W pierwszym przypadku  komunikat
werbalny jest wzmocniony  prawdziwością (potwierdzeniem) w języku ciała i odebrany jako wiarygodny.
Czujemy, że wszystko jest w porządku, wierzymy w to, co słyszymy.
W drugim (w przypadku wzajemnego zaprzeczania sobie informacji z tych dwóch kodów), komunikat werbalny
odbieramy jako niewiarygodny, czujemy, że coś jest nie tak, coś nam nie gra, coś budzi niepokój.
Generalna zasada w interpretacji języka ciała jest taka: obserwując jakiś ruch, wzmocnij go w wyobraz
ni 10-100
razy, a odkryjesz, jaką niesie informację, co dany człowiek przeżywa.
Większość badaczy jest zgodnych, co do tego, że kanał werbalny jest przede wszystkim wykorzystywany do
przekazywania informacji, zaś kanał niewerbalny służy do przekazywania postaw, które niekiedy są substytutem
mówionych wiadomości, np.  zabijanie wzrokiem .
O ogromnym znaczeniu sygnałów niewerbalnych w porozumiewaniu się świadczy między innymi fakt, że
istnieje ponad milion świadomych i nieświadomych gestów i około 550 000 słów wymienianych w
najobszerniejszych słownikach. Warto wspomnieć, że mowa społeczności prymitywnych obejmuje nie więcej
niż 400 słów. Tyle samo jest ich w słownictwie ludzi znajdujących się na najniższych szczeblach społeczności
rozwiniętych. Z całą pewnością liczba tików, grymasów, ruchów ramion, wykrzywień ust, wzniesień brwi,
ruchów warg, chrząknięć, potrząśnięć głową, itd., znacznie przekracza liczbę 400. Głównie dzięki temu
wzajemne zrozumienie się wśród ludzi tej szczególnej kategorii staje się możliwe.
Wśród znawców przedmiotu istnieje przekonanie, że kanał werbalny wykorzystywany jest przede wszystkim do
przekazywania informacji, a niewerbalny służy głównie do ustalania stosunków międzyludzkich. Relacja między
dwiema lub więcej osobami jest przez nie, zazwyczaj spontanicznie, negocjowana, ustanawiana, oraz
podtrzymywana głównie dzięki komunikatom bezsłownym. Komunikaty te odgrywają bardzo istotną rolę w
tworzeniu pierwszego wrażenia o człowieku. 99% opinii o nim powstaje u innych w ciągu pierwszych
dziewięćdziesięciu sekund kontaktu z nim.
Badania wykazały również, że w procesie porozumiewania się sygnały niewerbalne wywierają na rozmówców
pięciokrotnie większy wpływ niż używane przez nich słowa. W sytuacji niezgodności obu rodzajów
komunikatów, te o charakterze werbalnym uznawane są za nieprawdziwe.
Język ludzkiego ciała to najstarszy, najbardziej wiarygodny i uniwersalny język na świecie. Jest to ważne dla
biznesmenów i menedżerów. Jeśli chcą skutecznie negocjować, muszą się go nauczyć. Jest to niezbędne dla
doskonalenia umiejętności kontrolowania swoich zachowań niewerbalnych i odczytywania ich znaczenia u
innych ludzi. Język ciała prawie zawsze odsłania autentyczne intencje. Podobnie jak każdy inny język, składa się
on z wyrazów, zwrotów i znaków interpunkcyjnych. Słowa interpretujemy w kontekście, a więc gesty również
powinny być odczytywane w powiązaniu z konkretną sytuacją i innymi zachowaniami niewerbalnymi danego
człowieka. Poza tym język ciała jest zdeterminowany kulturowo, stąd też niektóre sygnały niewerbalne mogą
wyrażać różne uczucia i postawy w zależności od grupy, regionu, kraju, bądz
kontynentu. Konieczna jest, zatem
ostrożność w interpretacji komunikatów bezsłownych. Znaczenie komunikatów zależy od tego, to, gdzie i jak je
przekazuje.
Bezsłowne komunikaty ze względu na ich ewolucyjne pochodzenie można podzielić na:
1. sygnały wrodzone, stanowiące część dziedzictwa biologicznego,
2. sygnały wyuczone, należące do dziedzictwa kulturowego.
Wrodzony charakter znaków niewerbalnych potwierdzają między innymi obserwacje dzieci niepełnosprawnych,
niewidomych, głuchoniemych, głucho-niewidomych. Dzieci te pomimo dużego odizolowania od świata
zewnętrznego i wynikających z tego faktu bardzo ograniczonych możliwości uczenia się, pod wieloma
decydującymi względami zachowują się tak samo jak dzieci zdrowe. Tak samo uśmiechają się i śmieją, kiedy się
cieszą i tak samo płaczą, tupią nogami, zaciskają pięści i marszczą pionowo czoło, gdy je coś rozzłości. To samo
pochodzenie sygnałów niewerbalnych potwierdzają badania prowadzone na różnych kulturach ludności.
Wykazują one, że mowa ciała wyrażająca podstawowe stany emocjonalne, jak radość, wściekłość, smutek,
zainteresowanie, zaskoczenie, strach, złość, wstręt, pogarda i wstyd jest podobna wśród ludzi należących nawet
do bardzo odmiennych kultur.
Niemiecki uczony Eibl-Eibesfeldt odkrył, że dzieci głuchonieme od urodzenia potrafią się uśmiechać, a Ekman,
Friesen i Sorensen potwierdzili niektóre z oryginalnych przekonań Darwina dotyczących wrodzonych gestów,
gdy przeanalizowali ekspresję twarzy ludzi wychowywanych w pięciu różnych kulturach. Ustalili, że każda
kultura wykorzystuje te same podstawowe grymasy twarzy do wyrażania emocji, a to doprowadziło ich do
konkluzji, iż muszą one być wrodzone.
Drugim ewolucyjnym z
ródłem powstawania i kształtowania sygnałów niewerbalnych jest proces uczenia się,
który praktycznie rozpoczyna się wraz z narodzinami człowieka. Sygnały te są przecież jedynym środkiem
komunikowania się matki i dziecka w okresie, gdy nie potrafi ono jeszcze mówić. Jest to również czas, w którym
kobieta doskonali swoje umiejętności wychwytywania i rozszyfrowywania bezsłownych znaków. Z tej właśnie
przyczyny kobiety uważa się za bardziej spostrzegawcze od mężczyzn.
Ciągle trwają dyskusje, czy pewne gesty przejmujemy wraz z kulturą, w której żyjemy, i potem stają się one
nawykami, czy też są dziedziczne. Na przykład większość mężczyzn zaczyna zakładanie płaszcza od prawej
ręki, zaś większość kobiet  od lewej. Gdy mężczyzna mija kobietę na zatłoczonej ulicy, zazwyczaj obraca ciało
w jej kierunku, natomiast zdecydowana większość kobiet obróci się w przeciwną stronę.
Wiele z naszych podstawowych zachowań niewerbalnych jest wyuczonych, a znaczenie licznych ruchów i
gestów ma uwarunkowanie kulturowe.
W komunikacji niewerbalna bardzo istotne sÄ… takie czynniki, jak:
üð przestrzeÅ„ spoÅ‚eczna (dystans) - wedÅ‚ug teoretyków istniejÄ… 4 rodzaje dystansu (intymny, osobisty,
społeczny i publiczny) - jest to wyraz uczuć lub władzy, choć różni się w zależności od wzorców kulturowych
üð symbole - również podkreÅ›lajÄ… dystans, wÅ‚adzÄ™, zajmowane stanowisko
üð wyraz twarzy, mimika
üð kontakt wzrokowy .
Kiedy mówimy, że mamy "przeczucie" lub "niejasne odczucie", iż ktoś skłamał, tak naprawdę mamy na myśli,
że język ciała nie idzie w parze ze słowami. To jest także to, co mówcy nazywają świadomością słuchaczy lub
odwołaniem się do grupy.
Funkcje komunikacji niewerbalnej:
üð komunikowanie postaw i emocji (uzgadnianie postaw interpersonalnych)
üð wspomaganie komunikacji jÄ™zykowej
üð zastÄ™powanie mowy (gdy utrudniony kontakt werbalny)
Style komunikacji niewerbalnej:
üð tendencja afiliatywna (bliski dystans, dotyk, kontakt wzrokowy, uÅ›miech)
üð tendencja dominatywna (wyprostowana postawa, uniesiona gÅ‚owa, szybka mowa, jednostronna
komunikacja werbalna)
IstniejÄ… co najmniej dwa z
ródła zróżnicowania wzorów przekazów niewerbalnych - normy kulturowe i
indywidualne doświadczenia człowieka. Można powiedzieć, że kobiety są lepszymi od mężczyzn nadawcami i
odbiorcami komunikatów niewerbalnych. Oceniane są, więc jako bardziej wewnętrznie zgodne, bezpośrednie i
ekspresyjne w porozumiewaniu się. Kiedy porównywano trafność interpretacji zachowań niewerbalnych obcych
kobiet i mężczyzn, kobiety wykazywały znaczącą przewagę zwłaszcza przy odczytywaniu negatywnych
komunikatów mężczyzn. Różnica w dokładności odczytywania komunikatów pozytywnych nie była taka duża.
Ciekawe jest również to, że małżonki trafniej interpretują sygnały przekazywane im przez obcych mężczyzn niż
niewerbalne komunikaty swoich mężów. Kobiety, jeżeli popełniają błędy, mają skłonność do pomyłek w
kierunku pozytywnym, mężczyz
ni - w negatywnym. Dokładność nadawania i trafność odbioru komunikatów
niewerbalnych ma wpływ na zadowolenie z małżeństwa.
SPOSTRZEGAWCZOŚĆ I INTUICJA
Kobiety są bardziej spostrzegawcze od mężczyzn i ten fakt dał początek temu, co powszechnie nazywa się
 kobiecą intuicją . Kobiety mają wrodzoną zdolność odbierania i rozszyfrowania sygnałów niewerbalnych,
podobnie jak maja większą zdolność dostrzegania drobiazgów. Oto dlaczego tak niewielu mężów potrafi
okłamywać swoje żony i dlaczego, odwrotnie, tak wiele kobiet mydli oczy mężom, a ci niczego nie dostrzegają.
Ten specyficzny rodzaj intuicji jest szczególnie widoczny u tych kobiet, które wychowują małe dzieci. Przez
kilka pierwszych lat matka posługuję się jedynie kanałem niewerbalnym ze swoim potomstwem i to właśnie
uważa się za powód, dlaczego kobiety często są bardziej spostrzegawczymi negocjatorami niż mężczyz
ni.
ZACHOWANIA DZIECKA
Zacznijmy od początku, czyli od tego jak zachowują się dzieci. Małe dzieci reagują w najbardziej naturalny
sposób, dorastając, w procesie socjalizacji, uczymy się ukrywać nasze gesty, ale pozostaje tendencja ruchu, która
ujawnia prawdziwy komunikat z ciała. Dzieci nie kryją swego języka gestów:
- złość  tupie nogami i wymachuje pięściami, czerwieni się i krzyczy lub zaciska usta, z
renice się zwężają a
oddech przyspiesza.
- lęk  kuli się i chowa, przytula do matki, zaciska oczy lub ucieka, blednie i wstrzymuje oddech, usta
wykrzywiają się w podkówki.
- kłamstwo  zaciska i zakrywa usta rękami, przestępuje z nogi na nogę, nabiera rumieńców i spuszcza wzrok..
- wstyd  udaje że go  nie ma całym ciałem, pochyla głowę, robi się mniejsze, blednie lub czerwienieje.
- zainteresowanie - zbliża się i pochłania całym sobą, oczy otwierają się szerzej, podnoszą się brwi, oddech
staje siÄ™ lekko przyspieszony.
- nuda - ziewa i odchodzi.
- zadowolenie i szczęście - twarz promienieje uśmiechem, oczy błyszczą, ciało jest dynamicznie napięte.
Dorośli reagują tak samo tyle, że z powodów kulturowych ich ekspresja jest przyhamowana  pełne gesty
zamienione sÄ… na mikro-ruchy i szyfry symboliczne.
POZYCJA I WA
ADZA
Badania lingwistyczne pokazały, że jest prosta relacja między zajmowaną pozycją, poziomem władzy czy
prestiżu człowieka a sposobem jego wysławiania się. Innymi słowy: im wyżej ktoś stoi na drabinie społecznej,
tym łatwiej przychodzi mu porozumiewanie się za pomocą słów i zdań. Badania nad porozumiewaniem
niewerbalnym ujawniły korelację pomiędzy pleceniami wypowiadanymi a liczbą gestów, jakie człowiek
wykonuje, aby przekazać wiadomość. Oznacza to, że status, władza, czy prestiż danej osoby jest także w prosty
sposób powiązany liczbą gestów czy ruchów ciała przez nią wykonywanych. Ktoś znajdujący się na szczycie
społecznej czy biznesowej skali potrafi wykorzystać zakres swojego słownictwa do precyzyjnego przekazania
swoich myśli, zaś ktoś mniej wykształcony czy uzdolniony użyje do komunikacji większej liczby gestów niż
słów.
Kanały ekspresji niewerbalnej można podzielić na dwie grupy:
Øð ruchy ciaÅ‚a- zalicza siÄ™: mimikÄ™, kontakt wzrokowy, gesty, pozycjÄ™ ciaÅ‚a, dotyk;.
Øð zależnoÅ›ci przestrzenne - dystans, jaki utrzymujemy z rozmówca w czasie interakcji.
üð mimika (wyraz twarzy); stany emocjonalne, postawy
üð pantomimika (gesty); ilustracje wypowiedzi, ujawnianie zaangażowania w rozmowÄ™
vð ekspresja pantomimiczna: emblematy, regulatory, ilustratory, adaptory zachowania
przestrzenne
üð czynniki paralingwistyczne  ton gÅ‚osu, tempo mowy, intonacja, przerwy  stan emocji
üð powierzchowność  status, zawód
üð zapach
 Mimika twarzy stanowi z
ródło informacji na temat stanów emocjonalnych i postaw, takich jak sympatia czy
wrogość. Naukowcy stwierdzili, że istnieje sześć głównych rodzajów mimiki odpowiadających następującym
emocjom: szczęście, zdziwienie, strach, smutek, gniew, pogarda.
üð Proksemika dostarcza informacji o partnerach interakcji na podstawie przestrzennej odlegÅ‚oÅ›ci miedzy
nimi, sposobu strukturyzowania i wykorzystania mikroprzestrzeni. Zachowania proksemiczne pozostajÄ…
pod wpływem dwóch sprzecznych potrzeb: afiliacji i prywatności.
üð Kinezjetyka analizuje postawy ciaÅ‚a, gesty i inne ruchy ciaÅ‚a. Jeden z podstawowych aksjomatów
komunikowania brzmi, iż jest to zjawisko nieuchronne. Można przestać mówić w sensie wokalnym ale
nie można w ogóle wstrzymać emitowania informacji- intencjonalnie lub nieintencjonalnie ciało stale
wysyła sygnały poprzez postawę, pochylenie, rozluz
nienie, napięcie, gesty.
üð ParajÄ™zyk- z
ródłem informacji są cechy głosu- wysokość, natężenie, tempo mówienia, wahania i inne
zakłócenia płynności mowy.
Warto zastanowić się jaka rolę pełni komunikacja niewerbalna w kontaktach interpersonalnych. Wyróżnia się
pięć zasadniczych funkcji:
üð informacyjna,
üð wspieranie przekazów sÅ‚ownych,
üð wyrażanie postaw i emocji,
üð definiowanie relacji,
üð ksztaÅ‚towanie wrażenia.
Funkcja informacyjna - cały kontekst niewerbalny dostarcza rozmówcy bezcennych informacji, przede
wszystkim jest z
ródłem wiedzy nt. samopoczucia nadawcy, jego postawy wobec rozmówcy, stopnia pewności
siebie, stanu emocjonalnego. Posiadanie tych informacji o nadawcy pozwala rozmówcy lepiej, efektywniej
kontrolować proces komunikacji. Wartość odbieranych sygnałów niewerbalnych jest tym większa, że nie tylko
nie są one świadomie kontrolowane przez nadawcę, ale nadawca nie jest świadom dokonującej się emisji.
Wspieranie przekazów słownych - dzięki sygnałom niewerbalnym dokonuje się dookreślenie treści
przekazywanych słowami. Sygnały niewerbalne sprzyjają lepszemu, pełniejszemu zrozumieniu przekazu.
Wspieranie przekazów słownych może przyjmować kilka form:
üð powtarzanie sygnałów werbalnych (stosowane jest dla podkreÅ›lenia lub wyjaÅ›nienia przekazu
słownego, na przykład gesty towarzyszące wskazywaniu rozmówcy drogi.
zaprzeczanie (zachodzi wówczas, kiedy werbalnie zapewniam, że wszystko w porządku ale moje
nerwowe ruchy, mimika i ton głosu przeczą słowom)
üð uzupeÅ‚nianie (sygnaÅ‚y niewerbalne uzupeÅ‚niajÄ…, zwiÄ™kszajÄ… siÅ‚Ä™ oddziaÅ‚ywania, wiarygodność słów, na
przykład wyznaniu uczuć towarzyszy kontakt wzrokowy, ciepły, aksamitny głos, bliskość fizyczna)
üð zastÄ™powanie (na przykÅ‚ad niekiedy z powodu różnych okolicznoÅ›ci gesty zastÄ™pujÄ… sÅ‚owa, na przykÅ‚ad
kiedy odległość jest już zbyt duża, by słyszeć się wzajemnie machamy ręka na pożegnanie lub
pokazujemy znak słuchawki, by przekazać wiadomość, że zadzwonimy)
üð akcentowanie (wyeksponowaniu okreÅ›lonego fragmentu wypowiedzi sÅ‚uży parajÄ™zyk, pauzy, na
przykład pytanie dokąd Ty idziesz? W zależności od położonego akcentu będzie miało inne znaczenie).
Wyrażanie postaw i emocji - wyrażanie emocji dokonuje się przede wszystkim za pomocą sygnałów
niewerbalnych. Dotyk, mimika, dystans fizyczny, parajęzyk są podstawowymi sposobami uzewnętrzniania
emocji i postaw. Główna z postaw interpersonalnych jest przyjacielskość-wrogość. Sygnałami, które komunikują
sympatiÄ™, przyjaz
ń są: uśmiechanie się, spoglądanie, bliskość fizyczna, dotykanie, otwarta pozycja ciała,
wznoszący się tembr głosu. Druga ważna postawa interpersonalna jest dominacja-podporządkowanie.
Dominacja jest komunikowana za pomocą następujących sygnałów: brak uśmiechu, ręce na biodrach, patrzenie
na rozmówcę podczas mówienia, donośny, niski głos.
Definiowanie relacji - polega przede wszystkim na określaniu bilansu kontroli, poziomu zażyłości i poufałości
pomiędzy rozmówcami. Co to oznacza? Za pomocą określonych sygnałów niewerbalnych dokonuje się
komunikowanie wzajemnej atrakcyjności i bliskości, tzn. osoby, które darzą się sympatia, zaufaniem zachowują
mniejszy dystans fizyczny wobec siebie, pochylają się ku sobie, częściej i dłużej utrzymują kontakt wzrokowy,
więcej gestykulują i dotykają się wzajemnie. Dla wyrażenia dominacji szczególnie ważne są sygnały kinezyczne,
przede wszystkim postawa, napięcie mięsni, kat pochylenia ciała.
Kształtowanie wrażenia - stosowanie określonych strategii komunikowania niewerbalnego pozwala wykreować
określone wrażenie. Najskuteczniejsze są te strategie, które bazują na zaufaniu i atrakcyjności.
Klasyfikacja funkcji komunikatów niewerbalnych:
Klasyfikacja Knappa
1. Powtarzanie - kanał nie językowy przekazuje jednocześnie informacje zawarte w wypowiedzi słownej. Np.
gest wskazujący wnętrze mieszkania przy wypowiedzi "zapraszamy do środka"
2. Zastąpienie - zamiast słów prezentowana jest sekwencja nie językowa, która oznacza to samo. Np. gest
pozdrowienia zamiast słów "Dzień dobry". Nie wszystkie wypowiedzi mogą być zastępowane przekazami nie
językowymi.
3. Regulacja konwersacji - ustalanie kolejności wypowiedzi.
4. Akcentowanie tekstu mówionego - ruchy rąk, głowy itd. mogą podkreślać znaczenie wypowiadanych słów
przez obrazowanie. Np. pochylenie wobec rozmówcy jako okazanie szacunku.
5. Maskowanie - zachowania nie językowe mające na celu ukrycie prawdziwych uczuć, przekonań czy myśli.
Np. zachowania występujące podczas kłamania
Klasyfikacja Argyle'a
1. Komunikowanie interpersonalnych postaw i emocji
Kody niewerbalne służą przede wszystkim odzwierciedlaniu stosunku człowieka do jego otoczenia, w tym
zwłaszcza społecznego. Wzajemne ustosunkowanie się ludzi przejawiane jest takimi znakami jak wyrazy
twarzy, ton głosu, spojrzenia czy choćby przyjmowane odległości. To tylko niektóre z gamy środków, poprzez
które wysyłamy i odbieramy informacje takie jak sympatia - antypatia, zainteresowanie - brak zainteresowania,
partnerstwo - dominacja - uległość. Można powiedzieć, że na poziomie niewerbalnym mamy do czynienia
przede wszystkim z komunikacją emocjonalną. Komunikowanie werbalne jest natomiast głównym sposobem
przekazywania informacji innego rodzaju.
2. Samoprezentacja
Poprzez ubiór, fryzurę, sposób wypowiadania się, różne rekwizyty czy ogólniej styl zachowania ludzie wysyłają
komunikaty dotyczące tego kim są lub kim chcieliby by być. Innymi słowy poprzez różne niewerbalne środki
informują (często nie zamierzenie) o swoim statusie społecznym, ekonomicznym, osobowości, sympatiach
politycznych (znaczek w klapie marynarki) oraz innych aspektach "ja". Bardzo często ludzie grają pewne role,
czyli pokazują się takimi (na ogół lepszymi, mądrzejszymi, bogatszymi, bardziej pewnymi siebie) niż są w
rzeczywistości. Bardzo trafnie ujmuje to tytuł książki Ervinga Goffmana Człowiek w teatrze życia codziennego
do przeczytania, której szczególnie zachęcam.
3. Rytuał
Kody niewerbalne odgrywają ważną rolę w rytuałach. Dobrze wszystkim znanym rytuałem społecznym jest
witanie się i żegnanie. Podczas przywitania w kulturze polskiej mężczyz
ni podają sobie ręce (jeśli odległość
pomiędzy osobami na to pozwala), uśmiechają się do siebie oraz nawiązują kontakt wzrokowy. Inny wariant
przywitania to podniesienie ręki lub zdjęcie nakrycia głowy (rzadziej już dziś spotykane) oraz ukłon kiedy
odległość jest zbyt duża aby podać sobie dłonie. Zachowania tego rodzaju są redundantne (wysoce
przewidywalne i tym samym mające mniejsze znaczenie informacyjne) służą jednak podtrzymywaniu dobrych
relacji z innymi. Inne rodzaje rytuałów to promocje, immatrykulacje, honorowe wręczanie nagród, gdzie także
obowiązują określone normy na przykład dotyczące strojów czy sposobów zachowywania się.
4. Podtrzymywanie komunikacji werbalnej
Znaczenie wypowiedzi nie zależy tylko od samej treści słów. Jest ono (znaczenie) zależne od takich czynników
jak akcent, ton głosu, szybkość oraz płynność mówienia. Wypowiedz
staje siÄ™ przez to bardziej kompletna co
czyni ją bardziej (czasami mniej jak ma to miejsce w przypadku ironii) zrozumiałą i łatwiejszą do odczytania.
Poza tym podczas mówienia ludzie gestykulują a na ich twarzach widać różne miny. Są to także informacje,
które mogą być pomocne w odczytaniu znaczenia wypowiedzi. Jest to o tyle ważne, że większa część tych
informacji jest przekazywana i odbierana nieświadomie dlatego można uznać, że właśnie tam należy szukać
potwierdzenia lub zaprzeczenia tego, co jest przekazywane w treści słów.
Podczas rozmowy dwu lub więcej osób musi zostać ustalony porządek mówienia. Trudno wyobrazić sobie
rozmowę kiedy obie osoby mówią jednocześnie. Taki porządek ustalany jest właśnie znakami niewerbalnymi
takimi jak nabieranie powietrza i otwarcie ust, aby za chwilę zabrać głos, skinienia głową, podniesienie ręki oraz
inne. Kiedy już jedna osoba zabrała głos oczekuje ona reakcji słuchacza. Słuchacz natomiast chcąc dać do
zrozumienia, że aktywnie uczestniczy w interakcji kiwa głową kiedy zgadza się z mówiącym lub kręci głową na
znak niezgody. Tak czy inaczej przekazuje on mówiącemu informacje zwrotne o swoim zaangażowaniu czyni to
właśnie przy pomocy kodów niewerbalnych. Wreszcie są i takie sytuacje gdzie porozumiewanie się słowne jest
wykluczone. Wystarczy przyjrzeć się (np. telewizji) grupie pracujących wspólnie płetwonurków, pracownikom
lotniska pomagającym pilotom parkować samolot, czy choćby pracy policjanta kierującego ruchem ulicznym na
skrzyżowaniu.
Mimika
Twarz jest najbardziej ekspresyjną częścią ciała - odzwierciedla szybko zmieniające się nastroje, reakcje na
wypowiedzi i zachowania rozmówcy. Wyraża przede wszystkim uczucia i emocje. Niektóre obszary twarzy są
bardziej ekspresyjne niż inne. Bardzo wymowne są okolice brwi:
" całkowicie podniesione wyrażają niedowierzanie,
" podniesione do połowy - zdziwienie,
" stan normalny - bez komentarza,
" do połowy obniżone - zakłopotanie,
" całkowicie obniżone - złość.
Podobną siłę ekspresji ma okolica ust. Zmiana położenia kącików ust wyraża stany od zadowolenia -
podniesione, do przygnębienia - opuszczone.
Zmiana w zakresie mimiki podlega w dużej mierze świadomej kontroli. Poprzez kontrolowanie i panowanie nad
mięśniami twarzy, ukrywamy niestosowne lub nieakceptowane przez otoczenie reakcje Dzięki stosowaniu tzw.
technik kierowania mimiką, możemy osiągać następujące efekty:
" intensyfikować emocje (np. spotkawszy osobę, do której nie żywimy żadnych ciepłych uczuć, staramy się ukryć
naszą obojętność i w czasie rozmowy poprzez odpowiedni wyraz twarzy okazujemy zadowolenie ze spotkania)
" deintensyfikować emocje (np. wyrażając złość wobec szefa zachowujemy się znacznie bardziej powściągliwie
niż wobec osoby, która nie ma możliwości zastosować wobec nas jakichkolwiek sankcji)
" neutralizować emocje (np. normy kulturowe nakazują by mężczyz
ni nie okazywali emocji, ponieważ jest to
przejaw zniewieściałości. Kiedy pięcioletni "mężczyzna" płacze, ponieważ przewrócił się i zranił się w kolano,
wówczas mówimy: jesteś mężczyzną, bądz
dzielny, to tylko małe zadrapanie i na pewno wcale nie boli. W ten
sposób dziecko uczy się ukrywać emocje)
" maskować emocje (np. słuchając opowieści sąsiadki o tym co się jej przydarzyło kiedy czekała na wizytę u
lekarza staramy się ukryć znużenie i brak zainteresowania. Zamiast tego okazujemy zainteresowanie,
współczucie etc.)
Nie oznacza to, że techniki kierowania mimiką pozwalają ukryć przed wnikliwym obserwatorem prawdziwe
emocje. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że w wyrażanie określonego stanu emocjonalnego jest
zaangażowanych kilka obszarów twarzy, np. szczęście wyrażają policzki/usta oraz oczy/powieki natomiast złość
- policzki/usta i brwi/czoło.
Tak więc twarz nie jest ani nieprzezroczystą maską ani wiernym odzwierciedleniem stanu wewnętrznego. Choć
podlega wolicjonalnej kontroli i służy kreowaniu wrażenia, w pewnym stopniu wyraża również prawdziwe stany
emocjonalne.
Kontakt wzrokowy
Oczy stanowią najważniejszy obszar wizualnej uwagi - w czasie rozmowy uwaga koncentruje się na oczach
przez ok. 43% czasu. Zasadniczą funkcją kontaktu wzrokowego jest przekazywanie komunikatów relacyjnych.
Co to oznacza? Ogólnie można powiedzieć, że patrzenie na inną osobę jest wyrazem zainteresowania a
jednocześnie przejawem pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na to zainteresowanie. Na przykład podczas
rozmowy kwalifikacyjnej kandydat usiłuje nawiązać dobry kontakt wzrokowy z rozmówcą by poprzez ten kanał
wyrazić swoją wiarygodność, kompetencję, zainteresowanie firmą. Jeżeli rozmówca jest zainteresowany
kandydatem, będzie skłonny pozytywnie odpowiadać na jego próby nawiązania kontaktu wzrokowego.
Inną ważną funkcją kontaktu wzrokowego jest redukowanie rozproszenia. W celu zwiększenia koncentracji
uwagi, ograniczamy ilość odbieranych bodz
ców. Kanał wzrokowy jest jedną z dróg dostarczania bodz
ców, a
zatem koncentrując myśli na pewnym zdarzeniu, przypominając sobie jakieś szczegóły, zastanawiając się nad
odpowiedziÄ… ograniczamy kontakt wzrokowy.
Ekspresja oczu wyraża się nie tylko poprzez spoglądanie, ale również:
" zmianę wielkości z
renic (2-8 mm),
" wskaz
nik mrugania (zwykle co 3-10 sek.),
" stopień otwarcia oczu (od szeroko otwartych do przymkniętych powiek),
" wyraz oczu - tzw. maślane oczy, mordercze spojrzenie.
Dotyk
Z powodu konotacji z seksem i agresją dotyk stanowi sygnał o bardzo dużej sile oddziaływania. Dlatego istnieją
określone normy społeczne, które regulują akceptowany obszar i liczbę dotyków w zależności od charakteru
związku interpersonalnego. Istnieje szereg sytuacji, w których kontakt cielesny jest akceptowany, np. w sporcie,
podczas tańca, podczas badania lekarskiego, w czasie składania życzeń. We wszystkich tych sytuacjach
obowiązują inne reguły, ale wspólnym mianownikiem jest brak związku pomiędzy dotykiem i poczuciem
intymności. Wymienione rodzaje dotyku stanowią bowiem przykłady dotyku funkcjonalnego.
Najważniejsze funkcje komunikacyjne dotyku to:
" wspieranie/ pocieszanie,
" funkcja afiliacyjna,
" funkcja władzy
Przekazy dotykowe są szczególnie skuteczne w dostarczaniu pocieszenia osobom potrzebującym psychicznego
wsparcia. Poprzez dotyk najlepiej dokonuje się transmisja uczucia sympatii, zrozumienia, współczucia. Bardzo
ważna jest rola dotyku w relacjach rodzice-dzieci. Dotyk odgrywa ogromnie ważną rolę w kształtowaniu
bliskich relacji.
Przekaz zawarty w dotyku zależy jednak od rodzaju relacji. W bliskich związkach dotyk komunikuje sympatię,
życzliwość, wsparcie, etc. Z drugiej strony w relacji np. z szefem jest wskaz
nikiem władzy, dominacji i statusu.
Gesty
Kiedy mówimy nieustannie poruszamy rękami, głową ale też całym ciałem. Ruchy te są skoordynowane z mową
i stanowią część całościowego procesu komunikowania się. Kiwanie głową jest dość specyficznym rodzajem
gestu i odgrywa dwie zasadnicze funkcje:
" po pierwsze działa jako wzmocnienie, nagroda i zachęta dla rozmówcy do kontynuowania wypowiedzi
" po drugie- służy synchronizacji interakcji - kilkakrotne kiwnięcie głową (seria) oznacza brak zgody i chęć
zabrania głosu.
Gesty, w zależności od pełnionej funkcji, dzielimy na:
" emblematory (niewerbalne substytuty konkretnych słów, np. znak słuchawki; znak ilustrujący, że czas minął)
" afektatory (niewerbalne zachowania, które odzwierciedlają intensywność odczuwanych emocji, np.
skrzyżowanie nóg czy rąk, częste zmiany postawy ciała)
" ilustratory (niewerbalne zachowania, które służą uplastycznieniu wypowiedzi, np. opowiadając o małym
dziecku gestykulujemy by dokładniej, wierniej opisać jego małe paluszki, rączki etc. )
" regulatory (niewerbalne zachowania, które pomagają synchronizować przebieg rozmowy, np. zmiana postawy
i ułożenia ciała, skinienie głową)
" adaptatory (zachowania niewerbalne, które służą zaspokojeniu określonych potrzeb psychicznych lub
fizycznych, np. obgryzanie paznokci jako przejaw zdenerwowania, kręcenie się na krześle jako przejaw
zniecierpliwienia. Jako ciekawostkę warto podać, że kiedy ujawniamy informacje nt. wewnętrznych stanów, np.
opowiadamy o swoich przeżyciach, wówczas najczęściej dotykamy lewej strony naszego ciała. Kiedy natomiast
doświadczamy obawy w związku z nawiązaniem kontaktu z nową osobą, najczęściej dotykamy prawej części
naszego ciała.)
Pozycja ciała
Sposób siedzenia czy stania ujawnia informacje nt. naszego samopoczucia. Jednym z komunikatów
emitowanych przez postawę ciała jest stan napięcia psychicznego. Świadczą o nim znaki statyczne (stopy ściśle
przylegające do siebie, ręce przyciśnięte do ciała, zaciśnięte dłonie) oraz kinezyczne (ciągłe poruszanie stopami,
rękami, kręcenie głową). Za pomocą postawy ciała komunikujemy również nasze nastawienie wobec rozmówcy.
Bezpośrednie ustawienie ciała ułatwiające kontakt wzrokowy, wychylenie ciała do przodu, dotykanie jest
wyrazem pozytywnego nastawienia do rozmówcy. Wyrazem sympatii dla rozmówcy jest podobna/ lustrzana
pozycja ciała.
Zachowania przestrzenne
Wyróżnia się cztery strefy używane przez nas nieświadomie podczas interakcji z innymi ludz
mi. SÄ… to:
" strefa intymna (0-45cm),
" strefa osobista (45-120 cm),
" strefa społeczna (1,2-3,6 m),
" strefa publiczna (3,6-6m).
Bliskość przestrzenna jest wskaz
nikiem lubienia, sympatii. Im bliższy dystans, tym bliższa relacja.