MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Marzena Więcek
Montaż instalacji gazowej
713[02].Z3.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr inż. Krystyna Krygier
mgr inż. Elwira Krzemieniewska
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Marzena Więcek
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 713[02].Z3.04  Montaż
instalacji gazowej zawartej w modułowym programie nauczania dla zawodu monter instalacji
i urządzeń sanitarnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
 SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Rozprowadzanie gazu ziemnego i gazów płynnych 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 12
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Zasady prowadzenia i montażu instalacji gazowych 15
4.2.1. Materiał nauczania 15
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 23
4.2.3. Ćwiczenia 23
4.2.4. Sprawdzian postępów 26
4.3. Instalowanie urządzeń i aparatów gazowych 27
4.3.1. Materiał nauczania 27
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 29
4.3.3. Ćwiczenia 29
4.3.4. Sprawdzian postępów 32
4.4. Odbiór instalacji gazowej 33
4.4.1. Materiał nauczania 33
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 38
4.4.3. Ćwiczenia 38
4.4.4. Sprawdzian postępów 39
5. Sprawdzian osiągnięć 40
6. Literatura 45
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach wykonywania instalacji
gazowych i ich odbiorze, a także ułatwi zrozumienie niebezpieczeństwa, na które możesz być
narażony podczas nieprawidłowo wykonywanej i użytkowanej instalacji gazowej.
Poradnik ten zawiera:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Do poszerzenia wiedzy wykorzystaj wskazaną literaturę
oraz inne z
ródła informacji. Materiał obejmuje również ćwiczenia, które zawierają:
- wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do wykonania ćwiczenia,
- pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
- sprawdzian teoretyczny,
- sprawdzian umiejętności praktycznych.
4. Przykład zadania/ćwiczenia oraz zestaw pytań sprawdzających opanowanie przez Ciebie
wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki. Zaliczenie tego ćwiczenia jest dowodem
osiągnięcia umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej. Wykonując
sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytanie  tak lub nie , co oznacza, że
opanowałeś materiał, albo nie.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po zapoznaniu się z materiałem spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa:  Wykonywanie instalacji gazowych , której treści teraz poznasz, jest
jednym z modułów koniecznych do zapoznania się z procesem montażu, eksploatacji i odbioru
instalacji gazowej.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
Przebywając w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych
prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
713[02].Z3
Technologia montażu instalacji gazowych
713[02].Z1/2/3/4.01
Prace przygotowawczo  zakończeniowe
przy wykonywaniu instalacji sanitarnych
713[02].Z1/2/3/4.02
Montaż instalacji z rur stalowych
713[02].Z1/2/3/4.03
Montaż instalacji z rur miedzianych
713[02].Z3.04
Montaż instalacji gazowej
713[02].Z3.05
Instalowanie urządzeń gazowych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej  Wykonywanie instalacji
gazowej powinieneś umieć:
- rozpoznawać rodzaje instalacji,
- wykonywać prace przygotowawczo  zakończeniowe przy montażu instalacji,
- rozróżniać łączniki do połączeń rozłącznych i nierozłącznych stosowane w instalacjach ze
stali i miedzi,
- oceniać stan techniczny rur i łączników stalowych i miedzianych do montażu,
- wykonywać połączenia rozłączne rur instalacyjnych stalowych i miedzianych,
- wykonywać połączenia nierozłączne rur instalacyjnych stalowych metodą spawania
gazowego,
- wykonywać podstawowe operacje obróbki materiałów stalowych i miedzianych
stosowanych w instalacjach sanitarnych,
- mocować elementy instalacji w budynku,
- prowadzić instalacje różnymi sposobami,
- stosować terminologię budowlaną,
- przestrzegać zasad bezpiecznej pracy, przewidywać i zapobiegać zagrożeniom,
- stosować procedury udzielania pierwszej pomocy osobom poszkodowanym,
- odczytywać i interpretować rysunki budowlane,
- posługiwać się dokumentacją budowlaną,
- wykonywać przedmiary i obmiary robót,
- wykonywać pomiary i rysunki inwentaryzacyjne,
- organizować stanowiska składowania i magazynowania,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić właściwości fizyczne i chemiczne gazu ziemnego i paliw płynnych,
- określić sposoby rozprowadzania paliw gazowych,
- sklasyfikować sieci gazowe,
- wykonać przyłącze gazowe zgodnie z wytycznymi obowiązującymi w tym zakresie,
- zainstalować kurek główny zgodnie z wytycznymi obowiązującymi w tym zakresie,
- wykonać prace podczas montażu instalacji gazowej zgodnie z obowiązującymi przepisami
bhp i ochrony ppoż.,
- przygotować na podstawie wykazu materiałów elementy potrzebne do montażu instalacji
gazowej,
- ocenić stan techniczny rur, kształtek gazowych i elementów uzbrojenia instalacji gazowej,
- zmontować przewody instalacji gazowej,
- zastosować zasady lokalizacji urządzeń gazowych w budynku,
- zainstalować urządzenia stosowane w instalacji gazowej,
- zainstalować uzbrojenie stosowane w instalacji gazowej,
- wykonać próbę szczelności zmontowanej instalacji gazowej,
- przygotować instalację gazową do odbioru częściowego,
- przygotować instalację gazową do odbioru końcowego,
- zastosować przepisy bhp, ppoż. i ochrony środowiska podczas eksploatacji instalacji gazowej,
- posłużyć się dokumentacją techniczną instalacji gazowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Rozprowadzanie gazu ziemnego i paliw płynnych
4.1.1. Materiał nauczania
Własności gazu ziemnego i paliw płynnych
Paliwem gazowym nazywamy mieszaninę gazów palnych i niepalnych, które
po zainicjowaniu zapłonu spalają się (łączą się z tlenem) wydzielając ciepło, światło i spaliny.
Gaz ziemny jest paliwem pochodzenia naturalnego. Wydobywany jest w kopalniach gazu
i po oczyszczeniu - transportowany na dalekie odległości, do odbiorców gazu.
Do grupy gazów pochodzenia naturalnego należy również biogaz, który można traktować
jako najmłodszą odmianę gazu ziemnego. Gaz ten powstaje między innymi na wysypiskach
śmieci i w oczyszczalniach ścieków w procesie beztlenowej fermentacji (bez dostępu tlenu).
Gaz ten jest bardzo zanieczyszczony i jeżeli jest go wystarczająco dużo, po wstępnym
oczyszczeniu wykorzystywany jest lokalnie, wśród najbliżej położonych odbiorców.
Gaz płynny otrzymywany jest na dwa sposoby: z przeróbki ropy naftowej lub z procesów
oczyszczania gazu ziemnego. Jest to gaz z pogranicza gazów pochodzenia naturalnego
i sztucznych, gdyż otrzymywany jest w drodze przeróbki termiczno  chemicznej.
W odróżnieniu od gazu ziemnego, który podczas wydobycia, transportu i magazynowania jest
w stanie gazowym - gaz płynny, czyli propan, butan lub jego mieszaniny, jest podczas
magazynowania i transportu w stanie ciekłym. Dopiero podczas użytkowania gaz płynny po
przejściu przez reduktor (urządzenie zmniejszające i stabilizujące ciśnienie, powodujące
rozprężenie) staje się gazem. Z powodu swojego stanu skupienia, podczas magazynowania,
propan, butan lub jego mieszaniny nazywamy gazem płynnym. Również dlatego, że paliwo to
nie jest rozprowadzane rurociÄ…gami jak gaz ziemny  nazywamy tÄ™ formÄ™ rozprowadzania -
gazyfikacjÄ… bezprzewodowÄ….
Gaz ziemny jest gazem bezbarwnym, lżejszym od powietrza, nietoksycznym, a po
oczyszczeniu  bezwonnym. Przed wprowadzeniem do sieci gazowej  jest sztucznie nawaniany,
aby można było wyczuć jego obecność podczas niekontrolowanego wypływu.
Toksycznością nazywamy właściwość gazu polegającą na wchodzeniu w reakcję
ze składnikiem krwi w organizmie człowieka zamiast tlenu. Jeżeli mówimy, że gaz jest
toksyczny - oznacza to, że przebywanie w jego oparach ma wpływ na zdrowie i życie człowieka.
Im dłużej przebywa się w środowisku gazów toksycznych lub im większe jest stężenie tego
gazu, tym bardziej jesteśmy narażeni na utratę zdrowia lub życia.
Po procesie zupełnego i całkowitego spalania gazu ziemnego nie występują w spalinach
zanieczyszczenia stałe w postaci pyłu oraz związki siarki, stąd też, ze względu na ochronę
środowiska  zaliczany jest on do paliw przyjaznych środowisku.
Podstawowym składem oczyszczonego gazu ziemnego, przeznaczonego do wykorzystania są:
 metan  gaz palny, nietoksyczny,
 etan  gaz palny, nietoksyczny,
 azot  gaz niepalny, nietoksyczny,
 dwutlenek węgla w śladowych ilościach (gaz nietoksyczny w odróżnieniu od tlenku węgla 
gazu toksycznego, który nie występuje w składzie gazu ziemnego),
 para wodna w śladowych ilościach (gaz nietoksyczny, niepalny).
Gazy ziemne według klasyfikacji PN-C-04750  Paliwa gazowe. Klasyfikacja, oznaczenia
i wymagania należą do drugiej grupy paliw gazowych - grupa II GZ  gazy ziemne pochodzenia
naturalnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Wśród tej grupy rozróżniamy podgrupy: 25, 30, 35, 41,5 i 50. Im wyższa podgrupa  tym
uzyskiwany efekt cieplny jest większy. Im niższa podgrupa  tym mniej składników palnych
w paliwie, a więcej niepalnych (azotu).
Paliwa płynne są gazami prawie dwukrotnie cięższymi od powietrza, bezbarwnymi, bez
zapachu, nietoksycznymi. Przed wprowadzeniem do użytkowania są sztucznie nawaniane,
w większym stopniu niż gazy ziemne, gdyż są dla użytkowników bardziej niebezpieczne. Wiąże
się to z parametrami ich kryteriów użyteczności, a przede wszystkim z dużą wybuchowością
(dolną i górną granicą) oraz faktem, że gaz ten jest cięższy od powietrza (stwarza to trudność
przy wietrzeniu pomieszczeń i pozbywaniu się tego gazu).
Według klasyfikacji propan, butan i propan  butan należą do grupy gazów węglowodorowych
płynnych - III GPB.
Do grupy mieszanin propanobutanu z powietrzem  IV GP  należą mieszaniny propanu
i butanu z powietrzem w warunkach normalnych będące gazami.
Parametry użyteczności paliw gazowych
W każdym paliwie nagromadzona jest różna ilość energii, którą wyzwala proces spalania.
Im więcej uzyskujemy energii  tym dla nas, użytkowników jest to korzystniejsze. Dla uzyskania
tej samej ilości ciepła, możemy bowiem zużyć mniejszą ilość paliwa, a uzyskać ten sam efekt
energetyczny. Każde paliwo ma inne właściwości, które powodują, że:
 gaz unosi się do góry lub opada do dołu,
 w różnym stężeniu z powietrzem następuje wybuch,
 w różnych temperaturach dochodzi do samozapalenia.
Wybuchem nazywa się niekontrolowaną, gwałtowną reakcję łączenia się paliwa z tlenem.
Najważniejszymi kryteriami użyteczności paliw gazowych, które je charakteryzują są:
 Ciepło spalania Qc [MJ/m3] - jest to teoretyczny wskaz
nik uzyskiwanego ciepła w procesie
spalania. Definiowane jest ono jako ilość ciepła uzyskiwana wskutek spalenia całkowitego
(gdy cała masa paliwa ulega spaleniu) i zupełnego (gdy nie pozostają palne składniki po
procesie spalenia) jednostki paliwa, a woda będąca w składzie spalin jest w postaci cieczy.
Temperatura paliwa przed spalaniem i po spaleniu są sobie równe.
 Wartość opałowa Qw [MJ/m3]  jest to praktyczny wskaz
nik uzyskiwanego ciepła wskutek
spalenia. Definiowana jest jako ilość ciepła uzyskana podczas spalenia całkowitego
i zupełnego jednostki paliwa, przy czym woda będąca w składzie spalin jest w postaci
gazowej, czyli w postaci pary wodnej.
 Gęstość względna gazu d [-]  jest to stosunek gęstości danego gazu do gęstości powietrza
w tym samym ciśnieniu i temperaturze. Jeżeli d jest mniejsze od 1  gaz jest lżejszy od
powietrza i podczas wydzielania unosi się do góry. Gdy d jest większe od 1  gaz jest cięższy
od powietrza i zalega na dole pomieszczeń lub terenu.
 Dolna granica wybuchowości DGW [%]  jest to najmniejsza procentowa zawartość gazu
w mieszaninie z powietrzem, w której po zainicjowaniu zapłonu nastąpi wybuch. Poniżej
dolnej granicy nawet po zainicjowaniu zapłonu wybuch nie nastąpi  jest za mało gazu, a za
dużo powietrza, oddalenie cząstek gazu nie przeniesie płomienia.
 Górna granica wybuchowości GGW [%]  jest to największe stężenie procentowe gazu
w mieszaninie powietrza, w którym po zainicjowaniu zapłonu nastąpi wybuch. Powyżej
górnej granicy wybuchowości gazu wybuch nie nastąpi. Gaz wypali się miejscowo, ale
z braku tlenu do procesu spalania  nie dojdzie do rozprzestrzenienia się płomienia.
Cząsteczek gazu palnego jest za dużo, a tlenu z powietrza jest za mało.
 Liczba Wobbe go W [MJ/m3]  jest to liczba, którą wykorzystuje się do określenia podgrupy
paliwa gazowego, oraz podczas przestawiania palników z jednego rodzaju paliwa na drugie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
 Temperatura samozapÅ‚onu [°C]  jest to najniższa temperatura, do której należy ogrzać
mieszaninę gazu palnego z powietrzem, aby zapaliła się samorzutnie, bez zainicjowania
zapłonu.
 Prędkość spalania [m/s] jest to prędkość przesuwania się płomienia względem mieszanki
paliwa gazowego z powietrzem.
Tabela poniższa przedstawia podstawowe kryteria użyteczności wybranych paliw gazowych.
Dane te są danymi przybliżonymi, gdyż różny jest udział poszczególnych składników
palnych, a właśnie on wpływa na osiągnięcie konkretnej wartości parametru użyteczności.
Tabela 1. Wybrane kryteria użyteczności paliw gazowych [z
ródło własne]
Nazwa gazu Gęstość Ciepło Wartość Granice Prędkość Temperatura
względna spalania opałowa wybuchowości spalania samozapłonu
d [-] Qc Qw [%] [m/s] [°C]
[MJ/m3] [MJ/m3]
dolna górna
DGW GGW
Gaz 0,58 39,00 35,00 4,8 13,5 40  41 600 - 800
ziemny
Gaz 2,35 117,00 109,00 1,8 9,0 42-43 510 - 580
płynny
Rozprowadzanie gazu ziemnego
Gaz ziemny rozprowadzany jest siecią gazową. Jest to układ rurociągów rozprowadzających
paliwo gazowe od miejsca wydobycia do odbiorcy z uzbrojeniem i urządzeniami służącymi do
jej obsługi. Sieć gazowa kończy się kurkiem głównym, który jest ostatnim jej elementem.
Podstawowego podziału sieci gazowej można dokonać uwzględniając jej funkcję, ciśnienie
i układ.
Ze względu na funkcję gazociągi dzielimy na:
 magistralne (tranzytowe),
 zasilajÄ…ce,
 rozdzielcze,
 przyłącza.
Ze względu na ciśnienie gazociągi dzielimy na:
 wysokiego ciśnienia  powyżej 1,6 MPa,
 średniego podwyższonego ciśnienia  od 0,5 do 1,6 MPa,
 średniego ciśnienia  powyżej 10 kPa do 0,5 MPa,
 niskiego ciśnienia  poniżej 10 kPa.
Ze względu na układ prowadzonych rurociągów wyróżniamy gazociągi w układzie:
 zamkniętym,
 otwartym,
 mieszanym.
Gazociągi magistralne transportują gaz na bardzo duże odległości: od miejsca wydobycia do
najdalej położonego rejonu zasilania (przykładem gazociągu tranzytowego jest Gazociąg
Jamajski). Panuje w nich ciśnienie bardzo wysokie, gdyż tylko pod dużym ciśnieniem transport
gazu jest ekonomiczny. Na drodze gazu występują urządzenia:
 stacje oczyszczania gazu i jego pomiarów,
 tłocznie gazu podwyższające ciśnienie w rurociągu,
 stacje gazowe obniżające ciśnienie w sieci do zadanej wartości i rozdzielające gaz do
poszczególnych odgałęzień,
 podziemne zbiorniki magazynujące gaz budowane w celu zapewnienia ciągłości dostaw
i zapewnienia zapasu strategicznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Gazociągi zasilające rozprowadzają gaz do rejonu zasilania. Pracują najczęściej w układzie
zamkniętym obejmując pierścieniem rejon dostawy pod ciśnieniem wysokim i średnim
podwyższonym.
Gazociągi rozdzielcze doprowadzają gaz do przyłączy rozpoczynając od gazociągów
zasilających. Panuje w nich ciśnienie średnie podwyższone, średnie, a najrzadziej niskie.
Ich trasa w mieście zazwyczaj pokrywa się z przebiegiem ulic, wzdłuż których są układane.
Przyłącza gazowe są ostatnim odcinkiem sieci prowadzonym prostopadłe do budynku odbiorcy
i gazociągu rozdzielczego. Ostatnim elementem przyłącza jest kurek gazowy.
Ciśnienie w przyłączu jest takie samo, jak w sieci rozdzielczej.
Przyłącze gazowe
Przyłącze, jako ostatni odcinek sieci, jest zlokalizowane najbliżej bezpośredniego odbiorcy
gazu. Zakończone jest kurkiem głównym służącym do zamykania i otwierania przepływu gazu
do instalacji gazowej. Jeżeli zachodzi konieczność obniżenia ciśnienia gazu przed
wprowadzeniem go przewodem do budynku  wraz z kurkiem głównym lokalizuje się punkt
redukcyjny.
Punktem redukcyjnym nazywa się urządzenie służące do zmniejszenia i stabilizacji ciśnienia
gazu, czyli reduktor z wyposażeniem umożliwiającym jego bezpieczną i prawidłową pracę.
Warunki techniczne lokalizacji i wykonania przyłączy gazowych są następujące:
 gazociąg doprowadzony do zewnętrznej ściany budynku mieszkalnego, zamieszkania
zbiorowego, użyteczności publicznej i rekreacji indywidualnej może mieć ciśnienie
nie większe niż 0,5 MPa, a do ścian zewnętrznych pozostałych budynków nie większe niż
1,6 MPa,
 na przyłączu musi być zainstalowany kurek główny,
 kurek główny powinien być zainstalowany na zewnątrz budynku w wentylowanej szafce
przy ścianie, we wnęce ściennej lub w odległości nie przekraczającej 5 m od budynku
(odległość tę można zwiększyć w budownictwie jednorodzinnym i zagrodowym do 10 m),
 kurek główny lokalizowany powinien być w miejscu łatwo dostępnym,
 odległość kurka głównego od poziomu terenu, najbliższej krawędzi okien, drzwi lub innego
otworu wynosić musi minimum 0,5 m; w przypadku, gdy instalowany jest punkt redukcyjny
wraz z kurkiem głównym  odległość pozioma wzrasta do 1,0 m,
 miejsce instalowania kurka głównego musi być oznakowane,
 w przypadku zasilania instalacji gazowej z sieci o ciśnieniu powyżej 500 kPa  za
urządzeniami redukcyjnymi należy zainstalować kurek odcinający pełniący funkcję kurka
głównego,
 urządzenia redukcyjne mogą być instalowane wyłącznie na zewnątrz budynku,
 minimalne średnice przyłączy gazowych to:
" 40 mm do niskiego ciśnienia,
" 20 mm do średniego ciśnienia budynków jednorodzinnych i zagrodowych,
" 25 mm do 2 budynków jednorodzinnych w zabudowie bliz
niaczej,
" 25 mm do przyłączy o długości powyżej 50 m.
 w miejscu, w którym rura przewodowa przyłącza wychodzi ponad ziemię należy
zamontować stalowa rurę ochronną,
 jeżeli przyłącze wykonane jest z PE  można w odległości poziomej nie mniejszej niż 1,0 m
zainstalować kształtkę przejściowa, umożliwiającą przejście PE na stal,
 jeżeli przyłącze wykonane jest z PE i dochodzi do kurka głównego  należy w odległości
poziomej nie mniejszej niż 1,5 m zainstalować rurę osłonową ze stali i doprowadzić ją do
kurka głównego,
 przykrycie przyłącza gazowego to minimum 60 cm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Rozwiązania technologiczne lokalizacji przyłączy, kurków głównych i punktów redukcyjnych
pokazujÄ… rysunki 1, 2 i 3.
Rys. 1. Przyłącze gazowe z rur polietylenowych [3]
1  przewód gazowy z PE, 2  trójnik siodłowy, 3  złączki elektrooporowe, 4  taśma ostrzegawcza ze ścieżką
metalizowaną, 5- kształtka przejściowa PE/stal, 6 izolacja rury , 7  rura przewodowa stalowa, 8  skrzynka gazowa
na kurek główny, reduktor i gazomierz
Rys. 2. Sposób instalowania kurka głównego w szafce naściennej z wprowadzeniem do piwnicy [4]
1 przewód gazowy stalowy niskiego ciśnienia, 2  dwuzłączka, 3  kurek kulowy z gwintem wewnętrznym,
4  kształtka prefabrykowana, 5  przewód wylotowy, 6  drzwiczki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Rys. 3. Sposób instalowania kurka głównego z wprowadzeniem gazu do pomieszczenia nad poziomem terenu [4]
1  kurek, 2  dwuzłączka, 3  szafka naścienna, 4  kształtka trójnikowa, 5  kolano, 6  rura ochronna
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
OdpowiadajÄ…c na pytania, sprawdzisz, czy jesteÅ› przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.
1) Co nazywamy paliwem gazowym?
2) Do jakiej grupy paliw gazowych, ze względu na pochodzenie, należy gaz ziemny?
3) W jakim stanie skupienia występuje gaz płynny podczas magazynowania?
4) W jakim stanie skupienia występuje gaz płynny podczas spalania w palniku?
5) Co to jest spalanie?
6) Co to jest wybuch?
7) Jaki skład chemiczny ma gaz ziemny rozprowadzany rurociągami?
8) Czym rozprowadzany jest gaz ziemny?
9) Jakie właściwości ma gaz ziemny?
10) Jakie właściwości ma gaz płynny?
11) Który z gazów: ziemny czy płynny jest bardziej niebezpieczny dla użytkownika?
12) Który z gazów: ziemny, czy płynny daje więcej ciepła podczas spalania jednostki paliwa?
13) Jakie ciśnienia panują w sieciach gazowych?
14) Co to jest przyłącze gazowe?
15) Jakie ciśnienie może panować w przyłączu?
16) Jakie ciśnienie wolno doprowadzić przewodem gazowym do ścian budynków?
17) Jakie są wytyczne wykonania przyłącza?
18) Gdzie wolno zainstalować kurek główny?
19) Do czego jest potrzebny kurek główny?
20) Kiedy instalujemy reduktor gazu lub jego zespół?
21) Gdzie instalujemy reduktor gazu lub jego zespół?
22) Ile wynosi odległość w poziomie kurka głównego z reduktorem od najbliżej leżących
krawędzi otworów w budynku?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj zestawienie łączników niezbędnych do podłączenia i zainstalowania kurka
głównego na przyłączu niskiego ciśnienia umieszczonego w wentylowanej szafce na ścianie
budynku jednorodzinnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) przygotować tabelę zestawieniową,
5) wykonać zestawienie łączników zgodnie z dokumentacją,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja wykonania ćwiczenia z dokumentacją zadania,
 arkusz papieru formatu A 4,
 ołówek,
 gumka,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Wykonaj zapotrzebowanie materiałowe niezbędne do wykonania przyłącza gazowego
przedstawionego na profilu podłużnym wykonanym w skali 1:100.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) przygotować tabelę zestawieniową,
5) wykonać zestawienie łączników i materiałów zgodnie z dokumentacją,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja wykonania ćwiczenia z dokumentacją zadania,
- arkusz papieru formatu A 4,
- ołówek,
- gumka,
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wskazać wady i zalety gazu ziemnego?
2) wskazać wady i zalety paliwa płynnego?
3) wykonać przyłącze gazowe zgodnie w wytycznymi?
4) zainstalować kurek główny w różnych rozwiązaniach technologicznych?
5) wykonać przejście rury przewodowej przyłącza na powierzchnię terenu?
6) określić zasady instalowania reduktora gazu?
7) wykonać zestawienie materiałów i kształtek do wykonania przyłącza?
8) określić warunki instalowania kurka głównego?
9) wyjaśnić, na czym polega niebezpieczeństwo użytkowania paliw gazowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2. Zasady prowadzenia i montażu instalacji gazowych
4.2.1. Materiał nauczania
Podstawowe wytyczne prowadzenia instalacji gazowej
Instalacją gazową jest układ przewodów gazowych za kurkiem głównym, spełniający
określone wymagania szczelności, prowadzony na zewnątrz lub wewnątrz budynku wraz
z armaturą, kształtkami i innym wyposażeniem, a także urządzeniami do pomiaru zużycia gazu,
urządzeniami gazowymi oraz przewodami spalinowymi lub powietrzno-spalinowymi, jeżeli
są one elementem wyposażenia urządzeń gazowych.
Przykładowy schemat instalacji gazowej przedstawia rysunek nr 4 zamieszczony poniżej.
Rys. 4. Schemat instalacji gazowej [z
ródło własne]
(KG)  kuchnia gazowa, (GWP)  grzejnik wody przepływowej
Przewody instalacji gazowej rozprowadza siÄ™ wewnÄ…trz budynku, przez pomieszczenia
niemieszkalne, łatwo dostępne i suche. Dla gazów suchych, zgodnie z przepisami, przewody
z rur stalowych można prowadzić po zewnętrznej stronie ścian budynków jednorodzinnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
W przypadku przejść przewodami gazowymi przez pomieszczenia mieszkalne, należy stosować
rury stalowe bez szwu, Å‚Ä…czone przez spawanie lub rury miedziane, Å‚Ä…czone przez lutowanie
lutem twardym. Informacje i wytyczne związane z materiałami i podstawowymi elementami
wyposażenia instalacji gazowych zawarte są w normach:
- PN-EN 1775 Dostawa gazu. Przewody gazowe dla budynków- Maksymalne ciśnienie robocze
d" 5bar. Zalecenia funkcjonalne,
- PN-EN 10208-1 Rury stalowe przewodowe dla mediów palnych. Rury o klasie wymagań A,
- PN-EN 10208-2 Rury stalowe przewodowe dla mediów palnych. Rury o klasie wymagań B,
- PN-EN 331 Kurki kulowe i kurki stożkowe z zamkniętym dnem, sterowane ręcznie,
przeznaczone do instalacji gazowych budynków
Przewody instalacji gazowej w budynkach mieszkalnych jednorodzinnych, zagrodowych
i rekreacji indywidualnej, a także w pozostałych budynkach, za gazomierzami lub
odgałęzieniami prowadzącymi do odrębnych mieszkań lub lokali użytkowych, powinny być
wykonane z rur stalowych czarnych nieocynkowanych lub miedzianych twardych Å‚Ä…czonych
również z zastosowaniem połączeń gwintowanych bądz
też z rur miedzianych łączonych przez
lutowanie lutem twardym.
W praktyce nie stosuje się połączeń gwintowanych na całej długości instalacji, a tylko
do montażu uzbrojenia i przyłączenia przyborów.
Przewody gazowe muszą mieć spadek co najmniej 40 , czyli 4 mm na 1 m w kierunku
przepływu gazu do odwadniaczy lub aparatów gazowych, z wyjątkiem gazomierza, gdzie spadek
jest w kierunku pionu, a z drugiej strony - w kierunku przewodów użytkowych. Pion powinien
być zakończony na górze czyszczakiem, a na dole odwadniaczem (od tego przepisu odchodzi się
ze względu na niebezpieczeństwo rozkręcenia go przez lekkomyślne osoby). Zarówno
czyszczak, jak i odwadniacz to elementy zakończone korkiem.
Instalacji gazowej nie wolno prowadzić przez kanały dymowe, spalinowe i wentylacyjne,
a także przez kotłownie, schrony, szyby windowe i pomieszczenia zagrożone wybuchem.
Przewody przy przejściach przez przegrody konstrukcyjne należy prowadzić w rurach
osłonowych. Wymagane jest, aby rura osłonowa wystawała około 3 cm w każdą stronę poza
przegrodę. Rury instalacji gazowej w stosunku do przewodów innych instalacji, stanowiących
wyposażenie budynku należy lokalizować w sposób zapewniający bezpieczeństwo oraz
możliwość wykonywania prac konserwacyjnych. Minimalne odległości przewodów gazowych
w stosunku do innych przewodów to:
 10 cm od przewodów instalacji wodociągowych, kanalizacyjnych, ciepłej wody użytkowej,
centralnego ogrzewania,
 10 cm od przewodów instalacji elektrycznej (jeżeli gęstość gazu jest mniejsza od powietrza 
powyżej tych przewodów, jeżeli gęstość jest większa  poniżej),
 2 cm w przypadku krzyżowania się z innymi instalacjami.
Uwarunkowania te przedstawione sÄ… na rysunkach nr 5 i nr 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
a)  przewody ułożone równolegle
b)  przewody krzyżujące się
Rys. 5. Odległości między przewodami gazowymi a przewodami innych instalacji [11]
a)  do gazu lżejszego od powietrza
b)  do gazu cięższego od powietrza
Rys. 6. Usytuowanie przewodów gazowych w stosunku do innych instalacji [11]
Przewody gazowe prowadzi się po wierzchu ścian w pomieszczeniach suchych w odległości
2 cm od tynku, natomiast w piwnicach i pomieszczeniach wilgotnych - w odległości co najmniej
3 cm.
Na kondygnacjach nadziemnych dopuszcza się prowadzenie ich w bruzdach osłoniętych
nieuszczelnionymi ekranami lub wypełnionych łatwo usuwalną masą tynkarską, nie powodującą
korozji przewodów. Wypełnianie bruzd, w których są prowadzone przewody z rur miedzianych,
jest zabronione. Niedopuszczalne jest również krycie uzbrojenia instalacji gazowej pod tynkiem.
Sposoby układania przewodów gazowych przedstawia rysunek nr 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
a)  pion zamocowany w bruz
dzie
b)  pion zamocowany na tynku z prześwitem 2 cm
c)  pion zamocowany na tynku w pomieszczeniach wilgotnych z prześwitem 3 cm
d)  pion zamocowany w kanale zbiorczym zasłoniętym płytą perforowaną
Rys. 7. Sposoby układania przewodów gazowych [5]
Przewody gazowe z rur stalowych po wykonaniu prób szczelności powinny by
zabezpieczone przed korozją, przez pomalowanie farbą podkładową i nawierzchniową.
Natomiast przewodów miedzianych nie trzeba zabezpieczać.
Do zasilania urządzeń gazowych może być stosowany gaz płynny w butlach, pod warunkiem
zainstalowania w jednym mieszkaniu nie więcej niż dwóch butli przyłączonych do urządzeń
gazowych o zawartości do 11 kg każda.
Przy instalowaniu butli w pomieszczeniach spełnione muszą być nastęujące warunki:
 butle umieszczone w pomieszczeniu powinny być w odległości co najmniej 1,5 m
od urządzeń promieniujących ciepło, z wyłączeniem zestawów kuchni gazowych oraz
ogrzewaczy promiennikowych i konwekcyjnych z szafkami na butle,
 butli nie należy instalować w pobliżu urządzeń powodujących iskrzenie,
 butle powinny być instalowane w pozycji pionowej i zabezpieczone przed przewróceniem się
lub przemieszczeniem,
 temperatura pomieszczeÅ„, w których instalowane sÄ… butle nie może być wyższa od 35°C.
Technologia wykonywania instalacji gazowych
Do wykonywania instalacji gazowych stosuje siÄ™:
 rury stalowe:
" czarne ze szwem przewodowe: odmiana lekka lub średnia,
" precyzyjne bez szwu,
 rury miedziane twarde.
Rury stalowe produkowane w Polsce muszą odpowiadać określonym normom.
Do wykonywania instalacji gazowych stosuje siÄ™ rury czarne bez szwu. W instalacjach
gazowych rury stalowe łączy się za pomocą spawania. Połączenia spawane, w porównaniu
z innymi rodzajami połączeń, mają szereg zalet, takich jak: niski koszt, szczelność,
wytrzymałość. Wytrzymałość spoin wynosi na ogół 90% mechanicznej wytrzymałości rur.
W instalacjach gazowych dopuszcza się również stosowanie połączeń gwintowanych, które
służą do przyłączania gazomierzy i urządzeń gazowych. A
Ä…czniki do stali wykonywane sÄ…
z żeliwa białego ciągliwego lub ze stali.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Gwinty wykonywane na rurach powinny być rurowe stożkowe. Są to takie gwinty, których
pierwsze zwoje mają pełną głębokość, a następne stopniowo coraz płytsze. Taki rodzaj gwintu
umożliwia łatwiejsze uszczelnienie przewodów. Dobrze nacięty gwint nie powinien mieć zbyt
cienkich zwojów, rys, pęknięć, ani wyłamań. Uszczelnienie połączeń gwintowanych uzyskuje
się wykorzystując wyczesane włókna konopne nasycone pastą niewysychającą. Zamiast włókien
konopnych do uszczelnień połączeń gwintowanych stosować można również specjalne taśmy
teflonowe i tworzywa anerobowe.
Oprócz rur, elementami instalacji stalowych, są również zawory oraz rozmaite złączki
i kształtki. Na rysunku nr 8 przedstawiono schematy takich właśnie elementów.
a)  sposób wmontowania złączki trójnika
b)  dwuzłączka
c)  kurek kulowy instalacyjny
Rys. 8. Elementy stalowych instalacji gazowych [2]
Przed rozpoczęciem wykonywania instalacji, w pierwszej kolejności należy zapoznać się
z dokumentacją techniczną instalacji i urządzeń gazowych, a następnie, na jej podstawie,
sporządzić wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do wykonania danego fragmentu lub też
całej instalacji.
W przypadku wykonywania instalacji z rur stalowych do wyboru mamy połączenia:
 rozłączne  gwintowane,
 nierozłączne  spawane.
Ze względu na bezpieczeństwo użytkowników, lepszą metodą będzie wykonanie instalacji
metodą spawaną, a zastosowanie połączeń gwintowanych ograniczone tylko do łączenia
urządzeń gazowych i armatury gazowej.
Do wykonania instalacji z rur stalowych z przyłączeniem, na przykład kuchni gazowej,
potrzebnymi materiałami będą:
 rura stalowa czarna bez szwu Ø ½ ,
 dwuzÅ‚Ä…czka Ø ½ ,
 kolanka Ø ½ ,
 trójnik Ø ½ ,
 zawór odcinajÄ…cy Ø ½ ,
 materiały uszczelniające (włókna konopne i pasta uszczelniająca).
Narzędzia niezbędne do wykonania powyższej instalacji to:
 narzędzia pomiarowe  przymiar liniowy, poziomnica.
 narzędzia monterskie  imadło do rur, obcinak lub piłka do metalu, gwintownica ręczna lub
elektryczna, zestaw kluczy szwedzkich, kombinerki, zdzierak, szczotka do metalu, palnik
acetylenowo-tlenowy z kompletem butli gazowych i reduktorami.
Przed przystąpieniem do pracy należy zaopatrzyć się w sprzęt ochrony osobistej, czyli: obuwie
robocze, kombinezon roboczy, nakrycie głowy, rękawice ochronne, maskę spawalniczą i okulary
do spawania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rury miedziane wykorzystywane do instalacji gazowej wykonuje siÄ™ z czystej miedzi,
otrzymywanej elektrolitycznie.
W gazownictwie stosuje się rury miedziane twarde o zwiększonej grubości ścianki, łączone
metodÄ… lutowania twardego. Podobnie jak w przypadku rur wykonywanych ze stali, rury
miedziane mają ściśle określone rozmiary.
Obok rur w instalacjach miedzianych, wykorzystuje się również rozmaite złączki i kształtki
miedziane a także z brązu (mosiądz nie jest zalecany).
W tabeli nr 2 zamieszczono schematy powyższych elementów z ich opisami.
Tabela 2. Szkice kształtek i łączników miedzianych [2]
Uproszczony
Nazwa Uproszczony szkic Nazwa
szkic
ZÅ‚Ä…czka redukcyjna wewn.
ZÅ‚Ä…czka przelotowa
lut./gwint wewn.
Złączka red. wewn./gwint stożkowy
ZÅ‚Ä…czka redukcyjna
zewn.
ZÅ‚Ä…czka lutowana zewn./gwint
Kolano 90°
stożkowy wewn.
Kolano nyplowe lut./gwint stożk.
Zaślepka
zewn.
Trójnik równoprzelotowy Kolano lut./wewn. gwint stożkowy
Trójnik redukcyjny Śrubunek/lut. końcówka nyplowa
Złączka przejść. wewn. lut.
Dwuzłączka rozłączna lutowana
walc./zewn. stożk.
Do wykonania lutów twardych najczęściej używa się palników acetylenowo-tlenowych
z końcówką do lutowania lub acetylenowo-powietrznych. Przy wykonywaniu złączy o średnicy
mniejszej niż 20 mm, możliwe jest stosowanie palnika na propan-butan-powietrze.
Armaturę stalową lub mosiężną przyłącza się za pomocą dwuzłączek z brązu, w których jedna
strona z kielichem jest przystosowana do lutowania, a druga z gwintem do Å‚Ä…czenia
z armaturą. Dwuzłączki te wykorzystywane są również do przejść z instalacji miedzianych na
instalacje wykonane z innych rodzajów materiałów.
Ze względu na zmniejszoną sztywność rur miedzianych w porównaniu ze stalowymi, należy
ściśle przestrzegać wymagań, które dotyczą rozmieszczenia uchwytów mocujących.
Układ mocowań powinien uniemożliwić odpadnięcie przewodów gazowych w przypadku
pożaru nawet wówczas, gdy niektóre połączenia lutowane stracą swą szczelność. Dlatego do
mocowania rur miedzianych należy stosować uchwyty łącznie z kołkami rozporowymi minimum
M6 wykonane z materiałów niepalnych, np.: miedzi, mosiądzu lub stali nierdzewnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Uchwyty i kołki wykonane z takich materiałów jak: tworzywo sztuczne, drewno, stal
zwykła są zabronione.
W przypadku instalacji wykonywanej z miedzi, tak samo jak i ze stali, na początku należy
przygotować wykaz materiałów i narzędzi niezbędnych do wykonania danego połączenia 
w naszym przykładzie  przyłączenia kuchni gazowej.
Materiałami potrzebnymi do wykonania instalacji, będą tu:
 rura miedziana twarda DN 15,
 dwuzÅ‚Ä…czki z brÄ…zu z gwintem zewnÄ™trznym DN 15 x Ø ½ i gwintem wewnÄ™trznym
DN 15 x Ø ½ ,
 dwuzÅ‚Ä…czka DN 15 x Ø ½ (Å›rubunek),
 trójnik równoprzelotowy Ø ½ ,
 zawór odcinajÄ…cy Ø ½ z szybkozÅ‚Ä…czkÄ…,
 spoiwo lutownicze,
 materiały uszczelniające (taśma teflonowa, tworzywo anaerobowe).
Narzędziami natomiast będą:
 narzędzia pomiarowe  metrówka, poziomnica,
 narzędzia monterskie  obcinarka krążkowa, skrobak, zestaw kluczy do montażu,
kombinerki, palnik acetylenowo-tlenowy z kompletem butli i reduktorami oraz narzędzia
czyszczące (włókniny z tworzyw sztucznych i szczotki stalowe rdzeniowe).
W instalacjach gazowych wykonanych z miedzi wykorzystujemy Å‚Ä…czniki wykonane
z brązu i mosiądzu. Przy przejściach z miedzi na połączenia gwintowe stosujemy łączniki
z brązu, gdyż mosiądz z
le znosi wysokie temperatury i mogą wytworzyć się podczas lutowania
pęcherze obniżające wytrzymałość łącznika.
Przygotowanie złącza zaczyna się od cięcia rury. Podstawowym wymogiem jest
prostopadłość krawędzi cięcia do osi rury. W tym celu najwłaściwszymi narzędziami służącymi
do cięcia rur, są przecinarki krążkowe. Stosowanie ich zapewnia nie tylko prostopadłą do osi
krawędz
, ale również jej gładkość oraz powstawanie gradu jedynie do wewnątrz rury. Grad ten
usuwa się przy pomocy skrobaka. Do cięcia rur miedzianych stosować można również piłkę
do metalu, konieczne w takim przypadku jest stosowanie prowadnicy lub przecinarki nożycowej.
Powierzchnie przygotowane do łączenia muszą być oczyszczone do metalicznego połysku.
Do oczyszczania stosuje się specjalne włókniny z tworzyw oraz szczotki z drutu stalowego,
odpowiednio kalibrowane w stosunku do średnic łączników.
Po dokładnym oczyszczeniu rury miedzianej, na bosy koniec rury nakładany jest topnik.
Po jego nałożeniu, rurę wprowadza się w kielich złączki, aż do wyczuwalnego oporu.
Ogrzewanie złącza należy zacząć od rury, przemieszczając dalej płomień w kierunku
złączki. Ciepło w ten sposób łatwiej dotrze do części rury znajdującej się w złączce.
Następnie ogrzewa się na przemian złączkę i rurę, aż do osiągnięcia wymaganej
temperatury. Powinna ona wynosić więcej niż temperatura topnienia spoiwa. Spoiwo podaje się
do krawędzi kielicha, które w zetknięciu z podgrzaną rurą topi się, a następnie wciągane jest
w szczelinę kapilarną, aż do jej wypełnienia. Należy pamiętać, że płomień palnika podgrzewa
nie tylko łączone elementy, ale i końcówkę podawanego spoiwa. Po wykonaniu lutowania
należy pozwolić na samoczynne ochłodzenie się złącza, a następnie usunąć nadmiar topnika
z obszaru złącza.
Niezależnie od zastosowanych technologii, wykonanie danej instalacji gazowej powinno
być poprzedzone dokładnym zapoznaniem się zarówno z projektem wykonawczym instalacji,
jak i dokumentacją techniczną urządzeń gazowych. Niezwykle ważną rzeczą jest tu wiedza
dotycząca oznaczeń graficznych elementów instalacji gazowej, niezbędna do prawidłowego
odczytywania dokumentacji technicznych.
Tabela nr 3 zawiera zestaw symboli graficznych stosowanych w projektach instalacji
gazowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Tabela 3. Graficzne oznaczenia elementów instalacji gazowych [2]
Uproszczony
Nazwa Uproszczony szkic Nazwa
szkic
Oznaczenie przewodu gazowego
Przewód spalinowy
niskiego ciśnienia
Skrzyżowanie przewodów bez
Przewód powietrzny
wzajemnego połączenia
Skrzyżowanie przewodów
Przewód gazowy w bruz
dzie
wzajemnie połączonych
Kierunek i wielkość spadku
Zmiana przekroju przewodu
przewodów
Zakończenie przewodu korkiem Prowadzenie przewodu w rurze
gwintowanym ochronnej
Zakończenie przewodu ślepym
Trójnik do czyszczenia
kołnierzem
Połączenie na długi gwint Odwadniacz pod pionem
Połączenie kołnierzowe Kurek gazowy
Kurek gazowy w szafce
Połączenie za pomocą dwuzłączki
wolnostojÄ…cej
Przewód gazowy średniego
Kurek gazowy w szafce naściennej
ciśnienia
Reduktor domowy w szafce
Gazomierz miechowy
naściennej
Przewód odpowietrzający Gazomierz rotorowy
Kuchnia gazowa czteropalnikowa z
Kuchenka gazowa dwupalnikowa
piekarnikiem
Gazowy grzejnik wody
Kocioł c.o. opalany gazem
przepływowy
Gazowy grzejnik wody
Kurek ze złączką do węża
pojemnościowy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
OdpowiadajÄ…c na pytania, sprawdzisz, czy jesteÅ› przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.
1. Jakie elementy wchodzą w skład instalacji gazowej?
2. Z jakich materiałów można wykonać instalację gazową?
3. Jakie łączniki, kształtki i elementy uzbrojenia stosowane są na instalacjach gazowych?
4. Jakie zasady obowiązują podczas prowadzenia przewodów instalacji gazowej
w pomieszczeniach mieszkalnych?
5. Jakie zasady obowiązują podczas prowadzenia przewodów instalacji gazowej
w pomieszczeniach niemieszkalnych?
6. Jakie zasady obowiązują podczas prowadzenia przewodów instalacji gazowej
w pomieszczeniach wilgotnych i w piwnicach?
7. Jak należy zabezpieczać instalację gazową wykonaną ze stali przed korozją?
8. Jak należy mocować instalację gazową do przegrody budowlanej?
9. W jaki sposób należy przekraczać instalacją gazową przegrody konstrukcyjne
i niekonstrukcyjne?
10. Jakie narzędzia, sprzęt i środki ochrony osobistej należy dobrać do montażu instalacji
gazowej ze stali?
11. Jakie narzędzia, sprzęt i środki ochrony osobistej należy dobrać do montażu instalacji
gazowej z miedzi?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj fragment instalacji gazowej z rur stalowych włączając się w istniejący pusty pion
gazowy zgodnie z dokumentacjÄ… budowlanÄ… i instrukcjÄ… oraz z wytycznymi technicznymi
obowiÄ…zujÄ…cymi w tym zakresie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną zadania,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) zgromadzić niezbędne materiały instalacyjne ze stali o zadanej średnicy  rury, kształtki,
elementy uzbrojenia,
5) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze niezbędne do wykonania ćwiczenia,
6) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
7) ocenić jakość rur, łączników i elementów uzbrojenia,
8) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej wymagane przepisami bhp i ppoż.,
9) wykonać niezbędne pomiary długości przycinanych rur i zapisać je na arkuszu,
10) wytrasować miejsce układania i mocowania instalacji na przegrodzie budowlanej,
11) zamocować uchwyty mocujące do przegrody budowlanej,
12) dociąć i obrobić rury stalowe, w przypadku wykonywania połączeń nierozłącznych 
końcówki nagwintować,
13) sprawdzić poprawność przygotowanych końcówek odcinków rur stalowych,
14) wstępnie zmontować fragment instalacji gazowej,
15) skorygować ewentualne błędy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
16) określić miejsce przyłaczenia się do pionu gazowego,
17) przy pomocy palnika acetylenowo  tlenowego wyciąć w wyznaczonym miejscu otwór
o średnicy równej średnicy odgałęzienia,
18) zamocować przygotowany odcinek przewodu w uchwytach,
19) zespawać odgałęzienie z pionem,
20) połączyć pozostałe odcinki rur ze sobą, z niezbędnymi łącznikami i elementami uzbrojenia
zgodnie z dokumentacjÄ…,
21) sprawdzić zgodność z dokumentacją zadania,
22) uporządkować stanowisko pracy,
23) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
24) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
25) ocenić jakość swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 drabina,
 imadło,
 przymiar liniowy,
 ołówek,
 suwmiarka,
 punktak,
 poziomnica,
 zestaw uchwytów do stali z kołkami rozporowymi,
 prowadnica korytkowa,
 piłka do metalu,
 gwintownica ręczna lub elektryczna,
 zestaw kluczy szwedzkich,
 kombinerki,
 zdzierak,
 szczotka do metalu,
 palnik acetylenowo  tlenowy z kompletem butli gazowych i reduktorami,
 odcinki rury stalowej czarnej nieocynkowanej,
 złączki stalowe i elementy uzbrojenia zgodnie z dokumentacją,
 materiały uszczelniające,
 wiertarka z kompletem wierteł,
 uchwyty mocujące do stali z kołkami,
 środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,
 instrukcja wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Wykonaj fragment instalacji gazowej z rur miedzianych twardych włączając się w istniejący
pusty pion gazowy zgodnie z dokumentacjÄ… budowlanÄ…, instrukcjÄ… oraz wytycznymi
technicznymi obowiÄ…zujÄ…cymi w tym zakresie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną zadania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) zgromadzić niezbędne materiały instalacyjne z miedzi o zadanej średnicy  rury, kształtki,
elementy uzbrojenia,
5) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze konieczne do wykonania ćwiczenia,
6) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
7) ocenić jakość rur, łączników i elementów uzbrojenia,
8) wyposażyć się w środki ochrony osobistej wymagane przepisami bhp i ppoż.,
9) wykonać niezbędne pomiary długości przycinanych rur i zapisać je na arkuszu,
10) wytrasować miejsce układania i mocowania instalacji na przegrodzie budowlanej,
11) zamocować uchwyty mocujące w przegrodzie budowlanej,
12) dociąć i obrobić rury miedziane,
13) sprawdzić prawidłowość przygotowanych końcówek odcinków rur miedzianych,
14) wstępnie zmontować przygotowany fragment instalacji,
15) skorygować ewentualne błędy,
16) określić miejsce włączenia się trójnikiem w pion gazowy,
17) przy pomocy palnika acetylenowo  tlenowego wyciąć w wyznaczonym miejscu odcinek
pionu i w tym miejscu wstawić trójnik wraz ze śrubunkiem z brązu,
18) przygotować końcówki pionu i trójnika do lutowania twardego,
19) połączyć odgałęzienie z pionem metodą lutowania twardego,
20) zamocować przygotowany odcinek przewodu na uchwytach
21) połączyć pozostałe odcinki rur ze sobą, z niezbędnymi łącznikami i elementami uzbrojenia
zgodnie z dokumentacjÄ…,
22) sprawdzić zgodność z dokumentacją zadania,
23) uporządkować stanowisko pracy,
24) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
25) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
26) ocenić jakość swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 drabina,
 imadło,
 przymiar liniowy,
 ołówek,
 suwmiarka,
 punktak,
 poziomnica,
 zestaw uchwytów do stali z kołkami rozporowymi,
 obcinarka krążkowa,
 materiały czyszczące,
 zestaw kluczy szwedzkich,
 kombinerki,
 palnik acetylenowo  tlenowy z kompletem butli gazowych i reduktorami,
 odcinki rur miedzianych twardych,
 złączki miedziane, złączki z brązu i elementy uzbrojenia zgodnie z dokumentacją,
 materiały uszczelniające,
 wiertarka z kompletem wierteł,
 uchwyty mocujące do miedzi z kołkami,
 środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,
 instrukcja wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 literatura z rozdziału 6
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania montażu instalacji gazowej?
2) zdefiniować pojęcie instalacja gazowa?
3) dobrać materiały do wykonywania instalacji gazowej?
4) dobrać łączniki i elementy uzbrojenia instalacji gazowej wykonanej z miedzi?
5) dobrać łączniki i elementy uzbrojenia instalacji gazowej wykonanej ze stali?
6) zabezpieczyć instalację gazową wykonaną ze stali przed korozją?
7) ustalić położenie instalacji gazowej w pomieszczeniach budynku?
8) dobrać sprzęt, narzędzia oraz środki ochrony osobistej do wykonania zadania
związanego z montażem instalacji gazowej?
9) wykonać przejście instalacji gazowej przez przegrodę budowlaną?
10) wykonać przejście z instalacji wykonanej ze stali w instalację wykonaną z
miedzi?
11) zastosować zasady prowadzenia instalacji gazowej w praktyce?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.3. Instalowanie urządzeń i aparatów gazowych
4.3.1. Materiał nauczania
Rodzaje urządzeń i aparatów gazowych instalowanych w pomieszczeniach budynków.
W zależności od rodzaju pomieszczeń, można w nich instalować następujące urządzenia
i aparaty gazowe:
 w kuchni:
" kuchnia gazowa z piekarnikiem lub kuchnia gazowo-elektryczna, kuchenka gazowa,
piekarnik, opiekacz (grill),
" grzejnik wody odprowadzający spaliny do kanału kominowego lub grzejnik
z zamkniętą komorą spalania,
" ogrzewacz pomieszczeń z odprowadzeniem spalin do kanału kominowego lub
z zamkniętą komorą spalania,
" gazomierz.
A
ączna moc zainstalowanych urządzeń gazowych nie powinna przekraczać 25 kW.
 w Å‚azience:
" ogrzewacz pomieszczeń z odprowadzeniem spalin do kanału kominowego lub
z zamkniętą komorą spalania,
" kocioł grzewczy dwufunkcyjny ( zasilający przewody c.o. i c.w.u.) z odprowadzeniem
spalin do kanału kominowego,
" grzejnik wodny z odprowadzeniem spalin do kanału kominowego lub zamkniętą
komorÄ… spalania o mocy cieplnej do 21 kW,
A
ączna moc zainstalowanych urządzeń gazowych nie powinna przekraczać 25 kW.
 w kotłowni zlokalizowanej w pomieszczeniu technicznym w budynku:
" kocioł grzewczy do c.o. i c.w.u. z odprowadzeniem spalin do kanału kominowego lub
z zamkniętą komorą spalania,
" nagrzewnica powietrza z odprowadzaniem spalin do kanału kominowego,
" grzejnik wody zbiornikowy z odprowadzeniem spalin do kanału kominowego.
A
ączna moc zainstalowanych urządzeń gazowych nie powinna być większa od 50 kW.
 w pralni:
" suszarka gazowa,
" taboret gazowy.
A
ączna moc zainstalowanych urządzeń gazowych nie powinna być większa od 10 kW.
 w przedpokoju:
" gazomierz,
 w piwnicy:
" kuchnia gazowa z piekarnikiem lub kuchnia gazowo  elektryczna, kuchenka gazowa,
piekarnik, opiekacz (grill),
" grzejnik wody odprowadzający spaliny do kanału kominowego lub grzejnik
z zamkniętą komorą spalania,
" ogrzewacz pomieszczeń z odprowadzeniem spalin do kanału kominowego lub
z zamkniętą komorą spalania,
" gazomierz.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Wszystkie urządzenia i aparaty gazowe wolno zainstalować w wyżej wymienionych
pomieszczeniach tylko i wyłącznie wówczas, gdy spełnione są wszystkie wymagania dotyczące:
 przeznaczenia pomieszczenia,
 wysokości pomieszczenia,
 kubatury pomieszczenia,
 wentylacji pomieszczenia,
 sposobu odprowadzenia spalin w tym pomieszczeniu,
 wysokości ponad poziomem terenu (dotyczy gazomierzy),
 wysokości nad poziomem podłogi (dotyczy gazomierzy),
 otworów okiennych i drzwi w pomieszczeniu,
 odległości usytuowania od innych urządzeń lub elementów budynku.
Ogólne zasady instalowania urządzeń i aparatów gazowych
Prawidłowe zbudowanie dobrze działającej i bezpiecznej instalacji gazowej jest zależne
głównie od wiedzy oraz odpowiedniego przygotowania zawodowego jej wykonawców. Dotyczy
to zarówno projektowania instalacji, jak również faktycznego jej wykonania. W obu fazach
niezwykle istotną rzeczą jest znajomość aktualnie obowiązujących uregulowań prawnych
zwiÄ…zanych z budowÄ… instalacji gazowych. PodstawÄ… wiedzy na ten temat w dniu napisania
niniejszej pracy jest RozporzÄ…dzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r.,
w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie.
Stosowanie się do zawartych w tych przepisach wymagań, w połączeniu z fachową wiedzą
techniczną monterów jest więc konieczne do tego, aby instalacja została odpowiednio
i bezpiecznie wykonana.
Jeśli chodzi o techniczne kwalifikacje wykonawców instalacji gazowych, to każdy z nich
powinien posiadać uprawnienia energetyczne grupy 3. Jeżeli w zakres ich obowiązków wchodzi
podłączanie urządzeń gazowych z zasilaniem elektrycznym  muszą wówczas posiadać również
uprawnienia energetyczne grupy 1.
Instalatorzy wykonujÄ…cy instalacje ze stali spawane gazowo lub instalacje z miedzi lutowane
lutem twardym, obowiązani są mieć uprawnienia spawalnicze.
Podczas wykonywania instalacji gazowych, jak w przypadku każdej innej pracy, niezbędne jest
przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Wymienione tu elementy wraz z prawidłową eksploatacją, stanowią warunek konieczny
do tego, aby instalacja gazowa mogła być użytkowana bezpiecznie.
Do obowiązków montera wykonującego przyłączenie urządzenia lub aparatu gazowego
należy w szczególności:
 zapoznanie się z danymi technicznymi urządzeń (tabliczka znamionowa lub nalepka
informacyjna),
 sprawdzenie, czy dane urządzenie jest dostosowane do zasilającego go w przyszłości gazu,
 ustalenie, czy instalacja elektryczna jest przystosowana do podłączenia z przewodem
ochronnym,
 zbadanie skuteczności działania wentylacji w pomieszczeniu,
 sprawdzenie szczelności podejścia,
 zapoznanie użytkownika z zasadami obsługi,
 wydanie użytkownikowi podpisanego protokołu podłączenia.
Wszystkie podejścia pod przybory gazowe są wykonywane jako rozłączne, czyli gwintowane.
Należy zadbać o taki sposób wykonania podejścia, by nie działały na niego żadne dodatkowe
naprężenia mogące spowodować rozszczelnienie złączy w trakcie eksploatacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Na każdym podejściu należy zainstalować kurek odcinający. Powinien znajdować się on nie
dalej niż 1 m od króćca przyłączeniowego urządzenia, na wysokości minimum 0,7 m od
poziomu podłogi.
Przed przyborami gazowymi powinien również znajdować się element umożliwiający demontaż
przyboru bez rozkręcania całej instalacji typu: połączenie na długi gwint, śrubunek, dwuzłączka.
Miejscem zamontowania tego elementu jest odcinek pomiędzy urządzeniem gazowym,
a kurkiem odcinającym. Nieodzownym elementem wykonania podejścia pod przybór gazowy
typu: kuchenka, kocioł podgrzewacz wody - jest zainstalowanie trójnika do wykonania próby
szczelności. Powinien być on zamontowany przed śrubunkiem w kierunku przepływu gazu.
Obecnie, do podłączenia kuchenek gazowych, dopuszcza się wykonanie przyłącza
elastycznego (szybkozłączki). Przyłącze ma wbudowany kurek odcinający dopływ gazu przy
rozłączeniu połączenia. Przepisy zezwalają na zastosowanie szybkozłaczki tylko przy
instalowaniu urządzeń o wydajności mniejszej niż 5,024 MJ/h.
Wszystkie elementy łączone poprzez połączenia gwintowe należy prawidłowo uszczelnić
przed skręceniem dobranym do tego celu materiałem uszczelniającym.
Podczas montażu gazomierzy obowiązują nieco inne wytyczne, niż przy pozostałych
urządzeniach gazowych. W tym przypadku monter tylko przygotowuje podejście pod gazomierz,
natomiast dostawca gazu ustawia gazomierz i dokonuje jego ewentualnego demontażu lub
wymiany.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
OdpowiadajÄ…c na pytania, sprawdzisz, czy jesteÅ› przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.
1. Jakie urządzenia i aparaty można instalować w wybranych pomieszczeniach budynku?
2. Jakie wymagania muszą być spełnione, aby można było w pomieszczeniu zainstalować
urzÄ…dzenie gazowe?
3. Gdzie można zainstalować gazomierz?
4. Kto może zainstalować gazomierz?
5. W jaki sposób wykonuje się podejścia pod urządzenia i aparaty gazowe?
6. Jakie czynności należą do obowiązków montera przy podłączaniu urządzeń i aparatów
gazowych?
7. Jakie uprawnienia powinien mieć monter wykonujący montaż instalacji i urządzeń
gazowych?
8. Kiedy wolno zastosować połączenie elastyczne urządzeń gazowych?
9. Jakie elementy uzbrojenia występują zawsze na podejściu pod przybór gazowy?
10. Gdzie należy instalować kurek odcinający przed przyborem gazowym?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj podejście na sztywno pod kuchenkę gazową w instalacji wykonanej z rur
stalowych według dokumentacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną zadania,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) zgromadzić niezbędne materiały instalacyjne ze stali o zadanej średnicy  rury, kształtki,
elementy uzbrojenia,
5) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze niezbędne do wykonania ćwiczenia,
6) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
7) ocenić jakość rur, łączników i elementów uzbrojenia,
8) wyposażyć się w środki ochrony osobistej wymagane przepisami bhp i ppoż.,
9) wykonać niezbędne pomiary długości przycinanych rur i zapisać je na arkuszu,
10) wytrasować miejsce układania i mocowania podejścia na przegrodzie budowlanej,
11) zamocować uchwyty mocujące w przegrodzie budowlanej,
12) dociąć i obrobić rury stalowe, w przypadku wykonywania połączeń nierozłącznych 
końcówki nagwintować,
13) sprawdzić poprawność przygotowanych końcówek odcinków rur stalowych,
14) wstępnie zmontować fragment instalacji gazowej,
15) skorygować ewentualne błędy,
16) zamocować przygotowany odcinek przewodu w uchwytach,
17) połączyć pozostałe odcinki rur ze sobą, z niezbędnymi łącznikami i elementami uzbrojenia
zgodnie z dokumentacjÄ…,
18) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenia,
19) uporządkować stanowisko pracy,
20) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
21) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
22) ocenić jakość swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 imadło,
 przymiar liniowy,
 ołówek,
 suwmiarka,
 punktak,
 poziomnica,
 zestaw uchwytów do stali z kołkami rozporowymi,
 prowadnica korytkowa,
 piłka do metalu,
 gwintownica ręczna lub elektryczna,
 zestaw kluczy szwedzkich,
 kombinerki,
 zdzierak,
 szczotka do metalu,
 odcinki rury stalowej czarnej nieocynkowanej,
 złączki stalowe i elementy uzbrojenia zgodnie z dokumentacją,
 materiały uszczelniające,
 wiertarka z kompletem wierteł,
 uchwyty mocujące do stali z kołkami,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
 środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,
 instrukcja wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Wykonaj podejście pod gazomierz miechowy zgodnie z dokumentacją.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną zadania,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) zgromadzić niezbędne materiały instalacyjne ze stali o zadanej średnicy  rury, kształtki,
elementy uzbrojenia,
5) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze konieczne do wykonania ćwiczenia,
6) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
7) ocenić jakość rur, łączników i elementów uzbrojenia,
8) wyposażyć się w środki ochrony osobistej wymagane przepisami bhp i ppoż.,
9) wykonać niezbędne pomiary długości przycinanych rur i zapisać je na arkuszu,
10) wytrasować miejsce układania i mocowania podejścia na przegrodzie budowlanej,
11) zamocować uchwyty mocujące w przegrodzie budowlanej,
12) dociąć i obrobić rury stalowe, w przypadku wykonywania połączeń nierozłącznych 
końcówki nagwintować,
13) sprawdzić prawidłowość przygotowanych końcówek odcinków rur stalowych,
14) wstępnie zmontować przygotowany fragment instalacji gazowej,
15) skorygować ewentualne błędy,
16) zamocować przygotowany odcinek przewodu w uchwytach,
17) połączyć pozostałe odcinki rur ze sobą, z niezbędnymi łącznikami i elementami uzbrojenia
zgodnie z dokumentacjÄ…,
18) zainstalować gazomierz na przygotowanym podejściu,
19) skorygować ewentualne błędy montażu podejścia,
20) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenia,
21) uporządkować stanowisko pracy,
22) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
23) podpisać protokół wykonania podłączenia kuchenki,
24) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
25) ocenić jakość swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 z stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 imadło,
 przymiar liniowy,
 ołówek,
 suwmiarka,
 punktak,
 poziomnica,
 złącze elastyczne DN 15,
 zestaw uchwytów do stali z kołkami rozporowymi,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
 prowadnica korytkowa,
 piłka do metalu,
 gwintownica ręczna lub elektryczna,
 zestaw kluczy szwedzkich,
 kombinerki,
 zdzierak,
 szczotka do metalu,
 odcinki rury stalowej czarnej nieocynkowanej,
 złączki stalowe i elementy uzbrojenia zgodnie z dokumentacją,
 materiały uszczelniające,
 wiertarka z kompletem wierteł,
 uchwyty mocujące do stali z kołkami,
 gazomierz miechowy,
 środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,
 instrukcja wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 protokół powykonawczy,
 literatura z rozdziału 6.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) wskazać pomieszczenia, w których wolno instalować poszczególne urządzenia
gazowe?
3) określić wymagania, jakie musza być spełnione, aby w pomieszczeniu wolno
było zainstalować urządzenie gazowe?
4) wskazać miejsca instalowania gazomierza?
5) wykonać podejścia pod urządzenia i aparaty gazowe?
6) określić, kiedy wolno wykonywać połączenie elastyczne urządzeń gazowych?
7) dobrać elementy uzbrojenia podejść pod urządzenia gazowe?
8) dobrać miejsce instalowania kurków odcinających przed urządzeniami
gazowymi?
8) wykonać zestawienie materiałowe wykonywanego podejścia pod urządzenie
gazowe?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.4. Odbiór instalacji gazowej
4.4.1. Materiał nauczania
Czynności i dokumenty poprzedzające odbiór instalacji gazowej
Przed podłączeniem instalacji gazowej do sieci, musi ona zostać sprawdzona, czyli
przeprowadzony powinien być tzw. odbiór techniczny.
Sprawdzenia tego dokonuje wykonawca instalacji gazowej w obecności właściciela obiektu
budowlanego. Odbiór techniczny instalacji gazowej polega przede wszystkim na sprawdzeniu:
 zgodności wykonania instalacji z projektem technicznym powykonawczym,
 jakości wykonania instalacji,
 szczelności elementów instalacji.
W celu dokonania odbioru technicznego muszą zostać przedstawione następujące dokumenty:
 dokumentacja techniczna powykonawcza,
 dziennik budowy,
 protokoły z wykonania prób szczelności,
 protokół kominiarski,
 atesty urządzeń i materiałów oraz aprobaty techniczne,
 fabryczne instrukcje urządzeń gazowych.
Jeżeli powyższe dokumenty są zgromadzone, a odbierający stwierdza poprawność wykonania
instalacji gazowej  instalacjÄ™ dopuszcza siÄ™ do eksploatacji.
Kontrola jakości wykonania instalacji polega na sprawdzeniu:
 wbudowania właściwych materiałów i urządzeń mających odpowiednie atesty,
 prawidłowości wykonania połączeń instalacji,
 sposobu prowadzenia przewodów gazowych, a w szczególności zamocowań i rozstawu
podpór, oraz przejść przez przegrody budowlane,
 poprawności wykonania izolacji antykorozyjnej,
 zachowania odległości przewodów instalacji gazowej od innych instalacji,
 usytuowania urządzeń gazowych w stosunku do otworów okiennych i drzwiowych.
Wykonywanie próby szczelności instalacji gazowej
Próbie szczelności podlegają wszystkie odcinki instalacji od kurka głównego do urządzeń
gazowych:
 w nowo wybudowanej instalacji gazowej,
 w instalacji, która podlegała remontowi lub przebudowie
 w instalacji która nie była napełniona gazem dłużej niż 6 miesięcy.
Próbę szczelności przeprowadza się osobno dla:
 instalacji przed gazomierzem,
 odrębnie dla pozostałej instalacji.
Podczas wykonywania próby wszystkie urządzenia gazowe, w tym gazomierz, muszą być
zdemontowane, a miejsca po ich demontażu zaślepione korkiem. Wybudowana instalacja przed
próbą szczelności nie powinna być pomalowana lub przykryta wypełnioną bruzdą.
Próbę szczelności każdej instalacji należy wykonywać za pomocą sprężonego powietrza lub
gazu obojętnego, np. azotu, o nadciśnieniu 0,05 MPa utrzymując go przez 30 minut.
Próbę uważa się za udaną, jeżeli po wyrównaniu się temperatury powietrza wewnątrz
i na zewnątrz przewodu - manometr o klasie dokładności 0,6, nie wykazuje spadku ciśnienia.
Próby szczelności odcinków przechodzących przez pomieszczenia mieszkalne wykonuje się
przy nadciśnieniu 0,1 MPa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Jeżeli podczas wykonywania próby szczelności stwierdzi się spadek ciśnienia na manometrze,
należy zlokalizować nieszczelności poprzez posmarowanie złączy wodą z mydlinami lub
sprawdzenie testerem szczelności. Nieszczelne złącza należy doszczelnić, a próbę przeprowadzić
ponownie.
Jeżeli trzykrotna próba szczelności da wynik ujemny, instalację należy rozebrać i powtórnie
wykonać.
Z przebiegu komisyjnej próby szczelności sporządza się protokół w trzech egzemplarzach,
będący podstawą do założenia gazomierzy i otwarcia dopływu gazu. Protokół podpisywany jest
przez właściciela budynku, wykonawcę instalacji gazowej i osobę uprawnioną wykonującą
tę próbę.
Próbę szczelności mogą wykonywać osoby posiadające uprawnienia energetyczne w tym
zakresie.
Aby uniknąć problemów z wykryciem nieszczelności w budowanej instalacji podczas jej
odbioru  można wykonać odcinkowe sprawdzenie szczelności. Polega ono na napełnieniu
fragmentu instalacji sprężonym gazem obojętnym i utrzymaniu przez 10 - 15 minut ciśnienia
dwukrotnie wyższego od ciśnienia próby odbiorowi. Pozwala to na wykrycie ewentualnych
nieszczelności na etapie budowy instalacji gazowej.
Tabela 4. Przykład protokołu z wykonania próby szczelności [z
ródło własne]
miejscowość dnia ........................ 200............r.
Zapewnienie dostawy gazu Nr& & & & & & &
Typ gazomierza& & & & & & & & & & & & ..
Ilość reduktorów& & & & & & & & & & & &
PROTOKÓA

Z próby szczelności instalacji gazowej w budynku nr..
przy ul. ...................................................................................................... w& & ..............................
Próbę szczelności przygotował i przeprowadził:
Z ramienia wykonawcy instalacji ........................................................................................................................
w obecności przedstawiciela inwestora............................................................................................................
oraz przedstawiciela ZG.........................................................................................................................................
Projekt wykonał: ..................................................................................................................................................
Projekt zatwierdził: ..............................................................................................................................................
Instalację wykonał: ............................................................................................................................................
Próbie szczelności poddano przewody rozprowadzające oraz przewody w mieszkaniach(u) z kurkami
odcinajÄ…cymi przed aparatami gazowymi w lokalach(u) .................................................................................
.........................................................................................................................................................................
Odebrano podejścia pod następujące aparaty gazowe .....................................................................................
.........................................................................................................................................................................
Medium próbne: powietrze, gaz obojętny *)
Ciśnienie próby: 0,05 MPa
Czas trwania próby: 30 minut
Wynik próby: dodatni, ujemny *) spadek ciśnienia...............................................................................................
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Pomiaru dokonano manometrem tarczowym Nr fab. ................................................................................................
zakres ........................................ rok legalizacji................................................................
UWAGI:
.........................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................
Protokół sporządzono w & & .. egz., z których po jednym otrzymują:
1. Przedstawiciel wykonawcy .........................................................................
Podpis
2. Przedstawiciel Inwestora ........................................................................
Podpis
3. Przedstawiciel ZGJ & & ...........................................................................................
Podpis
Wykonawca oświadcza, że instalacja gazowa jak i obiekt, w którym została wykonana spełniają wszystkie warunki
obowiązujących przepisów (Rozporządzenie Min. Gosp. Przestrz. i Bud. Z dnia 14.12.94r.)
*) niepotrzebne skreślić .........................................................
podpis wykonawcy
Wykonywanie przeglądów instalacji gazowej
Właściciel lub zarządca obiektu budowlanego powinien utrzymywać go w dobrym stanie
technicznym i estetycznym.
W czasie użytkowania należy obiekt budowlany, w tym instalację gazową, poddać
okresowej kontroli. Polegać ona powinna na sprawdzeniu stanu technicznej sprawności.
W przypadku poddawania kontroli instalacji gazowej  oprócz sprawdzenia jej szczelności 
kontroli podlegajÄ… przewody wentylacyjne, spalinowe i dymowe.
Kontrolę przeprowadzać należy co najmniej raz w roku. Do jej wykonania upoważnione są
osoby posiadajÄ…ce uprawnienia energetyczne grupy 3 w tym zakresie.
Raz na 5 lat cały obiekt podlega sprawdzeniu stanu technicznej sprawności.
Sprawdzenia szczelności czynnej instalacji gazowej można dokonać poprzez użycie przyrządów
do wykonywania prób szczelności instalacji gazowych typu LM-90. Użycie tego przyrządu
pozwala na określenie stanu sprawności technicznej instalacji poprzez skontrolowanie wielkości
ewentualnego wypływu gazu z instalacji.
Rozróżnia się następujące stopnie szczelności w zależności od zmierzonej wielkości
przecieku gazu:
 poniżej 1 dm3/h  szczelność pełna, instalację można użytkować bez ograniczeń,
 1,0  5,0 dm3/h  szczelność obniżona  należy przywrócić szczelność w czasie nie dłuższym
niż 4 tygodnie,
 powyżej 5dm3/h  brak szczelności  instalacja podlega natychmiastowemu wyłączeniu
z eksploatacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Do sprawnego i szybkiego wykrycia nieszczelności czynnej instalacji gazowej służą detektory
gazu, zwane również metanomierzami. Wykrycie obecności niekontrolowanego wypływu gazu
jest możliwe dzięki czujnikowi pomiarowemu, którego zadaniem jest rozróżnienie składników
gazu i przekazanie tej informacji do wyświetlacza lub sygnalizatora akustycznego czujnika.
Podczas użycia tego typu przyrządów  nie można stwierdzić, jak duży jest przeciek gazu,
lecz tylko stwierdzić jego obecność i określić jego lokalizację. Czynność wykrycia
nieszczelności instalacji gazowej napełnionej gazem pod ciśnieniem roboczym należy
przeprowadzić po uprzednim odizolowaniu pomieszczenia od dopływu powietrza z przyległych
pomieszczeń, zamknięciu kratek wentylacyjnych i otworów spalinowych przy zamkniętych
oknach i drzwiach po upływie około 1 godziny.
Rys. 9. Protokół przeglądu technicznego instalacji gazowej (schemat) [11]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Rys. 10. Protokół przeglądu technicznego instalacji gazowej [11]
Uruchomienie instalacji gazowej
Po przeprowadzeniu odbioru technicznego instalacja gazowa może być podłączona do sieci
rozdzielczej i uruchomiona przez dostawcÄ™ gazu.
Czynności, które poprzedzić muszą napełnienie instalacji gazem z sieci są następujące:
 podpisanie przez odbiorcÄ™ umowy o dostawÄ™ gazu,
 napełnienie przyłącza gazem,
 zainstalowanie gazomierzy i wszystkich urządzeń odbierających gaz.
Uruchomienie polega na doprowadzeniu gazu do wszystkich odcinków instalacji oraz urządzeń
gazowych. Bezpośrednio przed uruchomieniem instalacji należy sprawdzić zamknięcie
wszystkich zaworów i kurków. Ponieważ dopływ gazu do instalacji związany jest z możliwością
powstania mieszanki wybuchowej, należy przeprowadzić odpowietrzenie instalacji.
Odprowadzenie mieszaniny gazu z powietrzem należy wykonać na zewnątrz budynku poprzez
podłączony do przewodu wąż gumowy rozpoczynając od najwyższych kondygnacji.
Dopuszczalne jest, aby krótkie odcinki instalacji, takie jak podłączenia urządzeń gazowych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
odpowietrzać bezpośrednio do pomieszczenia, pod warunkiem sprawnej wentylacji i otwarcia
okien.
Instalację można uznać za uruchomioną i nadającą się do eksploatacji, jeżeli została
dokładnie odpowietrzona i wszystkie zamontowane urządzenia gazowe działają prawidłowo.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
OdpowiadajÄ…c na pytania, sprawdzisz, czy jesteÅ› przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.
1. Na czym polega odbiór techniczny instalacji gazowej?
2. Kto wykonuje czynności związane z odbiorem technicznym instalacji gazowej?
3. Na czym polega kontrola jakości wykonania instalacji gazowej?
4. Jaki jest przebieg wykonywania próby szczelności instalacji gazowej?
5. Na czym polega uruchomienie instalacji gazowej?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadz
próbę szczelności fragmentu wykonanej instalacji gazowej zgodnie
z instrukcjÄ… i wytycznymi technicznymi obowiÄ…zujÄ…cymi w tym zakresie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, zorganizować stanowisko pracy
do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać sprzęt do wykonania próby szczelności,
3) zgromadzić łączniki do zaślepienia odcinków instalacji gazowej,
4) dokonać podziału instalacji na fragmenty poprzez demontaż urządzeń gazowych, a w ich
miejsce wkręcić gwintowany korek lub gwintowany korek wkręcony w dwuzłączkę,
5) napełnić instalację (przez trójnik do wykonywania próby szczelności lub końcówkę
gwintowaną przewodu) sprężonym powietrzem lub innym gazem obojętnym do wysokości
ciśnienia przewidzianego dla próby,
6) odczekać około 15  30 minut na wyrównanie się temperatury w pomieszczeniu
i instalacji gazowej,
7) zaobserwować wskazania na manometrze kontrolnym i ustalić wynik próby,
8) zdemontować przyrząd do wykonywania prób,
9) zainstalować ponownie urządzenia gazowe,
10) w przypadku kilku fragmentów instalacji, wykonać czynności związane ze sprawdzeniem
ich szczelności,
11) zaprezentować efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zestaw kluczy szwedzkich,
 kombinerki,
 materiały uszczelniające,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
 przyrząd do wykonywania prób szczelności z kompletem aparatury kontrolno-pomiarowej,
 środki ochrony osobistej: rękawice parciane,
 instrukcja wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 protokół powykonawczy z przeprowadzenia próby szczelności,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Zaplanuj czynności niezbędne do przeprowadzenia odbioru technicznego instalacji gazowej,
podaj skład ekipy uczestniczącej w odbiorze oraz dokumenty będące podstawą przeprowadzenia
odbioru.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy,
2) zapoznać się z wymaganiami dotyczącymi odbioru technicznego,
3) na arkuszu formatu A4 zapisać: czynności, skład ekipy, niezbędne dokumenty do odbioru
technicznego instalacji gazowej,
4) zaprezentować efekty swojej pracy,
5) dokonać samooceny.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 papier formatu A4,
 długopis,
 ołówek,
 gumka,
 linijka,
 literatura z rozdziału 6.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) zorganizować stanowisko do wykonania próby szczelności?
2) wskazać, kiedy należy przeprowadzić próbę szczelności instalacji gazowej?
3) określić skład ekipy wykonującej próbę szczelności instalacji gazowej?
4) określić warunki wykonywania próby szczelności?
5) wykonać próbę szczelności instalacji gazowej?
6) przygotować dokumenty stwierdzające wykonanie próby szczelności
instalacji?
7) przeprowadzić kontrolę jakości wykonanej instalacji gazowej?
8) zgromadzić dokumenty do odbioru technicznego instalacji gazowej?
9) określić warunki uruchomienia instalacji gazowej?
10) zaplanować czynności związane z napełnieniem instalacji gazem?
11) wskazać skład ekipy dokonującej napełnienia instalacji gazem?
12) określić kolejność czynności podczas napełniania instalacji gazem?
13) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 pytań dotyczących technologii wykonywania instalacji gazowej. Pytania
w teście są pytaniami wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedz
jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
- w pytaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedz
X (w przypadku
pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić
odpowiedz
prawidłową),
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, odłóż rozwiązanie na póz
niej
i wróć do pytania, gdy zostanie wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci pytania:
16  20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 min.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
I część
1. Instalację gazową wolno wykonywać z:
a) miedzi miękkiej,
b) miedzi twardej,
c) polietylenu,
d) polipropylenu.
2. Kurek główny jest elementem:
a) sieci rozdzielczej,
b) przyłącza gazowego,
c) przewodów gazomierzowych,
d) instalacji gazowej.
3. Gaz ziemny należy do paliw:
a) sztucznych,
b) porafineryjnych,
c) Grupy II,
d) Grupy III.
4. Gaz ziemny jest:
a) lżejszy od powietrza,
b) cięższy od powietrza,
c) tak samo ciężki, jak powietrze,
d) w zależności od temperatury  raz cięższy, raz lżejszy od powietrza.
5. Im niższa dolna granica wybuchowości gazu, tym dla użytkownika jest to:
a) mniej niebezpieczne,
b) bardziej niebezpieczne,
c) bez znaczenia,
d) niewielkie zagrożenie.
6. Kurek główny:
a) może być umiejscowiony w piwnicy,
b) musi być umiejscowiony w piwnicy,
c) może być umiejscowiony na zewnątrz budynku,
d) musi być umiejscowiony na zewnątrz budynku.
7. Wśród wymienionych gazów palny jest:
a) metan,
b) azot,
c) dwutlenek węgla,
d) tlen.
8. Podczas magazynowania propan i butan lub ich mieszaniny sÄ…:
a) cieczÄ…,
b) gazem,
c) w zależności od warunków: cieczą lub gazem,
d) gazem cięższym od powietrza.
9. Przez pomieszczenia mieszkalne:
a) nigdy nie wolno prowadzić instalacji gazowej,
b) zawsze wolno prowadzić instalację gazową,
c) wolno prowadzić instalację gazową wykonaną ze stali łączona poprzez połączenia
gwintowe,
d) wolno prowadzić instalację gazową wykonaną ze stali i łączoną spawaniem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
10. Próbę szczelności należy wykonać dla wybudowanej instalacji gazowej:
a) od kurka głównego do pionu,
b) od kurka głównego do gazomierza,
c) od kurka głównego do przewodów użytkowych,
d) od kurka głównego do ostatniego urządzenia gazowego.
11. Każdą czynność monterską należy rozpocząć od:
a) zabezpieczenia się w środki ochrony osobistej,
b) zgromadzenia materiału,
c) zgromadzenia sprzętu i materiału,
d) zapoznania siÄ™ z dokumentacjÄ… technicznÄ… zadania.
12. Podczas obróbki mechanicznej rur stalowych monter powinien być zabezpieczony w:
a) czapkę i rękawice,
b) maskę przeciwpyłową i czapkę,
c) okulary ochronne i czapkÄ™,
d) czapkę, rękawice, okulary ochronne i maskę przeciwpyłową.
13. Instalacja gazowa może być podłączona do sieci gazowej przez:
a) właściciela budynku,
b) inwestora,
c) wykonawcÄ™,
d) dostawcÄ™ gazu,
14. Instalacje gazowe powinny podlegać sprawdzeniu stanu technicznej sprawności:
a) raz na 5 lat,
b) raz na 3 lata,
c) raz na rok,
d) raz na ½ roku.
15. Jeżeli niekontrolowany wypływ gazu z instalacji jest nie większy niż 5l/h, instalację
gazowÄ…:
a) można eksploatować bez ograniczeń,
b) należy natychmiast wyłączyć z eksploatacji,
c) należy doszczelnić w dowolnym terminie,
d) należy doszczelnić w czasie krótszym niż 4 tygodnie.
II część
16. Przed gazomierzem i przed każdym urządzeniem gazowym należy zawsze instalować:
a) czyszczak,
b) odwadniacz,
c) trójnik do wykonywania próby szczelności,
d) dwuzłączkę lub śrubunek.
17. Gazomierze mogą być instalowane tylko w instalacji gazowej:
a) z zainstalowanymi urzÄ…dzeniami gazowymi,
b) uznanej za szczelną, w której nie zainstalowano urządzeń gazowych,
c) uznanej za szczelną, w której wykonawca zainstalował urządzenia gazowe,
d) po sprawdzeniu jej stanu technicznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
18. Tabela przedstawia wartości dolej i górnej granicy wybuchowości gazów oznaczonych:
A, B, C, D. Który z nich jest najbardziej niebezpieczny przy nagromadzeniu się
w pomieszczeniu?
a) A,
Granice wybuchowości w [%]
b) B,
Nazwa gazu
dolna górna
c) C,
d) D.
A 5 15
B 7 35
C 1,5 8
D 2 9
19. Podczas niepełnego spalenia gazu ziemnego wydzielić się może toksyczny gaz, którym jest:
a) metan,
b) propan,
c) tlenek węgla,
d) dwutlenek węgla.
20. Aby próba szczelności była wiarygodna, należy utrzymać ciśnienie próby:
a) w czasie 30 minut obserwacji,
b) w czasie 30 minut obserwacji po wyrównaniu się temperatury instalacji i pomieszczenia,
c) w czasie 20 minut obserwacji,
d) w czasie 20 minut obserwacji po wyrównaniu się temperatury instalacji i pomieszczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Montaż instalacji gazowej
Zaznacz poprawnÄ… odpowiedz
. Jeżeli pomylisz się  błędną odpowiedz
zakreśl kółkiem.
Numer Odpowiedz
Punktacja
pytania a b c d
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
6. LITERATURA
1. Barczyński P.: Instalacje gazowe z miedzi  projektowanie, wykonywanie, odbiór
i eksploatacja. Centrum Szkolenia gazownictwa, Warszawa 1998
2. BÄ…kowski K.: Sieci i instalacje gazowe. WNiT, Warszwa 1996
3. BÄ…kowski K.: Sieci i instalacje gazowe. WNiT, Warszwa 2002
4. Górecki A., Michalski K.: Instalacje wodociągowe, ogrzewcze i gazowe z miedzi. Poradnik.
Polskie Centrum Promocji Miedzi, Wrocław 2000
5. Karpiński M.: Instalacje gazu. Podręcznik dla technikum. Warszawa 2000
6. Koczyk H.: Ogrzewnictwo praktyczne. Systherm Serwis, Poznań 2005
7. Krygier K., Cieślowski S.: Instalacje sanitarne cz. 2. Podręcznik dla szkoły zasadniczej
i technikum, WSiP S.A., Warszawa 1998
8. Rozporządzenie Min. Infrastruktury z dnia 07.04.2004 r. w sprawie warunków technicznych
jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. nr 6 z 2004 r.)
9. Rubik M., Nowicki J.: Centralne ogrzewanie, wentylacja, ciepła i zimna woda oraz
instalacje gazowe w budynkach jednorodzinnych. Poradnik. Ośrodek Informacji  Technika
instalacyjna w budownictwie , Warszawa 2000
10. Zajda R.: Instalacje i urzÄ…dzenia gazowe. Centrum Szkolenia Gazownictwa PGNiG S.A.,
Warszawa 1999
11. Zajda R.: Instalacje gazowe. Warunki techniczne z komentarzami. COBO  PROFIL,
Warszawa 2003
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45