MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Andrzej Åšwiderek
Montaż instalacji z rur żeliwnych i kamionkowych
713[02].Z1.08
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Grażyna Antoniewska
mgr inż. Beata Wiśniewska - Milej
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Marzena Więcek
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 713[02].Z1.08
 Montaż instalacji z rur żeliwnych i kamionkowych zawartej w modułowym programie
nauczania dla zawodu monter instalacji sanitarnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
 SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Rury i kształtki żeliwne 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 17
4.1.3. Ćwiczenia 17
4.1.4. Sprawdzian postępów 18
4.2. Rury i kształtki kamionkowe 19
4.2.1. Materiał nauczania 19
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 23
4.2.3. Ćwiczenia 24
4.2.4. Sprawdzian postępów 25
4.3. Zasady montażu rur żeliwnych i kamionkowych 26
4.3.1. Materiał nauczania 26
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 38
4.3.3. Ćwiczenia 38
4.3.4. Sprawdzian postępów 42
5. Sprawdzian osiągnięć 43
6. Literatura 48
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik, ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o rurach żeliwnych
i kamionkowych, stosowanych kształtkach, zasadach wykonywania połączeń, warunkach
mocowania instalacji do przegród budowlanych, a także przepisach bhp i ochrony ppoż.
obowiązujących przy wykonywaniu montażu.
Poradnik ten zawiera:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Do poszerzenia wiedzy wykorzystaj wskazaną literaturę
oraz inne z
ródła informacji. Materiał nauczania obejmuje on również ćwiczenia, które
zawierajÄ…:
- wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,
- pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
- sprawdzian teoretyczny,
- sprawdzian umiejętności praktycznych.
4. Przykład zadania/ćwiczenia oraz zestaw pytań sprawdzających Twoje opanowanie wiedzy
i umiejętności z zakresu całej jednostki. Zaliczenie tego ćwiczenia jest dowodem osiągnięcia
umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej. Wykonując sprawdzian
postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś materiał
albo nie.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność. Po
przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Montaż instalacji z rur żeliwnych i kamionkowych, której treści teraz
poznasz jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania się z procesem wykonywania
instalacji kanalizacyjnych.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp oraz
instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te
poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
713[02].Z1
Technologia montażu instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych
713[02].Z1/2/3/4.01
Prace przygotowawczo  zakończeniowe przy wykonywaniu instalacji
713[02].Z1/2/3/4.02
Montaż instalacji z rur stalowych
713[02].Z1/2/3/4.03
Montaż instalacji z rur miedzianych
713[02].Z1/2.04
Montaż instalacji z tworzyw sztucznych
713[02].Z1.05
Montaż instalacji zimnej wody i ciepłej wody użytkowej
713[02].Z1.06
Instalacja urządzeń do lokalnego i centralnego przygotowania ciepłej
d k j
713[02].Z1.07
Instalacja urządzeń lokalnych ujęć wody
713[02].Z1.08
Montaż instalacji z rur żeliwnych i kamionkowych
713[02].Z1.09
Montaż instalacji kanalizacyjnej
713[02].Z1.10
Instalacja urządzeń lokalnych ujęć ścieków
713[02].Z1.11
Konserwacja instalacji wodociÄ…gowych i kanalizacyjnych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej  Montaż instalacji z rur żeliwnych
i kamionkowych powinieneś umieć:
- rozpoznawać materiały instalacyjne,
- stosować terminologię budowlaną,
- organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,
- wykonywać prace przygotowawczo-zakończeniowe przy montażu instalacji,
- stosować terminologię budowlaną,
- odczytywać i interpretować rysunki budowlane,
- posługiwać się dokumentacją budowlaną,
- wykonywać przedmiary i obmiary robót,
- wykonywać pomiary i rysunki inwentaryzacyjne,
- organizować stanowiska składowania i magazynowania,
- przestrzegać zasad bhp, przewidywać i zapobiegać zagrożeniom,
- stosować procedury związane z ratowaniem poszkodowanego w wyniku wypadku przy pracy,
- posługiwać się przyrządami pomiarowymi,
- trasować miejsca montażu instalacji,
- rozpoznawać oznaczenia graficzne na dokumentacji budowlanej,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
 3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- wykonać prace przy montażu instalacji z rur instalacyjnych żeliwnych i kamionkowych,
zgodnie z obowiązującymi przepisami bhp i ochrony ppoż.,
- przygotować na podstawie wykazu materiały potrzebne do montażu instalacji z rur żeliwnych
i kamionkowych,
- ocenić stan techniczny rur i łączników instalacyjnych żeliwnych i kamionkowych do
montażu,
- przygotować rury instalacyjne żeliwne i kamionkowe do montażu,
- wykonać połączenia rur instalacyjnych żeliwnych i kamionkowych,
- zamocować wykonane odcinki rur instalacyjnych żeliwnych i kamionkowych w budynku,
- wykonać przejścia instalacji z rur żeliwnych na instalacje wykonane z innych materiałów,
- posłużyć się dokumentacją techniczną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Rury i kształtki żeliwne
4.1.1. Materiał nauczania
Wymagania materiałowe, kwalifikacyjne rur i kształtek żeliwnych
Żeliwo jest stopem żelaza i węgla oraz innych domieszek: krzemu, manganu, fosforu
i siarki. Procentowa zawartość węgla w stopie wynosi od 2,0 do 3,6%. Wyróżnia się żeliwo
białe, szare, ciągliwe i stopowe.
Do produkcji rur kanalizacyjnych stosuje się dwie odmiany żeliwa: szare i sferoidalne.
Żeliwo szare charakteryzuje się dużą wytrzymałością na ściskanie, a małą na rozciąganie.
Żeliwo sferoidalne charakteryzuje się lepszymi właściwościami wytrzymałościowymi
w stosunku do żeliwa szarego.
Żeliwo ciągliwe ( dzięki właściwościom mechanicznym ) jest formą stopową pośrednią między
żeliwem szarym a stalą. Stosowane jest do produkcji kształtek (łączników).
Rury kanalizacyjne żeliwne na całej powierzchni pokrywane są powłoką ochronną
antykorozyjną, najczęściej lakierem bitumicznym. Warstwa, którą tworzy powłoka bitumiczna
powinna ściśle przylegać do powierzchni rury, być elastyczna, nie złuszczać się, nie odpadać
i nie lepić.
Wewnętrzna powłoka rury z żeliwa sferoidalnego  stanowi ją wykładzina z zaprawy
cementowej  musi być warstwą jednorodną. Jest ona nanoszona metodą natryskową. Przed
nałożeniem zaprawy cementowej powierzchnia żeliwna musi być oczyszczona, sucha
i odtłuszczona. Warstwę ochronną powierzchni zewnętrznych stanowi powłoka cynkowa
nałożona metodą natryskową i dodatkowo zabezpieczona antykorozyjnie powłoką bitumiczną.
Dzięki swojej strukturze żeliwo w postaci rur i kształtek stosowane do budowy układów
kanalizacyjnych posiada nastęujące zalety:
- trwałość,
- szczelność,
- dużą wytrzymałość,
- odporność na ścieranie,
- odporność ogniową,
- odporność na niską i wysoką temperaturę,
- wytłumianie drgań przez ścianki rur,
- odporność na korozję.
Wadą żeliwa szarego jest jego kruchość i duży ciężar.
Zalety żeliwa pozwalają na wykorzystywanie go w obiektach użyteczności publicznej
(szkołach, szpitalach, budynkach administracyjnych itp.) oraz w budownictwie mieszkaniowym
i przemysłowym. Własności żeliwa pozwalają zapewnić użytkownikom bezpieczeństwo
i zredukować hałas przepływających ścieków lub wody deszczowej bez konieczności stosowania
izolacji termicznej i akustycznej.
Rury i kształtki żeliwne produkowane są najczęściej jako kielichowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Rys. 1. Przewody kanalizacyjne z żeliwa [13]
Do zbudowania instalacji kanalizacyjnej stosuje także rury i kształtki bezkielichowe łączone
z zastosowaniem różnych obejm zaciskowych. Rury i kształtki wykonane są z żeliwa
sferoidalnego. Średnice tych rur i kształtek pokrywają się w wymiarach nominalnych DN
z rurami i kształtkami wykonywanymi z żeliwa szarego.
Wymiary, wymagania i badania dla instalacji kanalizacyjnych wykonywanych z żeliwa
sferoidalnego zawarte sÄ… w normie: PN-EN 598:2000.
Wyroby kanalizacyjne z żeliwa znakowane są na zewnętrznej powierzchni rur i kształtek.
Oznaczenia zawierają następujące informacje:
- nazwÄ™ normy wyrobu np. DIN 19522, PN -EN 598:2000,
- nazwÄ™ lub symbol producenta,
- datÄ™ produkcji,
- średnicę nominalną,
- w przypadku trójników i łuków dodatkowo wartość kąta.
Rys. 2. Rura kanalizacyjna bezkielichowa żeliwna [4]
Wymagania wymiarowe rur i kształtek
Stosowane do wykonania pionów kanalizacyjnych, przewodów odpływowych
i przykanalika średnice i podstawowe wymiary rur żeliwnych zostały zestawione na podstawie
normy PN-82/H-74002 w tabelach 1÷9.
Rury żeliwne produkowane są w typach:
- jednokielichowe  rysunki 3÷7,
- dwukielichowe  rysunek 8,
- bezkielichowe  rysunki 9÷12.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Rys. 3. Prostka żeliwna jednokielichowa [12]
Tabela 1. Rury kanalizacyjne żeliwne kielichowe bezciśnieniowe wg PN-82/H-74002 [1]
Średnica nominalna Średnica Grubość ścianki Długość rury
DN [mm] zewnętrzna e[mm] L [mm]
DZ [mm[
150
50 57 3
250
70 77 3
315
750
100 109 3
1000
125 133 3
1750
2000
150 158 4
2500
200 208 5 3000
Rys. 4. Rura kanalizacyjna żeliwna kielichowa bezciśnieniowa [1]
Rys. 5. Kolano kanalizacyjne żeliwne kielichowe bezciśnieniowe wg PN-82/H-74002 [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Tabela 2. Kolana kanalizacyjne żeliwne kielichowe bezciśnieniowe wg PN-82/H-74002 [1]
Åšrednica nominalna KÄ…t Ä… [o] Wymiary
DN [mm] X1 [mm] X2 [mm]
15 95 25
30 101 32
45 107 38
50 60 115 45
70 120 51
80 126 57
87 131 62
15 100 28
30 107 35
45 117 43
70 60 125 52
70 132 59
80 139 67
87 145 73
15 112 32
30 122 41
45 132 51
100 60 145 62
70 152 72
80 162 81
87 170 89
15 120 36
30 130 47
45 145 59
125 60 165 73
70 170 83
80 180 94
87 195 103
15 125 41
30 135 54
45 155 68
150 60 180 84
70 185 95
80 200 108
87 217 119
15 158 48
30 172 64
45 190 82
200 60 225 116
70 240 133
80 250 146
87 255 150
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Rys. 6. Trójnik kanalizacyjny żeliwny kielichowy bezciśnieniowy wg PN-82/H-74002 [1]
Tabela 3. Trójniki kanalizacyjne żeliwne kielichowe bezciśnieniowe wg PN-82/H-74002 [1]
Średnica nominalna Kąt odgałęzienia ą [o]
45 70 87
DN L X1 X2 L X1 X2 L X1 X2
DN 2[mm]
1[mm]
[mm] [mm] [mm] [mm] [mm] [mm [mm] [mm] [m
] m]
50
50 189 105 84 170 120 50 167 130 37
50 197 102 100 175 120 63 171 134 46
70
70 225 117 108 195 130 65 191 144 47
50 210 98 122 185 125 80 181 143 61
100
70 238 112 133 208 138 82 201 152 63
100 285 137 148 245 157 88 235 189 66
50 213 87 142 192 125 93 193 153 76
70 242 102 152 212 136 96 215 165 77
125
100 290 126 169 248 153 104 245 179 78
125 327 145 182 277 169 108 275 195 80
50 220 80 160 195 123 107 200 159 88
70 250 96 170 220 138 110 220 168 88
150
100 295 1218 187 255 156 116 255 187 90
125 330 135 200 280 168 120 280 200 90
150 365 153 212 310 184 126 310 217 93
50 350 140 240 300 190 160 300 230 160
70 390 160 250 330 210 160 330 250 160
100 430 180 260 360 220 170 280 210 117
200
125 470 200 280 400 240 180 300 217 118
150 385 150 245 360 220 160 330 232 120
200 460 180 280 400 230 170 380 260 120
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Rys. 7. Zwężka kanalizacyjna żeliwna kielichowa bezciśnieniowa wg PN-82/H-74002 [1]
Tabela 4. Zwężki kanalizacyjne żeliwne kielichowe bezciśnieniowe wg PN-82/H-74002 [1]
Åšrednica nominalna Wymiary
DN 2[mm] DN 1[mm] L1 [mm] L2 [mm]
70 95
100 105
50 180
125 108
150 113
100 105
70 125 180 108
150 113
125 180 108
100 150 180 113
200 270 95
150 180 113
125
200 270 95
150 200 250 95
Rury żeliwne dwukielichowe muszą spełniać wymagania określone normą PN-59/H-74004.
Rys. 8. Żeliwna rura dwukielichowa [12]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Tabela 5. Rury kanalizacyjne żeliwne dwukielichowe bezciśnieniowe wg PN-59/H-74004 [z
ródło własne]
Średnica nominalna Długość rury
DN [mm] L [mm]
50
70
100 1200
125 2000
150
200
Rys. 9. Rura kanalizacyjna bezkielichowa żeliwna [1]
Tabela 6. Rury kanalizacyjne bezkielichowe żeliwne wg DIN 19522 [1]
Średnica nominalna Średnica zewnętrzna Grubość ścianki Długość
DN [mm] DZ [mm] e [mm] L [mm]
40 48 3,0 3000
1000
50 58 3,5
3000
2000
70 78 3,5
3000
2000
100 110 3,5
3000
2000
125 135 4,0
3000
2000
150 160 4,0
3000
200 210 5,0 2000
250 274 5,5 3000
300 326 6,0 3000
Rys.10. Kolano kanalizacyjne bezkielichowe żeliwne [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Tabela 7. Kolana kanalizacyjne bezkielichowe żeliwne wg DIN 19522 [1]
Åšrednica nominalna KÄ…t Ä… X
DN [mm] [o] [mm]
50 15 40
30 45
45 50
70 65
88,5 75
70 15 45
30 50
45 60
70 75
88,5 90
100 15 50
30 60
45 70
70 90
88,5 110
125 15 60
30 70
45 80
70 105
88,5 125
150 15 65
30 80
45 90
70 120
88,5 145
200 15 80
30 95
45 110
70 145
88,5 175
Rys. 11. Trójnik kanalizacyjny bezkielichowy żeliwny [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Tabela 8. Trójniki kanalizacyjne bezkielichowe żeliwne wg DIN 19522 [1]
Średnica nominalna Kąt odgałęzienia ą [o]
45 70 88,5(kÄ…t wlotowy45)
DN 1[mm] DN 2[mm]
L X1 X2 L X1 X2 L X1 X2
[mm] [mm] [mm] [mm] [mm] [mm] [mm] [mm] [mm]
50
50 160 45 115 135 55 80 145 79 80
50 170 40 130 145 55 90 155 83 90
70
70 200 55 145 170 70 100 180 97 95
50 180 30 150 155 55 110 170 94 105
100
70 215 45 170 180 70 120 190 102 110
100 260 70 190 215 85 130 220 115 115
50 190 20 170 165 55 120 180 98 120
70 225 40 185 190 70 130 200 107 125
125
100 270 60 210 225 85 145 235 125 130
125 305 75 230 255 100 155 260 137 135
70 235 30 205 - - - 215 115 140
100 280 55 225 235 85 155 245 130 145
150
125 315 70 245 265 100 170 275 14 150
150 355 90 265 295 115 180 300 158 155
70 250 15 240 - - - - - -
100 300 40 260 225 85 185 - - -
200
125 335 50 280 285 100 195 - - -
150 375 75 300 310 115 205 - - -
200 455 115 340 - - - - - -
Rys. 12. Zwężka kanalizacyjna bezkielichowa żeliwna [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Tabela 9. Zwężki kanalizacyjne bezkielichowe żeliwne wg DIN 19522 [1]
Åšrednica nominalna Wymiary
DN 1[mm] DN 2[mm] A [mm] L [mm]
70 50 10 75
50 25 80
100
70 16 85
50 38,5 85
125 70 28,5 90
100 12,5 95
50 51 95
70 41 100
150
100 25 105
125 12,5 110
100 50 115
200 125 37,5 120
150 25 125
150 57 135
250
200 32 145
150 83 150
300 200 58 160
250 26 170
Magazynowanie, transport rur i łączników
Zalecenia dotyczące transportu i magazynowania są następujące:
- Rury w odcinkach prostych powinny być transportowane luzem w pozycji poziomej, na
miękkim podłożu aby nie uległy uszkodzeniu, powinny być zabezpieczone przed
możliwością przesuwania się.
- Końce rur powinny być zabezpieczone zaślepkami z tworzywa sztucznego, aby
uniemożliwić przedostawanie się zanieczyszczeń do wnętrza rury.
- Każde opakowanie producent powinien opisać informacją zawierającą:
- nazwę wytwórcy,
- stan kwalifikacyjny rur,
- wymiary rur,
- numer partii,
- masÄ™ netto i brutto.
- A
ączniki powinny być pakowane w sposób zabezpieczający je przed zanieczyszczeniem,
uszkodzeniami mechanicznymi i korozjÄ….
- W jednym opakowaniu można umieszczać tylko łączniki tego samego typu, wymiaru
i wykonane z tego samego materiału.
- Pomieszczenia, w których przechowywane są rury i łączniki powinny być czyste, suche, bez
szkodliwych oparów.
- Rozmieszczenie rur powinno eliminować możliwość ich uszkodzenia mechanicznego, np.
przez przypadkowe nadepnięcie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
OdpowiadajÄ…c na pytania, sprawdzisz, czy jesteÅ› przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.
1. Co to jest żeliwo?
2. Jakie znasz rodzaje żeliw stosowanych do produkcji rur i kształtek?
3. Jakie znasz rodzaje rur żeliwnych?
4. Jakie instalacje można wykonać z rur żeliwnych bezciśnieniowych?
5. Jakie zalety mają rury żeliwne?
6. Jak łączy się rury żeliwne bezkielichowe?
7. Jak powinny być oznakowane rury żeliwne?
8. Czy rozróżniasz łączniki z żeliwa?
9. Jakie rodzaje łączników żeliwnych stosowane są w instalacjach kanalizacyjnych?
10. Dlaczego stosuje się zwężki kanalizacyjne?
11. Jakie są warunki transportu rur i łączników kamionkowych?
12. Jakie są zasady magazynowania rur i łączników żeliwnych?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj zestawienie materiałowe niezbędne do wykonania fragmentu instalacji
kanalizacyjnej przedstawionej w dokumentacji będącej częścią instrukcji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją ćwiczenia,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) zastosować się do poleceń zawartych w instrukcji,
5) dokonać analizy rozwiązania wykonanego ćwiczenia,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia,
 dokumentacja projektowa fragmentu instalacji,
 arkusze do pisania,
 gumka,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Z zestawu łączników dobierz te, które niezbędne są do wykonania fragmentu instalacji
kanalizacyjnej z żeliwa sferoidalnego DN100 o zadanym przebiegu przedstawionym
w dokumentacji będącej częścią instrukcji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z dokumentacją zadania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zastosować się do poleceń zawartych w instrukcji zadania,
4) wybrać kształtki do montażu fragmentu instalacji kanalizacyjnej,
5) sprawdzić poprzez wstępne połączenie, czy dobrane kształtki pasują ze względu na średnicę
i oczekiwaną dokumentacją zadania technikę ich połączenia,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zestaw rur, kształtek żeliwnych o różnych średnicach,
 przybory do pisania,
 arkusze do pisania,
 instrukcja do wykonania ćwiczenia wraz z dokumentacją zadania,
 literatura z rozdziału 6.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wskazać zalety rur żeliwnych kielichowych?

2) określić rodzaje rur kanalizacyjnych żeliwnych?

3) rozpoznać rury i kształtki po ich oznakowaniu?

4) prawidłowo nazwać kształtki instalacyjne?

5) dobrać rury żeliwne do prac instalacyjnych?

6) określić warunki składowania rur i kształtek żeliwnych?

7) określić sposób transportu rur i łączników z żeliwa?

8) dobrać rury i kształtki dla realizacji zadania montażowego?

9) wykonać połączenie kielichowe?

10) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2. Rury i kształtki kamionkowe
4.2.1. Materiał nauczania
Wymagania materiałowe, kwalifikacyjne rur i kształtek
Kamionka jest produkowana z gliny z dodatkiem szamotu, a po wypaleniu ścianki
zewnętrzne i wewnętrzne rur są szkliwione. Obecnie stosowane rury kamionkowe dzięki
nowemu, ulepszonemu procesowi produkcji  posiadają dużą wytrzymałość mechaniczną.
Kamionka jako tworzywo ceramiczne jest odporna na działanie substancji chemicznych
(zarówno pochodzących ze ścieków, jak i z gruntu, w którym jest położona). Rury są trwałe
i szczelne nawet po wielu latach eksploatacji. Nowoczesna kamionka wykazuje także odporność
na ścieranie. Charakteryzuje się znaczną gładkością powierzchni wewnętrznych, z czego
wynikają małe opory przepływu. Rury uderzane młotkiem powinny wydawać czysty metaliczny
dz
więk. Kamionkowe rury i kształtki są obustronnie szkliwione ceramicznie, czyli glazurowane,
co zapewnia im wysoką odporność chemiczną. Ponieważ rury kamionkowe są wrażliwe na
zamarzającą wodę, powinny być prowadzone poniżej głębokości przemarzania gruntu
Rury i kształtki kamionkowe obecnie bardzo rzadko stosuje się do budowy przewodów
odpływowych zewnętrznych lub wewnętrznych, a także do budowy pionów kanalizacyjnych.
Materiał ten nie jest bowiem wytrzymały na uderzenia - łatwo pęka.
Z kamionki produkowane są rury kielichowe. Rury mają długość 600-1500 mm, średnice
100-300 mm. Najczęściej używane są przewody długości 1 m.
Rys. 13. Rury kamionkowe szkliwione [1]
a) widok, b) rodzaje stosowanych uszczelek
Do zalet rur i kształtek kamionkowych stosowanych do budowy układów kanalizacyjnych
zaliczane sÄ…:
- odporność na agresywne działanie substancji chemicznych,
- odporność na ścieranie,
- duża wytrzymałość na zgniatanie,
- twardość,
- mała chropowatość ścianek wewnętrznych rur,
- niezmienność strukturalna materiału w czasie,
- szczelność,
- wodoszczelność,
- odporność na zmiany temperatur,
- łatwość montażu.
Wadą kamionki jest jej kruchość.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rury i kształtki kamionkowe produkowane są jako:
- szkliwione,
- częściowo szkliwione (szkliwione są powierzchnie stykające się ze ściekami),
- nieszkliwione.
Wyroby kamionkowe stosowane do budowy instalacji kanalizacyjnych znakowane sÄ… na
powierzchni zewnętrznej zarówno rur jak i kształtek. Oznaczenia powinny zawierać następujące
informacje:
- normÄ™ wyrobu np. EN 295,
- nazwÄ™ producenta,
- datÄ™ produkcji,
- średnicę nominalną,
- wytrzymałość na zginanie w kN,
- system połączeń,
- w przypadku trójników i łuków ponadto wartość kąta.
Wymagania wymiarowe rur i kształtek
Dla wykonania przewodów odpływowych i przykanalika  stosowane średnice i podstawowe
wymiary rur kamionkowych zestawione zostały na podstawie normy PN-68/B-12751 i normy
PN-EN 295 w tabelach 10 ÷ 14.
Tabela 10. Nominalne średnice zewnętrzne i wewnętrzne rur kamionkowych wg PN-EN 295-1:1999 [1]
Średnica nominalna Minimalna średnica Długość
wewnętrzna (mm)
DN (mm) L (mm)
600
100 96,0 1000
1250
1000
150 146,0 1250
1500
1000
200 195,0 1250
1500
1000
250 244,0 1250
1500
1000
300 293,0 1250
1500
Rys. 14. Prostka kamionkowa szkliwiona [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Rys. 15. Rura kamionkowa szkliwiona [1]
Tabela 11. Kolana kamionkowe wg PN-68/B-12751 [1]
Åšrednica nominalna Ä…
DN (mm) (o)
22,30
250 30
45
22,30
300 30
45
22,30
400 30
45
Rys. 16. Kolano kamionkowe [1]
Tabela 12. Trójniki skośne kamionkowe wg PN-68/B-12751 [1]
Średnica Średnica Długość Długość Długość
l1(mm) l2(mm) L (mm)
DN1 (mm) DN2 (mm)
100 100 250 250 600
100 290 280 600
150
150 330 330 600
100 350 350 600
200 150 370 380 600
200 390 400 600
150 390 410 600
250
200 440 450 600
150 430 480 600
300
200 500 500 600
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Rys. 17. Trójnik kamionkowy skośny [1]
Rys. 18. Zwężka kamionkowa [1]
Tabela 13. Zwężki kamionkowe wg PN-68/B-12751[1]
Średnica Średnica Długość
DN1 (mm) DN2 (mm) L (mm)
150 100 600
100 600
200
150 600
150 600
250
200 600
200 600
300
250 600
Rys. 19. A
uk kamionkowy [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Tabela 14. A
uki kamionkowe wg PN-68/B-12751[1]
Åšrednica nominalna Ä…
DN (mm) (o)
100 15,30,45,90
150 15,30,45,90
200 15,30,45,90
300 15,30,45,90
400 15,30,45,90
Magazynowanie, transport rur i łączników
Zalecenia dotyczące transportu i magazynowania są następujące:
- Odcinki rur powinny być transportowane luzem w pozycji poziomej w skrzyniach bądz
na
paletach na miękkim podłożu aby nie uległy uszkodzeniu, powinny być między sobą
oddzielone przekładkami z miękkiego materiału np. grubej tektury falistej nie powodującej
zniszczenia powierzchni szkliwionej i zabezpieczone przed możliwością przesuwania się.
- Końce rur powinny być zabezpieczone zaślepkami z tworzywa sztucznego, aby
uniemożliwić przedostawanie się zanieczyszczeń do wnętrza rury.
- Każde opakowanie producent powinien opisać informacją zawierającą:
- nazwę wytwórcy,
- stan kwalifikacyjny rur,
- wymiary rur,
- numer partii,
- masÄ™ netto i brutto.
- A
ączniki powinny być pakowane w taki sam sposób jak rury czyli zabezpieczając je przed
zanieczyszczeniem, uszkodzeniami mechanicznymi.
- W jednym opakowaniu można umieszczać tylko łączniki tego samego typu, wymiaru
i wykonane z tego samego materiału.
- Pomieszczenia, w których przechowywane są rury i łączniki powinny być czyste, suche, bez
szkodliwych oparów.
- Rozmieszczenie rur powinno eliminować możliwość ich uszkodzenia mechanicznego,
na przykład przez przypadkowe nadepnięcie.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
OdpowiadajÄ…c na pytania, sprawdzisz, czy jesteÅ› przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń
i ich wykonania.
1 Co to jest kamionka?
2 Jakie znasz rodzaje rur kamionkowych?
3 Jakie elementy instalacji kanalizacyjnej możesz wykonać z rur kamionkowych?
4 Jakie zalety majÄ… rury kamionkowe?
5 Jak powinny być oznakowane rury kamionkowe?
6 Jak Å‚Ä…czy siÄ™ rury kamionkowe?
7 Czy rozróżniasz łączniki z kamionki?
8 Jakie rodzaje łączników kamionkowych stosowane są w instalacjach kanalizacyjnych?
9 Jakie średnice rur kamionkowych stosowane są w instalacjach kanalizacyjnych?
10 Które powierzchnie rur kamionkowych są szkliwione?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
11 Jakie są warunki transportu rur i łączników kamionkowych?
12 Jakie są zasady magazynowania rur i łączników kamionkowych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj zestawienie materiałowe niezbędne do wykonania fragmentu przewodu
odpływowego z rur kamionkowych przedstawionego w dokumentacji będącej częścią instrukcji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją ćwiczenia,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) zastosować się do poleceń zawartych w instrukcji,
5) dokonać analizy rozwiązania wykonanego ćwiczenia,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia,
 dokumentacja projektowa fragmentu instalacji,
 arkusze do pisania,
 przybory do pisania,
 gumka,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Z zestawu łączników dobierz te, które niezbędne są do wykonania fragmentu pionu
instalacji kanalizacyjnej z kamionki DN100 o zadanym przebiegu przedstawionym w
dokumentacji będącej częścią instrukcji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z dokumentacją zadania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zastosować się do poleceń zawartych w instrukcji zadania,
4) wybrać kształtki do montażu fragmentu instalacji kanalizacyjnej,
5) sprawdzić poprzez wstępne połączenie, czy dobrane kształtki pasują ze względu na średnicę
i oczekiwaną dokumentacją zadania, technikę ich połączenia,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zestaw rur, kształtek kamionkowych o różnych średnicach,
 przybory do pisania,
 arkusze do pisania,
 instrukcja do wykonania ćwiczenia wraz z dokumentacją zadania,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wskazać zalety rur kamionkowych?

2) określić rodzaje rur kanalizacyjnych kamionkowych?

3) rozpoznać rury i kształtki po ich oznakowaniu?

4) prawidłowo nazwać kształtki instalacyjne kamionkowe?

5) określić zastosowanie rur kamionkowych w pracach instalacyjnych?

6) określić sposoby łączenia rur kamionkowych?

7) określić warunki składowania rur i kształtek kamionkowych?

8) określić sposób transportu rur i łączników z kamionki?

9) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczeń?

10) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.3. Zasady montażu rur żeliwnych i kamionkowych
4.3.1. Materiał nauczania
Prace przygotowawcze i obróbka rur żeliwnych i kamionkowych
Aby wykonana instalacja kanalizacyjna z rur żeliwnych i kamionkowych była szczelna,
trwała i wykonana zgodnie z zasadami obowiązującymi przy pracach monterskich rury te muszą
być przygotowane do łączenia w następujący sposób:
 krawędz
rur musi być prostopadła, czysta i pozbawiona zadziorów,
 rury nie mogą być uszkodzone i zdeformowane,
 obróbka rur powinna być wykonana specjalistycznym narzędziami.
Przed rozpoczęciem prac związanych z wykonaniem konkretnego połączenia należy
przygotować odcinek rury na żądaną długość wynikającą z uwarunkowań prowadzenia instalacji
kanalizacyjnej. Trasowanie rur obejmuje czynności związane z wyznaczeniem długości odcinka,
dzięki czemu zamontowane rury tworzą fragment instalacji o określonej długości montażowej
i wymaganych kształtkach.
Rys. 20. Długości przewodów  montażowe i rzeczywiste [3]
Do ręcznego cięcia rur żeliwnych używa się przecinaka i młotka. Przed wykonaniem
przecięcia rury na całym obwodzie należy wyznaczyć linię cięcia. Następnie lekkimi
uderzeniami młotka w przecinak wyznacza się rysę na całym obwodzie rury. Kiedy rysa jest
wykonania  odcina się rurę silnymi uderzeniami. Przecinak powinien być trzymany prostopadle
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
względem rury przez cały czas przecinania. Rura żeliwna powinna spoczywać na miękkim np.
piaszczystym podłożu celem zamortyzowania uderzeń. Pracownik wykonujący tę czynność,
z uwagi na możliwość odprysków, powinien zastosować okulary ochronne. Jest to czynność
pracochłonna, dlatego też używa się obcinarek chomątowych, mechanicznych przecinarek
brzeszczotowych lub tarczowych. Należy bezwzględnie pamiętać aby ostrze prowadzone było po
jednej linii cięcia.
Rys. 21. Przecinanie rury obcinakiem chomÄ…towym [3]
Rys. 22. Przecinarka tarczowa [13]
Do przecinania rur kamionkowych na żądaną długość stosuje się przecinak
i młotek. Technika wykonania taka jak w przypadku rur żeliwnych. Prace należy wykonać
z ogromną starannością i ostrożnością z uwagi na znaczną kruchość rur kamionkowych. Nie
stosuje się urządzeń do mechanicznego ich cięcia.
Przepisy bhp w zakresie obróbki ręcznej i mechanicznej rur żeliwnych i kamionkowych
Podczas wykonywania czynności przygotowawczych rur przed przeprowadzeniem ich
montażu w określony fragment instalacji kanalizacyjnej należy przestrzegać zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy m.in. takich, jak:
- pracownik powinien być ubrany w odzież ochronną, buty robocze, mieć nakrycie głowy,
- na stanowisku roboczym powinny znajdować się tylko ułożone w odpowiednim porządku
narzędzia niezbędne do wykonania zaplanowanej pracy,
- do wykonywania poszczególnych operacji można używać tylko narzędzi sprawnych
technicznie,
- obrabiany odcinek rury powinien być dobrze zamocowany, aby nie mógł przesunąć się
w trakcie obróbki,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
- używając elektronarzędzi należy przed ich uruchomieniem sprawdzić, czy są właściwie
uziemione,
- mechanizmy napędowe powinny mieć osłony, których nie wolno zdejmować
w czasie pracy urzÄ…dzenia,
- stosować sprzęt ochrony osobistej i środki ochrony indywidualnej zalecane na danym
stanowisku roboczym np. okulary ochronne, rękawice,
- odpadów powstałych w czasie obróbki nie wolno usuwać z obrabianej powierzchni,
urządzenia używanego do mocowania rury i blatu stołu monterskiego gołą dłonią lub
palcami bÄ…dz
przez wydmuchiwanie.
A
ączenie rur żeliwnych
W praktyce instalacyjnej sposób łączenia rur żeliwnych kanalizacyjnych zależy od rodzaju
wybranej rury.
Dla rur kanalizacyjnych żeliwnych kielichowych wykonanie połączeń kielichowych polega
na wsunięciu bosego końca jednej rury do kielicha drugiej rury do wyczuwalnego oporu.
Powstałą wolną przestrzeń pomiędzy wewnętrzną ścianką kielicha a zewnętrzną powierzchnią
bosego końca rury wypełnienia się materiałem uszczelniającym. Do głębokości 2/3 kielich
uszczelnia się sznurem konopnym smołowanym, a resztę wolnej przestrzeni wypełnia się
zaprawą cementową, folią aluminiową, pianką poliuretanową. Sznur nie powinien mieć
miejscowych zgrubień.
Rys. 23. Schemat połączeniowy żeliwnej rury kanalizacyjnej [12]
1-bosy koniec rury, 2-kielich, 3-sznur smołowany, 4-zaprawa cementowa
Rys. 24. Połączenie kielichowe rur żeliwnych [1]
1-kielich, 2-bosy koniec rury, 3-sznur konopny smołowany, 4-zaprawa cementowa
Do wykonania uszczelnienia używa się ubijaka i młotka.
Rys. 25. Ubijanie sznura w kielichu uszczelniakiem z tarczą ochronną i młotkiem [3]
1-uderzenie właściwe, 2-uderzenie niewłaściwe
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Coraz częściej do uszczelniania rur stosowany jest sznur gumowy lub elastomerowy.
Rys. 26. Fragment instalacji kanalizacyjnej z żeliwa z połączeniami kielichowymi [13]
Rury żeliwne kanalizacyjne bezciśnieniowe łączone przy zastosowaniu połączeń
kielichowych zastępowane są coraz częściej przez rury i kształtki bezkielichowe łączone
w systemy za pomocą łączników zaciskowych, obejm i złącz (wykonanych najczęściej ze
stabilizowanej stali chromowej) i uszczelek z tworzywa elastomerowego (EPDM). Zgodnie
z przyjętą europejską symboliką, elementy systemu malowane są na kolor brunatno-czerwony.
Rys. 27. Fragmenty instalacji kanalizacyjnej z żeliwa z połączeniami kielichowymi i bezkielichowymi [13]
Żeliwo jest niezastąpione jako materiał na rury spustowe deszczowe, przewody odpływowe,
przykanaliki, a także na wpusty: podłogowe, piwniczne, podwórzowe, uliczne i mostowe; włazy
kanałowe; urządzenia kanalizacyjne: zasuwy burzowe, osadniki, syfony, oddzielacze tłuszczu.
System bezkielichowy to rozwiązanie łączące najlepsze tradycje z nowoczesnością. Rury
i kształtki wykonane w tym systemie mają wszystkie dodatnie cechy wynikające z zalet żeliwa,
a oprócz tego system łączenia sprawia, że systemy są łatwe do wykonania, połączenia są
szczelne i odporne na napięcia wzdłużne, a także na gwałtowne skoki ciśnienia. Istotna dla
inwestora jest także estetyka tych systemów oraz możliwość łatwego i skutecznego połączenia
systemów żeliwnych z rurami z innych materiałów.
System bezkielichowy spełnia normę PN-EN 877 oraz liczne normy europejskie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Rys. 28. System bezkielichowy rury i kształtki: czyszczak (rewizja), obejma, podpora do pionu [13]
Rys. 29. System bezkielichowy z czwórnikiem [13] do którego za pomocą łączników przyłączono dwie zwężki
mimośrodowe; odpowiednie łączniki pozwalają na włączenie do systemu rur wykonanych z PVC.
Rys. 30. System żeliwny bezkielichowy w którym za pomocą obejm pazurowych przyłączono trójnik i dwa kolana.
[13]
Rys. 31. Schemat połączenia rury i kształtki [13]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
A
Ä…czenie rur kamionkowych
Aby wykonać instalację kanalizacyjną z zastosowaniem rur kamionkowych  łączy się je
przy pomocy złączy kielichowych z wklejonymi gumowymi uszczelkami lub uszczelniającymi
pierścieniami z poliuretanu. Rury i kształtki kamionkowe, łączone są także przy zastosowaniu
złączy kielichowych, które uszczelnia się za pomocą sznura konopnego smołowanego lub pakuł
impregnowanych materiałami bitumicznymi oraz kitu asfaltowego, zaprawy cementowej lub
żywic epoksydowych.
Rys. 32. Rura kamionkowa z uszczelkÄ… wargowÄ… [4]
Rury kamionkowe można też łączyć za pomocą obejm z polipropylenu w systemie połączeń
bezkielichowych
Rys. 33. Mufa polipropylenowa dla rur kamionkowych [12]
Rury i kształtki kamionkowe produkowane są w systemach połączeń F i C.
Rury DN 150 produkowane sÄ… w systemie F, rury DN 200 obydwu systemach, natomiast
wszystkie pozostałe powyżej średnicy DN 250 tylko w systemie C. System połączeń F jest
stosowany w rurach o średnicy nominalnej DN 150-200. W kielich wmontowana jest uszczelka z
elastomeru o dużej gęstości (specjalna guma). Bosy koniec rury jest pozbawiony materiału
uszczelniającego, dzięki czemu rura może być bez problemu skrócona.
System C to mocno osadzony w kielichu element uszczelniajÄ…cy z twardego poliuretanu
i pierścień uszczelniający z miękkiego poliuretanu na bosym końcu rury. Rury łączy się przez
wciśnięcie bosego końca w kielich rury uprzednio posadowionej. Przy układaniu rur z systemem
połączeń C, należy uważać, aby oznaczony wierzchołek każdego kielicha był skierowany ku
górze. Taki montaż zapewnia wyrównanie dna kanału W rurach na ich obwodzie, w miejscu
połączenia wykonane są rowki wewnątrz i na zewnątrz. Połączenie jest wtedy lepiej
uszczelnione. Ze względu na stosunkowo krótkie odcinki rur, w instalacji z kamionki jest dużo
połączeń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Elementy uszczelniające z poliuretanu muszą spełniać wymagania określone w normie
EN 295-1
Tabela 15. Sposoby połączeń rur kamionkowych wg PN-EN 295-1 [14]
Średnica System Długość Ciężar
nominalna połączeń (kg/m)
L (mm)
DN (mm)
150 F 1500 30
200 F 2000 36
200 C 2000 36
200 C 2000 47
250 C 2000 51
250 C 2000 68
300 C 2000 65
300 C 2000 105
Uszczelka typu p-ring (dla rur z systemem połączeń typu C) dla trójników45o i 90ozastępuje
uszczelkę poliuretanową na bosym końcu rury.
Wszystkie króciaki można uzyskać w warunkach budowy przez odpowiednie skrócenie pełnej
rury i założenie p-ring na przyciętym końcu.
Rys. 34. Uszczelka p-ring [14
Połączenia mieszane
Połączenia mieszane w instalacjach kanalizacyjnych stosuje się wszędzie tam, gdzie
zachodzi konieczność połączenia rur i kształtek z różnych materiałów. Połączenia takie mogą
być wykonane z rur żeliwnych i rur kamionkowych. Stosowane są wówczas kształtki 
dołączniki, które umożliwiają połączenie dwóch odcinków tych rur poprzez wykonanie
połączenia kielichowego. Wykonuje się połączenia rur żeliwnych z rurami z tworzyw
sztucznych np. z PVC, PP jako połączenia kielichowe z zastosowaniem pierścieni
uszczelniajÄ…cych.
Rys. 35. Schemat połączenia rury kamionkowej z rurą żeliwną lub z PVC [12]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Rys. 36.Schemat połączenia bosego końca rury kamionkowej z rurą żeliwną lub z PVC [12]
Rys. 37. Dołączniki [3]
a) do dołączenia rury kanalizacyjnej żeliwnej do kamionkowej, b) do dołączenia rury kanalizacyjnej kamionkowej
do żeliwnej Dnom  100, 150, 200 mm; D  odpowiednio 145, 200, 255 mm
Rys. 38. Możliwości łączenia rur odpływowych z różnych materiałów [4]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Rys. 39. Przykładowe rozwiązanie instalacji kanalizacyjnej z żeliwa i PVC [13]
Przykłady obejm i zacisków do łączenia rur bezkielichowych:
Rys. 40. Elementy połączeniowe rur żeliwnych bezkielichowych: opaska, łącznik zaciskowy, obejma pazurowa [4]
Prowadzenie przewodów kanalizacyjnych
Przewody instalacji kanalizacyjnej należy prowadzić po ścianach wewnętrznych. Dopuszcza
się prowadzenie ich po ścianach zewnętrznych przy zachowaniu warunku zabezpieczenia przed
przemarzaniem.
Przy układaniu przewodów równolegle do ścian konstrukcyjnych poniżej ław
fundamentowych wymagane jest zabezpieczenie przed naruszeniem stateczności budynku.
Pionowe przewody kanalizacyjne prowadzone przez pomieszczenia lub szyby instalacyjne
przylegające bezpośrednio do pokoi mieszkalnych, biurowych, sal szpitalnych itp. powinny być
zabezpieczone izolacjÄ… akustycznÄ….
Przewody pionowe odprowadzające ścieki z poszczególnych kondygnacji powinny być
prowadzone możliwie blisko przyborów sanitarnych. Średnica pionu kanalizacyjnego na całej
długości powinna być jednakowa. Przewody pionowe powinny być montowane w pionie,
a ewentualne odchylenia nie mogą przekraczać 10 (10 mm na długości 10 m).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Przy montażu przewodów pionowych dopuszcza się stosowanie odsadzek celem ominięcia
przeszkód.
Rys. 41. Połączenia rur żeliwnych w instalacji kanalizacyjnej [4]
Przewody odpływowe w budynku układa się równolegle do ścian, a wszystkie przebicia
przez przegrody budowlane powinny być wykonywane pod kątem prostym. Przewody te układa
się po jak najkrótszej drodze z odpowiednim spadkiem. Można je prowadzić w piwnicy nad lub
pod posadzką. Żeliwne przewody odpływowe prowadzone pod posadzką pomieszczeń w których
występują temperatury dodatnie ( powyżej 0oC ) powinny być układane w ziemi na głębokości
zapewniajÄ…cej przykrycie minimum 30 cm.
Przewody żeliwne układane poza budynkiem powinny być układane na głębokości
minimum 1,5 m, czyli poniżej strefy przemarzania gruntu. Jeśli tego warunku nie można spełnić
to koniecznie przewody te należy zabezpieczyć warstwą izolacyjną odpowiedniej grubości
wykonaną np. z żużla.
Rys. 42. Połączenia przewodów odpływowych z przykanalikiem [3]
Zmiany kierunku przewodów uzyskuje się przez stosowanie łuków, których promień wynosi
od 5 do 10 średnic przewodu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Rys. 43. Zmiany kierunku i odgałęzienia w przykanalikach [4]
Odpływowe przewody kanalizacyjne powinny być układane na całej długości
z jednakowym spadkiem.
Minimalny spadek dla tych przewodów zapewniający grawitacyjny odpływ ścieków powinien
wynosić:
- dla przewodów o średnicy DN 100  2,5%,
- dla przewodów o średnicy DN 150  1,5%,
- dla przewodów o średnicy DN 200  1,0%,
- dla przewodów o średnicy DN 300  0,6%,
Rury kanalizacyjne stosowane do montażu przewodów odpływowych powinny być
układane kielichami w kierunku przeciwnym do kierunku przepływu ścieków.
Nie wolno prowadzić przewodów kanalizacyjnych powyżej przewodów gazowych
i elektrycznych.
Mocowanie przewodów kanalizacyjnych
Na pionowych przewodach kanalizacyjnych należy stosować na każdej kondygnacji co
najmniej jedno mocowanie stałe zapewniające przenoszenie obciążeń rurociągów. Przenoszeniu
dz
więków materiałowych zapobiega zastosowanie wkładki gumowej.
Wszystkie elementy stanowiące piony kanalizacyjne powinny być mocowane niezależnie.
Dla przewodów kanalizacyjnych układanych poziomo bez względu na średnicę przewodu
maksymalne odstępy uchwytów powinny wynosić 2,0 m.
Podporę stałą pionu kanalizacyjnego z żeliwa instaluje się nad stropem piwnicznym,
a w przypadku budynków wysokich co pięć kondygnacji
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Rys. 44. Podpora stała pionu kanalizacyjnego [4]
Rys. 45. Prawidłowe mocowanie rur żeliwnych [4]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
OdpowiadajÄ…c na pytania, sprawdzisz, czy jesteÅ› przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.
1. Jak łączy się rury żeliwne kielichowe?
2. Jak łączy się rury żeliwne bezkielichowe?
3. Jak Å‚Ä…czy siÄ™ rury kamionkowe?
4. Jak przecina siÄ™ rury kamionkowe?
5. Jakie znasz sposoby cięcia rur żeliwnych?
6. W jaki sposób prowadzi się przejścia przewodów odpływowych przez przegrody
budowlane?
7. Od czego zależy minimalny spadek przewodu odpływowego?
8. Na jakiej głębokości poza budynkiem prowadzi się przewody odpływowe żeliwne?
9. Jak układa się przewód odpływowy w piwnicy?
10. Ile punktów mocowań powinno być na pionie kanalizacyjnym?
11. W jakich odległościach zakłada się uchwyty dla przewodów układanych poziomo?
12. Jakie rodzaje uchwytów stosuje się do mocowania przewodów do przegród budowlanych?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj cięcia rury żeliwnej DN 100 na zadany dokumentacją wymiar, przygotuj końcówkę
przyciętej rury do wykonania połączenia kielichowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia i dokumentacją zadania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z zasadami cięcia rur żeliwnych,
4) dobrać sprzęt i narzędzia do trasowania,
5) dobrać sprzęt i narzędzia do cięcia rury,
6) dobrać materiały czyszczące,
7) dobrać rurę żeliwną o średnicy 100 mm,
8) wytrasować obszar cięcia rury,
9) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
10) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej,
11) ocenić jakość przycinanej rury, sprawdzić, czy nie ma uszkodzeń,
12) wykonać cięcie rury zgodnie z zasadami cięcia,
13) oczyścić końcówkę rury,
14) zlikwidować stanowisko pracy,
15) zagospodarować odpady,
16) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
17) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 przymiar liniowy,
 odcinek rury żeliwnej o średnicy 100 mm,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
 przecinarka tarczowa, przecinak, młotek,
 zestaw materiałów czyszczących
 ołówek,
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Wykonaj połączenie dwóch odcinków rur żeliwnych bezkielichowych różnych średnic
wykorzystując do ich połączenia łączniki, obejmy i zaciski połączeniowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) dobrać rury do wykonania połączenia,
4) dobrać łączniki,
5) dobrać obejmy i zaciski połączeniowe,
6) oczyścić powierzchnię bosych końców rur oraz końcówek łączników,
7) dopasować poszczególne elementy połączeniowe względem siebie,
8) połączyć rury i łączniki w fragment instalacji,
9) zlikwidować stanowisko pracy,
10) zagospodarować odpady,
11) zaprezentować efekty swojej pracy,
12) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 2 odcinki rury żeliwnej bezkielichowej o różnych średnicach,
 łącznik redukcyjny ( zwężka kanalizacyjna),
 materiały do czyszczenia  do wyboru: papier ścierny drobnoziarnisty, wełna stalowa,
włókno tworzywowe, wilgotna ściereczka,
 obejmy i zaciski połączeniowe,
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Wykonaj fragment instalacji kanalizacyjnej z rur żeliwnych zgodnie z dokumentacją
budowlaną zawartą w instrukcji ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) dobrać rury do wykonania połączenia,
4) dobrać łączniki,
5) dobrać obejmy i zaciski połączeniowe,
6) dobrać sprzęt i narzędzia do trasowania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
7) dobrać sprzęt i narzędzia do cięcia rury,
8) dobrać materiały czyszczące,
9) dobrać rury żeliwne o średnicy zadanej dokumentacją,
10) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
11) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej,
12) wytrasować obszar cięcia rury,
13) ocenić jakość przycinanej rury, sprawdzić, czy nie ma uszkodzeń,
14) wykonać cięcie rury zgodnie z zasadami cięcia,
15) oczyścić końcówkę rury,
16) oczyścić powierzchnię bosych końców rur oraz końcówek łączników,
17) dopasować poszczególne elementy połączeniowe względem siebie,
18) połączyć wstępnie rury i łączniki w fragment instalacji sprawdzając, czy jest on zgodny
z dokumentacjÄ…,
19) wytrasować miejsca mocowania fragmentu instalacji do przegrody budowlanej,
20) zamocować uchwyty i obejmy do przegrody budowlanej,
21) zamontować fragment instalacji do przegrody po uprzednim uszczelnieniu połączeń,
22) sprawdzić, czy uzyskany spadek instalacji jest zgodny z dokumentacją,
23) zlikwidować stanowisko pracy,
24) zagospodarować odpady,
25) zaprezentować efekty swojej pracy,
26) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 przymiar liniowy,
 ołówek,
 odcinki rur żeliwnych,
 łączniki żeliwne zgodnie z dokumentacją,
 materiały uszczelniające zgodnie z dokumentacją,
 materiały do czyszczenia -do wyboru: papier ścierny drobnoziarnisty, wełna stalowa, włókno
tworzywowe, wilgotna ściereczka,
 obejmy i zaciski połączeniowe,
 przecinarka tarczowa, przecinak,
 ubijak,
 młotek,
 wiertarka z kompletem wierteł,
 środki ochrony osobistej: okulary ochronne, rękawice ochronne,
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Wykonaj fragment instalacji kanalizacyjnej z rur kamionkowych zgodnie z dokumentacjÄ…
budowlaną zawartą w instrukcji ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
3) dobrać rury do wykonania połączenia,
4) dobrać łączniki,
5) dobrać obejmy i zaciski połączeniowe,
6) dobrać sprzęt i narzędzia do trasowania,
7) dobrać sprzęt i narzędzia do ewentualnego cięcia rury,
8) dobrać materiały czyszczące,
9) dobrać rury kamionkowe o średnicy zadanej dokumentacją,
10) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
11) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej,
12) wytrasować obszar ewentualnego cięcia rury,
13) ocenić jakość przycinanej rury, sprawdzić, czy nie ma uszkodzeń,
14) wykonać cięcie rury zgodnie z zasadami cięcia,
15) oczyścić końcówkę rury,
16) założyć uszczelkę typu p-ring na uzyskany króciak,
17) oczyścić powierzchnię bosych końców rur oraz końcówek łączników,
18) dopasować poszczególne elementy połączeniowe względem siebie,
19) połączyć wstępnie rury i łączniki w fragment instalacji sprawdzając, czy jest on zgodny
z dokumentacjÄ…,
20) wytrasować miejsca mocowania fragmentu instalacji do przegrody budowlanej,
21) zamocować uchwyty i obejmy do przegrody budowlanej,
22) zamontować fragment instalacji do przegrody po uprzednim uszczelnieniu połączeń,
23) sprawdzić, czy uzyskany spadek instalacji jest zgodny z dokumentacją,
24) zlikwidować stanowisko pracy,
25) zagospodarować odpady,
26) zaprezentować efekty swojej pracy,
27) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 przymiar liniowy,
 ołówek,
 odcinki rur kamionkowych,
 uszczelnienie typu p-ring dla średnicy zadanej dokumentacją,
 Å‚Ä…czniki kamionkowe zgodnie z dokumentacjÄ…,
 materiały do czyszczenia -do wyboru: papier ścierny drobnoziarnisty, wełna stalowa, włókno
tworzywowe, wilgotna ściereczka,
 obejmy i zaciski połączeniowe,
 przecinarka tarczowa, przecinak,
 ubijak,
 młotek,
 wiertarka z kompletem wierteł,
 środki ochrony osobistej: okulary ochronne, rękawice ochronne,
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wskazać sposoby połączeń rur kamionkowych?

2) wykonać połączenie kielichowe rur żeliwnych kielichowych?

3) dobrać obejmy dla wykonania połączenia rur żeliwnych bezkielichowych?

4) wskazać miejsca założenia punktów mocowania na pionie kanalizacyjnym?

5) określić sposoby prowadzenia przewodów kanalizacyjnych w budynku?

6) połączyć odcinki proste rur kamionkowych?

7) określić minimalne spadki przewodów odpływowych z rur kamionkowych?

8) wykonać montaż przewodów odpływowych z przykanalikiem?

9) wykonać montaż rur żeliwnych z innymi rodzajami rur?

10) dokonać prezentacji wykonanego ćwiczenia?

11) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczeń?

12) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
5. SPARWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 pytań o różnym stopniu trudności. Są to pytania wielokrotnego wyboru.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a
następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Test składa się z dwóch części o różnym stopniu trudności: I część  poziom podstawowy,
II część - poziom ponadpodstawowy.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na
póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
Powodzenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
I część
1. Żeliwo jest stopem żelaza i węgla, w którym zawartość węgla w stopie wynosi od:
a) 1,0  2,6%,
b) 2,0  3,6 %,
c) 3,0  4,6 %,
d) 4,0  5,6 %.
2. Oznaczenie umieszczone na ściance rury żeliwnej zawiera określenie:
a) grubości ścianki,
b) sposobu Å‚Ä…czenia,
c) średnicy nominalnej,
d) średnicy zewnętrznej.
3. Najmniejsza dopuszczalna średnica rury kamionkowej szkliwionej stosowanej
w instalacjach kanalizacyjnych to:
a) 25 mm,
b) 50 mm,
c) 75 mm,
d) 100 mm.
4. WadÄ… rur kamionkowych jest:
a) kruchość,
b) topliwość,
c) twardość,
d) wodoszczelność.
5. Rury kamionkowe nieprawidłowo transportowane lub składowane mogą ulec:
a) trwałemu odkształceniu,
b) wydłużeniu termicznemu,
c) pęknięciu,
d) skurczeniu.
6. Obcinarki chomątowe używa się do cięcia rur:
a) betonowych,
b) kamionkowych,
c) z PVC,
d) żeliwnych.
7. Do przecięcia rur żeliwnych stosuje się:
a) nożyce hydrauliczne,
b) nożyce ręczne,
c) piłę brzeszczotową,
d) przecinarkÄ™ tarczowÄ….
8. Do uszczelnienia połączenia kielichowego rury żeliwnej wykorzystuje się:
a) sznur konopny biały,
b) sznur konopny smołowany,
c) taśmę teflonową,
d) tekturÄ™ falistÄ….
9. Połączenia mieszane rur kanalizacyjnych to połączenia:
a) dwóch rur żeliwnych o różnych średnicach,
b) rury kamionkowej i rury betonowej,
c) rury żeliwnej i rury kamionkowej,
d) rury żeliwnej i rury stalowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
10. Do zmiany średnicy przewody żeliwnego bezciśnieniowego stosuje się:
a) dołącznik,
b) kolano,
c) trójnik,
d) zwężkę.
11. Do zmiany kierunku przepływu ścieków stosuje się:
a) dołącznik,
b) kolano,
c) trójnik,
d) zwężkę.
12. Przykanalik z rur żeliwnych powinien być układany poza budynkiem na głębokości:
a) 0,3 m,
b) 0,5 m,
c) 1,0 m,
d) 1,5 m.
13. Rury kamionkowe bezkielichowe można łączyć za pomocą:
a) obejm polipropylenowych,
b) pierścieni zaciskających,
c) taśmy teflonowej,
d) zgrzewania doczołowego.
14. W czasie ręcznego cięcia rury żeliwnej pracownik powinien być zaopatrzony m.in. w:
a) ochraniacze słuchu i nakrycie głowy,
b) ochraniacze słuchu i okulary ochronne,
c) ochraniacze słuchu i rękawice,
d) okulary ochronne i rękawice.
II część
15. Piony kanalizacyjne z rur żeliwnych w obrębie jednej kondygnacji powinny mieć
mocowania:
a) pod każdym kielichem,
b) jedno na kondygnacji,
c) co 1 m,
d) pod każdym trójnikiem.
16. W obejmach metalowych przenoszeniu dz
więków zapobiega się używając:
a) tektury falistej,
b) uszczelki silikonowej,
c) wełny mineralnej,
d) wkładki gumowej.
17. Przejścia przewodu odpływowego przez przegrody budowlane powinny być wykonywane
pod kÄ…tem:
a) ostrym,
b) półpełnym,
c) prostym,
d) rozwartym.
18. Przejście pionu kanalizacyjnego przez przegrodę budowlaną powinno być wykonane
z zastosowaniem:
a) izolacji akustycznej,
b) obejmy metalowej,
c) tektury falistej,
d) tulei ochronnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
19. Podejście do przyborów sanitarnych dla ścieków agresywnych może być wykonane z rur:
a) betonowych,
b) kamionkowych,
c) PVC,
d) stalowych.
20. Podporę stałą pionu kanalizacyjnego instaluje się:
a) nad stropem najwyższej kondygnacji,
b) nad stropem piwnicznym,
c) pod stropem najwyższej kondygnacji,
d) pod stropem piwnicznym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Montaż instalacji z rur żeliwnych i kamionkowych
Zakreśl poprawną odpowiedz
. Jeżeli pomylisz się  błędną odpowiedz
zakreśl kółkiem.
Numer Odpowiedz
Punktacja
pytania a b c d
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
6. LITERATURA
1. Chudzicki J., Sosnowski S.: Instalacje kanalizacyjne  projektowanie, wykonanie,
eksploatacja. Wydawnictwo  Seidel  Przywecki , Warszawa 2005
2. Cieślowski S., Karpiński M., Trzaskowski W.: Technologia Instalacje sanitarne, WSiP,
Warszawa 1996
3. Cieślowski S., Krygier K.: Technologia Instalacje sanitarne część 1,WSiP, Warszawa 1998
4. Fox U.: Techniki instalacyjne w budownictwie mieszkaniowym  projektowanie,
wykonawstwo, eksploatacja, zmiana sposobu użytkowania, Arkady, Warszawa 1998
5. Heidrich Z.: Wodociągi i Kanalizacja Część 2 Kanalizacja, WSiP, Warszawa 1999
6. Polska Norma PN-EN 295  1:1999 + A3:2002 Rury i kształtki kamionkowe i ich
połączenia w sieci drenażowej i kanalizacyjnej  Wymagania
7. Polska Norma PN-68/B-12751 Rury kamionkowe kanalizacyjne
8. Polska Norma PN-EN 877:2002U Rury i kształtki z żeliwa, złącza i elementy wyposażenia
instalacji odprowadzania wód z budynków  Wymagania, metody badań i zapewnienie
jakości
9. PN  EN 598:2000 Rury, kształtki i wyposażenie z żeliwa sferoidalnego oraz ich połączenia
do odprowadzania ścieków  Wymagania
10. Praca zbiorowa.: Technologia instalacji wodociągowych i gazowych część 1 Instalacje
wodociÄ…gowe. Rea, Warszawa1998
11. Praca zbiorowa.: Warunki techniczne wykonania i odbioru robót budowlano-montażowych.
Tom II. Instalacje sanitarne i przemysłowe, Arkady, 1988
12. Praca zbiorowa.: Wodociągi i kanalizacja  projektowanie, montaż, eksploatacja,
modernizacja, Wydawnictwo Verlag DashQ
fer, Warszawa 2005
13. Strona internetowa www.e-instalacje.pl
14. Strona internetowa: www.generik.pl
15. Strona internetowa www.muratordom.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48