Podstawy generatywizmu
Wstęp do jezykoznawstwa
ogólnego
IKP, wykład dla I roku kulturoznawstwa
28 kwietnia 2010 r.
Część VI. Perspektywy językoznawcze .
dr Paweł Rutkowski
Uniwersalizm: gramatyka generatywna
Katedra Językoznawstwa Ogólnego,
Wschodnioazjatyckiego Porównawczego i Bałtystyki
Uniwersytet Warszawski
[e-mail]
www.kjoib.uw.edu.pl/rutkowski
Historia generatywizmu
Noam Avram Chomsky
(ur. 1928)
Generatywizm to najbardziej wpływowa
doktorat z lingwistyki na
i najszerzej rozpowszechniona szkoła
University of
Pennsylvania
językoznawcza drugiej połowy XX w.
od 1955 związany z
Massachusetts Institute
Generatywizm
of Technology (MIT)
=
Noam A. Chomsky
3 4
Chomsky, N., 1955. Logical Structure of Linguistic Theory. MIT Humanities Library. Microfilm.
Chomsky, N., 1957. Syntactic Structures. The Hague: Mouton.
Chomsky, N., 1959. "Review of B.F. Skinner, Verbal Behavior." Language 35, 26-57.
Chomsky, N., 1965. Aspects of the Theory of Syntax. Cambridge: MIT Press.
Chomsky, N., 1966. Cartesian Linguistics. New York: Harper and Row.
Chomsky, N., 1968. Language and Mind. New York: Harcourt Brace Jovanovich.
Chomsky, N. and M. Halle. 1968. Sound Pattern of English. New York: Harper and Row.
Chomsky, N., 1969.  Quine s Empirical Assumptions, in D. Davidson and J. Hintikka (eds.) Words
and Objections: Essays on the Work of W.V. Quine. Dordrecht: D. Reidel.
Chomsky, N., 1970 "Remarks on Nominalization." in R. Jacobs and P. Rosenbaum (eds.), Readings
in English Transformational Grammar, 184-221. Waltham, Massachusetts: Blaisdell.
Chomsky, N., 1975. Reflections on Language. New York: Pantheon.
Chomsky, N., 1980. Rules and Representations. New York: Columbia University Press.
Chomsky, N., 1981a. Lectures on Government and Binding. Dordrecht: Foris Publications.
Chomsky, N., 1981b. "Principles and Parameters in Syntactic Theory." In N. Horstein and D.
Lightfoot (eds.), Explanation in Linguistics: The Logical Problem of Language
Acquisition. London: Longman.
Chomsky, N., 1986a. Barriers. Cambridge: MIT Press.
Chomsky, N., 1986b. Knowledge of Language. New York: Praeger.
Chomsky, N., 1988. Language and Problems of Knowledge: the Managua Lectures. Cambridge: MIT
Press.
Chomsky, N., 1995. The Minimalist Program. Cambridge: MIT Press.
Chomsky, N. 1999. Derivation by Phase (MIT Occasional Papers in Linguistics, no. 18). Cambridge,
MA: MIT Working Papers in Linguistics, Department of Linguistic and Philosophy.
Chomsky, N. 2000.  Minimalist Inquiries: The Framework," in R. Martin, D. Michaels and J.
Uriagereka (eds.), Step by Step: Essays in Minimalist Syntax in Honor of Howard
Kot Chomsky
Lasnik, 89-155. Cambridge, MA: The MIT Press, 2000.
5 6
1
Chomsky jest także znany z kontrowersyjnych
(skrajnie lewicowych, anarchistycznych)
Najważniejsze:
poglądów politycznych; polskie przekłady:
Chomsky, N., 1957. Syntactic Structures. The
Chomsky, Noam, Rok 501: Podbój trwa,
Hague: Mouton.
Warszawa: PWN, 1999.
Chomsky, N., 1965. Aspects of the Theory of
Syntax. Cambridge: MIT
Chomsky, Noam, Uwagi o anarchizmie, Poznań:
Press.
Trojka, 1999.
Chomsky, N., 1981. Lectures on Government and
Chomsky, Noam, Zysk ponad ludzi: neoliberalizm
Binding. Dordrecht: Foris
a ład globalny, Wrocław: Wydawnictwo
Publications.
Dolnośląskie, 2000.
Chomsky, N., 1995. The Minimalist Program.
Cambridge: MIT Press.
Chomsky, Noam, Hegemonia albo przetrwanie:
amerykańskie dążenie do globalnej dominacji,
Warszawa: Studio Emka, 2005.
7 8
Lingwistyczny Chomsky po polsku:
Etapy rozwoju głównego nurtu generatywizmu:
Chomsky, Noam, Zagadnienia teorii składni,
przeł. Ireneusz Jakubczak, Wrocław: Zakład
lata pięćdziesiąte: początki gramatyki
transformacyjnej
Narodowy im. Ossolińskich, 1982.
lata sześćdziesiąte: teoria standardowa
Chomsky, Noam, O naturze i języku, przeł. Jacek
lata siedemdziesiąte: rozszerzona teoria
Lang, Poznań: Axis, 2005.
standardowa
Lingwistyka a filozofia: współczesny spór o
lata osiemdziesiąte: teoria rządu i wiązania
filozoficzne założenia teorii języka, wybór i
(Government-Binding)
oprac. Barbara Stanosz, Warszawa: Państwowe
lata dziewięćdziesiąte: minimalizm
Wydawictwo Naukowe, 1977.
Język w świetle nauki, wybór i oprac. Barbara
Stanosz, Warszawa: Czytelnik, 1980.
9 10
Postulaty strukturalistów amerykańskich:
Najistotniejsze założenia
opis ograniczony do zjawisk bezpośrednio
Punkt wyjścia: krytyka strukturalizmu obserwowalnych;
amerykańskiego (którego kluczową postacią i
indukcja jako metoda badawcza: praca
symbolem był Leonard Bloomfield, 1887-1949).
językoznawcy powinna się opierać na szczegółowej
analizie dużych zestawów danych, generalizacje,
Strukturalizm amerykański pozostawał pod
teorie i uogólnienia dotyczące zjawisk językowych
silnym wpływem psychologii
powinny wynikać z doświadczeń i obserwacji, a
behawiorystycznej: badać można jedynie
nie z dedukcji, czyli wnioskowania na podstawie
zachowania ludzkie (reakcje na bodz
ce z
założonego wcześniej zbioru przesłanek;
otoczenia), nie zaś procesy mentalne
(antymentalizm).
strukturalizm: indukcja (od szczegółu do ogółu)
generatywizm: dedukcja (od ogółu do szczegółu)
11 12
2
konieczność stosowania obiektywnych testów i
strukturaliści rozumieli język jako zachowanie
metod badawczych, a zatem odrzucenie
społeczne służące komunikacji;
introspekcji (analizy własnego języka) jako zbyt
Bloomfield:  język to suma wypowiedzeń, jakie
subiektywnej;
mogą być wypowiedziane w danej społeczności
badanie języka oparte na ściśle ustalonych
językowej ;
procedurach (discovery procedures  wpływ
pozytywizmu logicznego), np. testach
zasada nieograniczonej różnorodności (limitless
dystrybucyjnych służących ustaleniu dystrybucji
diversity principle): języki mogą różnić się od
(występowania i funkcji) poszczególnych
siebie w sposób nieprzewidywalny, nie istnieją
elementów językowych (taksonomiczna
uniwersalia językowe;
segmentacja badanego ciągu);
językoznawca nie powinien formułować hipotez
niezależny opis poszczególnych poziomów języka,
na temat badanego języka na podstawie danych z
tj. fonologii, morfologii, składni (autonomiczność
innych języków lub swojej intuicji;
opisu).
13 14
Założenia Chomsky ego:
Chomsky:  By 1953, I came to the conclusion that
Język nie jest zjawiskiem społecznym służącym
if the discovery procedures did not work, it was
komunikacji!
not because I had failed to formulate them
Błędem jest twierdzenie, że język to system
correctly, but because the entire approach was
komunikacji. Służy on bowiem do wyrażania
wrong. myśli, a to coś całkiem odmiennego. Oczywiście,
można go używać do komunikacji, podobnie jak
Reakcja Chomsky ego na strukturalizm
komunikowaniu się mogą służyć wszelkie ludzkie
amerykański zapoczątkowała  rewolucję , czynności, na przykład sposób chodzenia, ubiór
 przewrót kopernikański w językoznawstwie. lub fryzura. Komunikacja jednak  w każdym
przydatnym znaczeniu tego określenia  nie jest
właściwą funkcją języka.
(z
ródło: Noam Chomsky, O naturze i języku,
przeł. Jacek Lang, Poznań: Axis, 2005)
15 16
Mentalizm teorii Chomsky ego: postrzeganie języka
W badaniach językoznawca powinien odwoływać
jako zjawiska umysłowego (a nie społecznego);
się do intuicji rodzimego użytkownika języka
odrzucenie behawioryzmu i opisywania języka w
dotyczących (nie)gramatyczności poszczególnych
kategoriach reakcji na bodz
ce z otoczenia.
zdań (a nie np. do danych korpusowych, które
W wymiarze filozoficznym: racjonalizm raczej niż
nigdy nie mogą być wyczerpujące).
empiryzm.
Właściwa analiza języka powinna odpowiadać na
Chomsky odwołuje się do tradycji kartezjańskiej:
pytanie, dlaczego rodzimy użytkownik odbiera
początków językoznawstwa racjonalistycznego
pewne konstrukcje jako gramatyczne, a inne
doszukuje się w tzw. gramatyce Port-Royal
autorstwa Antoina Arnaulda (1612-1694) i Claude a jako niegramatyczne.
Lancelota (1615-1695), która  zdaniem Chomsky ego
Metody badawcze: powrót do introspekcji,
 zawierała elementy uniwersalizmu i
transformacjonizmu. dedukcja zamiast indukcji.
17 18
3
Cel gramatyki generatywnej:
Gramatyka generatywna (której stworzenie
powinno być celem językoznawcy) ma być
eksplicytny (wyraz
nie sformułowany,
modelem (zestawem reguł) imitującym język-
jednoznaczny i sformalizowany) opis implicytnej
(nieuświadamianej, ukrytej) kompetencji
system, a w szczególności jego kreatywność. Ma
językowej człowieka.
ona oddawać nasze hipotezy na temat
charakteryzującej umysł ludzki zdolności do
Generowanie (za logiką matematyczną):
tworzenia nieskończonej ilości (potencjalnie
jednoznaczne wyznaczanie za pomocą reguł
nieskończenie długich) zdań. Celem lingwisty
gramatycznych.
staje się opisanie i wyjaśnienie, w jaki sposób
Język może być zdefiniowany tylko poprzez
człowiek obdarzony jest  programem
wskazanie funkcji (zestawu reguł), która
wygeneruje wszystkie zdania, które są w nim językowym pozwalającym na tworzenie zdań
poprawne. gramatycznych i odrzucanie zdań
niegramatycznych.
19 20
Obiektem badania może być tylko I-language
Kreatywność składni wiąże się nierozłącznie z
(internal language, język wewnętrzny, mentalny),
kwestią rekurencji (ang. recursion), czyli
bo to, co Chomsky określa jako E-language
wielokrotnego stosowania tej samej reguły; por.
(external language, język zewnętrzny, czyli
reguła pozwalająca na dołączanie do rzeczownika
społeczny), jest artefaktem. Język zewnętrzny
zdania względnego:
można zdefiniować jedynie jako część wspólną
1) Adam
wszystkich języków wewnętrznych.
2) Adam, którego zna Ania
Z istnienia tej części wspólnej wynika możliwość
komunikacji, ale nie oznacza to, że ludzie
3) Adam, którego zna Ania, którą zna Piotr
komunikujący się mają wspólny język. Chomsky:
4) Adam, którego zna Ania, którą zna Piotr,
mówienie o dwóch idiolektach, iż należą do tego
którego zna Małgosia
samego języka nie różni się od opisywania dwóch
5) Adam, którego zna Ania, którą zna Piotr, miast jako położonych  blisko siebie.  Bliskość nie
którego zna Małgosia, którą zna Zenon jest obiektywnym kryterium geograficznym.
21 22
Uniwersalizm: postulowanie gramatyki
Chomsky: język w sensie społecznym jest bytem
uniwersalnej (ang. Universal Grammar), czyli
wyłącznie politycznym.
determinowanego biologicznie, wrodzonego
potencjału językowego, który jest wspólny
wszystkim ludziom i leży u podłoża gramatyk
Podobnie:
poszczególnych języków naturalnych.
[a shprakh iz a dyalekt mit an armey un flot]
Konsekwencja: przy wątpliwościach dotyczących
czyli
struktury badanego języka można jako
 Język to dialekt z armią i flotą. argumentem posłużyć się wiedzą na temat
struktury innych języków (gdyż wszystkie języki
(sentencja przypisywana Maksowi Weinreichowi)
opierają się na tej samej gramatyce
uniwersalnej).
23 24
4
nabywanie i wykorzystywanie potencjału
Natywizm: postulat realności psychologicznej,
czyli powiązania modelu gramatycznego z wiedzą językowego jest niezależne od indywidualnej
na temat procesów poznawczych człowieka:
inteligencji (zauważa to też Kartezjusz);
nabywanie języka nie jest efektem
dzieci w różnych środowiskach językowych
zorganizowanej nauki;
nabywają języka w tym samym (relatywnie
kompetencji językowej nie da się porównać do
krótkim) czasie i w podobny sposób (przechodząc
wyuczonych umiejętności (takich jak umiejętność
przez podobne etapy);
gry w szachy);
wykształcenie rodzimej kompetencji językowej
kompetencja językowa (czyli I-language, język
możliwe jest tylko w tzw. okresie krytycznym,
wewnętrzny: mentalny, a nie społeczny) jest
wrodzona i przekazywana genetycznie (jest czyli przed rozpoczęciem okresu dojrzewania (co
swego rodzaju organem, który wykształcił się
sugeruje, że proces ten jest ściśle
ewolucyjnie);
 zaprogramowany genetycznie);
25 26
Chomsky postuluje istnienie specjalnego
Poverty of the stimulus (niewystarczalność bodz
ca):
mechanizmu (kompetencji), który umożliwia
Dzieci przyswajają gramatykę swego języka, mimo
dzieciom do ok. 12 roku życia przyswojenie
iż z otoczenia docierają do nich jedynie dane
języka; nazywa go LAD  ang. language
pozytywne (zdania gramatyczne), a nie dane
acquisition device (mechanizm nabywania
negatywne (zdania niegramatyczne). Nie można
języka);
zatem twierdzić, iż z otoczenia dowiadują się, które
proces przyswajania języka polega na tym, że
zdania są niegramatyczne (a więc, że nabywanie
ogólne reguły wrodzonej gramatyki uniwersalnej
języka odbywa się indukcyjnie). Niektórych
są parametryzowane (doprecyzowywane) i
elementów gramatyki nie można nabyć jedynie na
uzupełniane leksyką pod wpływem kontaktu z
podstawie danych pozytywnych, muszą być wrodzone
pewnym konkretnym językiem naturalnym.
(w innym wypadku przynajmniej część dzieci
popełniałaby błędy, których nie popełnia).
27 28
Podsumowanie
Wpływ Chomsky ego na inne dziedziny:
Generatywizm to:
przybliżenie językoznawstwa innym dyscyplinom
odrzucenie strukturalizmu amerykańskiego
poprzez wykorzystanie precyzyjnych narzędzi
matematycznych/logicznych; (z jego behawioryzmem, empiryzmem, mitem
indukcji),
stworzenie narzędzi formalnych, które znalazły
zastosowanie w innych dyscyplinach, np. w
mentalizm,
informatyce ( hierarchia Chomsky ego ) i w
racjonalizm,
komputerowym przetwarzaniu języka
eksplicytność opisu implicytnej kompetencji,
naturalnego;
otwarcie lingwistyki na psychologię uniwersalizm,
(psycholingwistyka, psychologia kognitywna czyli
natywizm.
psychologia procesów poznawczych).
29 30
5
 Rosner, Katarzyna (1995), red., Noama Chomsky ego próba
Literatura po polsku na temat generatywizmu:
rewolucji naukowej. Antologia tekstów, t. 1: Język i jego
nabywanie, Warszawa: IFiS PAN.
Bobrowski, Ireneusz (1993), Językoznawstwo racjonalne. Z
zagadnień teorii językoznawczej i metodologii opisów Rosner, Katarzyna (1996), red., Noama Chomsky ego próba
gramatycznych. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN. rewolucji naukowej. Antologia tekstów, t. 2: Generatywny
program badań nad ludzkim umysłem, Warszawa: IFiS PAN.
Chomsky, Noam (1982), Zagadnienia teorii składni, tłum. Ireneusz
Rutkowski, Paweł (2001),  Wprowadzenie do fonologii
Jakubczak, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
generatywnej , Poradnik Językowy 1, s. 12-30.
Chomsky, Noam (2005), O naturze i języku, tłum. Jacek Lang,
Poznań: Axis. Stalmaszczyk, Piotr (1991),  Gramatyka generatywna Noama
Chomsky'ego  najnowsze tendencje i niektóre implikacje , w:
Lyons, John (1972), Chomsky, tłum. Barbara Stanosz (Biblioteka
Henryk Kardela i Zbysław Muszyński (red.), Noam Chomsky.
Wiedzy Współczesnej OMEGA: 230), Warszawa: Wydawnictwo
Inspiracje i perspektywy (Znak-Język-Rzeczywistość  Biblioteka
Wiedza Powszechna (II wydanie  1975, III wydanie  1998:
Myśli Semiotycznej: 8), Lublin, Warszawa: Zakład Semiotyki
Prószyński i Spółka)
Logicznej UW, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, Wydawnictwo
Mecner, Paweł (2005), Elementy gramatyki umysłu, Kraków:
UMCS, s. 139-156.
Universitas (II wydanie  2007).
31 32
Stalmaszczyk, Piotr (1992),  Współczesna gramatyka generatywna
Noama Chomsky'ego - przegląd problematyki i implikacje , w:
Franciszek Grucza (red.), Gramatyka - konstrukt imtelektualny
czy rzeczywistość: glottodydaktyczne implikacje tej alternatywy,
Warszawa: Wydawnictwa UW, s. 85-101.
Stalmaszczyk, Piotr (2001),  Język i gramatyka w programie
minimalistycznym i semantyce pojęciowej , w: Grażyna
Habrajska (red.), Język w komunikacji, t. 1, A
ódz
: Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, s. 77-82.
Witkoś, Jacek (1999),  Program minimalistyczny: syntaktyczna
rewolucja czy ewolucja? , Acta Neophilologica 1, s. 89-96.
Witkoś, Jacek (2000),  Program minimalistyczny: podstawowe
założenia i przykłady derywacji zdań w języku polskim , Polonica
20, s. 5-22.
Zabrocki, Władysław (1990), Czy język jest wrodzony?
Językoznawstwo Chomsky ego a hipoteza natywizmu, Poznań:
Wydawnictwa UAM.
33
6