Wprowadzenie do Wykład II.
językoznawstwa generatywnego Składnia generatywna
wykłady z językoznawstwa ogólnego 14 listopada 2006 r.
7-21 listopada 2006 r.
Paweł Rutkowski Paweł Rutkowski
Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki
Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Warszawski
[e-mail] [e-mail]
www.pawel-rutkowski.ling.pl www.pawel-rutkowski.ling.pl
Przypomnienie z pierwszego wykładu
1. Wczesna składnia generatywna
Generatywizm to:
odrzucenie strukturalizmu amerykańskiego
Składnia ogrywa najważniejszą rolę w teorii
(z jego behawioryzmem, empiryzmem, mitem
Chomsky ego.
indukcji)
To składni dotyczy określenie  gramatyczny .
mentalizm
Gramatyczność to nie sensowność:
racjonalizm
eksplicytność opisu implicytnej kompetencji
(i) colorless green ideas sleep furiously
uniwersalizm
(ii) *furiously sleep ideas green colorless
natywizm
transformacjonizm
3 4
1
Gramatyka generatywna generuje wszystkie
Punkt wyjścia  strukturalizm taksonomiczny:
zdania danego języka (i nic więcej)  ich liczba
analiza na składniki bezpośrednie
jest nieskończona:
(testy dystrybucyjne  wyodrębnianie elementów
wszystkie, ale tylko gramatyczne;
metodÄ… podstawiania i ich klasyfikowanie)
nawet takie, których nikt nigdy nie zapisał lub
wypowiedział;
gramatyka musi być przejrzysta, eksplicytna,
precyzyjnie sformułowana (niezależna od
interpretacji językoznawcy);
gramatyka jest systemem skończonym
(odzwierciedla mentalne zdolności człowieka, a
pojemność ludzkiej pamięci jest ograniczona) 
nie może mieć formy listy zdań.
5 6
Drzewa składników bezpośrednich: Chomsky: do rzeczywistej struktury zdania nie da
się dojść prostymi operacjami taksonomicznymi
Każdy składniki bezpośrednio  dominuje nad
(segmentacji i klasyfikacji).
dwoma kolejnymi składnikami.
Drzewo oddaje hierarchiÄ™ (liczy siÄ™ i porzÄ…dek
Problemy:
linearny, i  głębokość osadzenia w strukturze).
składniki nieciągłe, np.: Is John coming?
Wyróżniamy konstrukcje endocentryczne (z
zależności między zdaniami: niektóre zdania są
reprezentantem  np. miłe Polki) i
powiązane, mimo iż mają różne struktury (należy
egzocentryczne (samoreprezentujÄ…ce, bez
pokazać podobieństwa, a nie tylko różnice): Is
reprezentanta  np. do domu).
John coming? vs. John is coming.
Struktury ambiwalentne muszą być rozróżnione:
niektóre zdania mogą mieć identyczną strukturę
Jan umył [samochód w garażu]. lub Jan [umył
powierzchniową, a różne struktury głębokie: Jan
samochód] w garażu.
ma przyjść. vs. Jan ma zeszyt.
7 8
2
Wczesny Chomsky:
Reguły przepisywania są sposobem
sformalizowania dystrybucyjnej analizy na
Problem ogólniejszy:
składniki bezpośrednie.
Kreatywność w użyciu języka  nawet w bardzo
Reguły frazowe generują zdania jądrowe.
dużym korpusie większość wypowiedzi występuje
1 raz (a potencjał jest o wiele większy 
Dwa typy reguł frazowych:
kombinatoryka, rekurencyjność).
kontekstowe: A B / X ___ Y
 przepisz A jako B pomiędzy X i Y
np.: Verb V + s / NPsing ___
(John come John comes)
bezkontekstowe: A B
9 10
Bezkontekstowe reguły frazowe: A B Reprezentacją struktur zdaniowych są znaczniki
(drzewa) składniowe:
S NP + VP S  Sentence (zdanie)
VP V + NP (PP) NP  Noun Phrase
(fraza rzeczownikowa)
NP (Det) N (PP) VP  Verb Phrase
(fraza czasownikowa)
PP Prep + NP PP  Prepositional Phrase
(fraza przyimkowa)
Det  Determiner
(rodzajnik, przedimek)
11 12
3
Funkcje zdaniowe (podmiot, dopełnienie etc.) są Reguły insercji leksykalnej:
zdefiniowane konfiguracyjnie jako określone
V {myć, oglądać}
pozycje w reprezentacji głębokiej:
N {Jan, samochód, lornetka}
Prep {w, na, z, przez}
[NP, S] podmiot (NP pod S)
[NP, VP, S] dopełnienie (NP pod VP pod S)
Teoria standardowa: składnik syntaktyczny
[VP, S] orzeczenie
gramatyki składa się z bazy (reguły frazowe i
[V, VP, S] czasownik główny reguły insercji leksykalnej), która generuje
struktury głębokie, oraz części transformacyjnej.
[NP, PP, VP, S] dopełnienie dalsze
13 14
W Syntactic Sructures (1957) transformacje mogÄ…
zmieniać znaczenie, a semantyka nie ma
własnego miejsca w modelu.
W Aspects of the Theory of Syntax (1965  teoria
standardowa) składnik semantyczny uznany
zostaje za osobny składnik gramatyki (obok
syntaktycznego i fonologicznego),
a transformacje sÄ… neutralne semantycznie 
interpretacja semantyczna wynika ze struktury
głębokiej.
15 16
4
Problem z semantyką w strukturze głębokiej: (iia) Każdy człowiek w tym pokoju zna co
najmniej dwa języki.
zdania z kwantyfikatorami all, every oraz
partykułami, np. even. (iib) Co najmniej dwa języki są znane przez
każdego człowieka w tym pokoju.
W wyniku transformacji zmienia siÄ™ ich
znaczenie, a więc to struktura powierzchniowa
(iiia) Wszyscy chłopcy w tym pokoju nie znają
decyduje o interpretacji.
języka chińskiego.
(iiib) Chłopcy w tym pokoju nie znają wszyscy
(ia) Everyone in this room knows at least two języka chińskiego.
languages. (niekoniecznie te same)
(iva) Trzej z nas napisali tylko jeden artykuł.
(ib) At least two languages are known by
(ivb) Tylko jeden artykuł był napisany przez
everyone in this room. (te same)
trzech z nas.
17 18
Jackendoff (1972): znaczenie nie jest niezależne
W powyższych zdaniach mamy do czynienia z
od struktury powierzchniowej!
różnymi interpretacjami zdań czynnych i
biernych, które powinny mieć wspólną strukturę
Jackendoff, R. S. (1972), Semantic
głęboką, np.:
Interpretation in Generative Grammar,
Cambridge, MA: MIT Press.
(iva)  powstały trzy teksty
Problemy z semantyką doprowadziły do istotnych
(ivb)  powstał jeden tekst
zmian w teorii standardowej. Lata
siedemdziesiÄ…te to  zmodyfikowana (rozszerzona)
teoria standardowa [Revised (Extended)
(różnice te wynikają z różnic w powierzchniowym
Standard Theory], w której uznano, iż wpływ na
zasięgu kwantyfikacji  scope of quantification)
interpretację semantyczną mają zarówno
struktury głębokie, jak i powierzchniowe.
19 20
5
Takie podejście doprowadziło do secesji
Reakcją głównego nurtu generatywizmu na
semantyków generatywnych, którzy kładli
semantykę generatywną było położenie jeszcze
mniejszy nacisk na eksplicytność opisu i
większego nacisku na wyjątkowość/odrębność
formalizacjÄ™, proponujÄ…c zamiast tego bardzo
składni, jako jedynego prawdziwie generatywnego
abstrakcyjne głębokie struktury semantyczne.
komponentu języka. Fonologia i semantyka to
zaledwie interpretacje rezultatów derywacji
Lakoff (1971) to jeden z czołowych adwersarzy
składniowej.
Chomsky ego: reprezentacja semantyczna to
struktura głęboka wypowiedzenia (a więc to z
reprezentacji semantycznej derywowana jest
przy pomocy reguł powierzchniowa struktura
składniowa).
Lakoff, G. (1971), On generative semantics, w:
Steinberg D., Jakobovits L. (red.), Semantics, .
Cambridge: CUP, 232-96.
21 22
2. Zasady i parametry Zasadą jest np. to, że zdania muszą mieć
podmiot.
Teoria zasad i parametrów (Principles and
Parameters):
Za parametr uznamy natomiast możliwość
Cel: próba ustalenia zestawu prostych i pominięcia podmiotu w powierzchniowej
uniwersalnych zasad, które definiują gramatykę
realizacji zdania.
uniwersalnÄ….
W języku polskim parametr ten jest ustawiony na
Mimo iż są uniwersalne, zjawiska składniowe
 + , podczas gdy w angielszczyz
nie na  - :
mogą być w poszczególnych językach
parametryzowane w różny sposób.
(i) (On) czyta.
Dziecko wyposażone jest w gramatykę
(ii) *(He) reads.
uniwersalną, czyli zbiór zasad i parametrów, a
nabywanie języka polega na ustawianiu
odpowiednich wartości tychże parametrów.
23 24
6
Zasadą jest także to, że zdania podrzędne mogą
być zagnieżdżone w nadrzędnych.
W latach osiemdziesiÄ…tych teoria Chomsky ego
ewoluuje w stronę coraz bardziej ogólnych
Za parametr uznamy z kolei możliwość pominięcia
stwierdzeń: wszystkie transformacje zostają np.
spójnika wprowadzającego zdanie podrzędne w
sprowadzone do ogólnej operacji o nazwie Move ą
powierzchniowej realizacji zdania.
( przenieś cokolwiek gdziekolwiek  przesunięcia
W języku polskim parametr ten jest ustawiony na
zachodzą w dowolny sposób, o ile nie są czymś
 - , podczas gdy w angielszczyz
nie na  + :
ograniczone; celem lingwisty jest wskazanie tych
ograniczeń w danym języku).
(i) Jan wie, *(że) ona go kocha.
(ii) John knows (that) she loves him.
25 26
Różnice między poszczególnymi językami
Jackendoff (1977): składnia kreskowa
sprowadzają się do różnych parametryzacji oraz
różnic w zasobie leksykalnym (poza oczywistymi
Jackendoff, Ray (1977). X-bar syntax,
różnicami kształtu fonetycznego, analogiczne
Cambridge, MA: MIT Press.
elementy leksykalne mogą mieć w różnych
językach różne cechy formalne, co owocuje
Lata osiemdziesiÄ…te: X-bar ( kreskowanie ) jest
różnicami składniowymi).
modelem uniwersalnym.
Wszystkie języki mają frazową strukturę
Każda fraza konstruowana jest wokół swego
składniową (zdanie, które samo jest frazą, dzieli
organizatora/nadrzędnika (ang. head), jednostki
się bez reszty na frazy, a te składają się z
terminalnej, która  dominuje frazę  do niej
kolejnych fraz i składników najniższego poziomu,
przyłączane jest dopełnienie.
niepodzielnych).
27 28
7
Uniwersalna struktura składniowa
Notacja X-bar ( kreskowanie )
jednostka terminalna X oznaczona jest jako X°
fraza organizowana przez jednostkÄ™ X oznaczona
jest jako X  lub XP
stopnie pośrednie oznaczone są jako X
Relacje  genealogiczne :
specyfikator frazy to  córka węzła XP, a zarazem
 ciotka pozycji X°
dopeÅ‚nienie to  siostra pozycji X°
każda fraza (XP):
specyfikator (ZP), nadrzÄ™dnik (X°
°) i dopeÅ‚nienie (YP)
°
°
29 30
Rozwój tego modelu we współczesnym
generatywizmie:
Zdanie to fraza fleksyjna (IP  Inflectional
Phrase)/fraza czasowa (TP  Tense Phrase)
organizatorem zdania jest fleksja (np. wartość
kategorii czasu)
fraza czasownikowa (VP  Verb Phrase) jest
dopeÅ‚nieniem organizatora I°
specyfikator IP to podmiot całego zdania
31 32
8
CP  fraza wprowadzenia zdania podrzędnego
(Complementiser Phrase); C° to dodatkowa
pozycja w strukturze zdania, aktywowana w
pytaniach i zdaniach złożonych.
(ia) Marta maluje.
(ib) Czy Marta maluje?
(ic) Wiem, że Marta maluje.
(iia) Martha is sleeping.
(iib) Is Martha sleeping?
(iic) I know that Martha is sleeping.
33 34
Transformacje:
Samo zdefiniowanie możliwych struktur
frazowych to za mało. Należy w jakiś sposób
opisać różnice między zdaniami, które wydają się
przekształceniami jednego schematu:
(i) Adam has read a book.
(ii) Whati hask Adam tk read ti?
t  ślad po przesunięciu (ang. trace)
35 36
9
Hipoteza frazy przedimkowej
(Determiner Phrase Hypothesis)
Abney, Steven (1987), The English noun phrase in
its sentential aspect, praca doktorska, MIT.
Abney (1987) rezygnuje z traktowania
rzeczownika jako centrum struktury nominalnej;
fraza rzeczownikowa jest u niego dopełnieniem
frazy przedimkowej. Centrum frazy przedimkowej
to np. rodzajnik (np. ang. the), zaimek
wskazujący (np. this  ten ), element dzierżawczy
(np. his  jego ). Elementy tego typu pozwalajÄ… na
zakotwiczenie rzeczownika w zdaniu (poprzez
nadanie mu wartości referencyjnej).
37 38
Analogia strukturalna do:
Cechy elementów funkcjonalnych:
synsemantyczność, pomocniczość
spajanie (składniowa  zaprawa łącząca
elementy leksykalne, czyli  cegły )
wyznaczanie cech gramatycznych i regulacja
znaczenia elementów leksykalnych
elementy funkcjonalne należą do zamkniętych
klas; ich znaczenie jest redukowalne do
najprostszych opozycji.
39 40
10
Przymiotniki wydajÄ… siÄ™ typowymi elementami
leksykalnymi (nośnikami podstawowej informacji
semantycznej), frazy przymiotnikowe uznaje siÄ™
więc zazwyczaj za umiejscowione w pozycji
specyfikatorów specjalnych fraz funkcyjnych
ponad rzeczownikiem. TakÄ… konfiguracjÄ™ (spec-
head) traktuje się za relację umożliwiającą
uzgodnienie morfologiczne.
41 42
Wprowadzamy w ten sposób rozróżnienie
Problem:
między pozycjami czysto funkcjonalnymi (takimi
jak Dº i Fº), wokół których sÄ… organizowane Czy fraza DP jest rzutowana w jÄ™zykach bez
funkcjonalne rozszerzenia rzeczownika, a rodzajników?
kategoriami leksykalnymi (rzeczowniki,
przymiotniki).
W przypadku polszczyzny odpowiedz
na to
Rzeczownik jest zawsze nadrzędnikiem
semantycznym całej frazy, a jego wyższe pytanie wymaga przeanalizowania statusu
funkcjonalne rzuty mają odgrywać rolę wyłącznie składniowego zaimków osobowych.
syntaktycznÄ… (regulujÄ…cÄ…, konfiguracyjnÄ…).
43 44
11
Progovac, Ljiljana (1998), Determiner phrase in a Rutkowski, Paweł (2002), Noun/pronoun
language without determiners, Journal of asymmetries: evidence in support of the DP
Linguistics 34, 165-179. hypothesis in Polish, Jezikoslovlje 3.1-2, 159-170.
Rutkowski (2002): w polszczyz
nie także występują
Progovac (1998): zaimki generowane sÄ… w pozycji
asymetrie w powierzchniowym usytuowaniu
N i przesuwajÄ… siÄ™ do D. WskazujÄ… na to dane
rzeczowników i zaimków osobowych:
dotyczące ich szyku względem przymiotników:
(iia) [sam Chomsky] czytał mój artykuł
(ia) i [samu Mariju] to nervira
(iib) [on sam] czytał mój artykuł
(ib) i [nju samu] to nervira
(iic) *[sam on] czytał mój artykuł
(ic) *i [samu nju] to nervira
Rozwiązanie: przesunięcie N-do-D.
45 46
Podobną asymetrię obserwujemy w składni
kwantyfikatorów:
(iiia) [Wszyscy lingwiści] czytali mój artykuł.
(iiib) [Wy wszyscy] czytaliście mój artykuł.
(iiic) *[Wszyscy wy] czytaliście mój artykuł.
47 48
12
Podobną asymetrię obserwujemy też w składni
liczebników:
(iva) [siedmiu policjantów] czytało ten artykuł
(ivb) [ich siedmiu] czytało ten artykuł
(ivc) *[siedmiu ich] czytało ten artykuł
Różnica: przypisywanie przypadka (dopełniacza),
które wyraz
nie wskazuje, iż zaimki osobowe,
mimo iż w składni powierzchniowej znajdują się
przed liczebnikiem, swoją karierę w składni
głębokiej muszą zaczynać poniżej niego.
49 50
51 52
13
Wniosek: obecność pozycji funkcjonalnych ponad
rzeczownikiem wpływa na pewne zjawiska składni
nominalnej (mimo iż nie występują w
polszczyz
nie rodzajniki).
Bez postulowania pozycji D trudno byłoby
Dziękuję za uwagę!
wytłumaczyć różnice szyku rzeczowników i
zaimków osobowych w konstrukcjach z
liczebnikami, kwantyfikatorami, przymiotnikami.
[e-mail]
Przykład frazy DP pokazuje, dlaczego
językoznawcy generatywni starają się szukać w
www.pawel-rutkowski.ling.pl
składni poszczególnych języków konstrukcji
uniwersalnych, nawet jeśli fakty powierzchniowe
na istnienie takich uniwersaliów nie wskazują.
53 54
14