Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (lata 70. XIX w.  30. XX w.)
" twórca podstaw gramat. hist. j.pol.
" jego teza o analogii jako jednej z przyczyn zmian jęz. dała podstawę szkole
młodogramat.
" społ. charakter jęz.: antropofonika (fonetyka) i fonetyka (fonologia)
" rozróżnił głoskę i fonem
" podstawy rozróżnienia diachronii i synchronii praska szkoła strukturalistyczna
" badania dialektologiczne, m.in. słoweńskie we Włoszech, jidysz
" prekursor językoznawstwa ogólnego, badań nad jęz. dzieci, hist. j.pol., onomastyki
Ferdynad de Saussure (XIX/XX w.)
" możliwość rekonstruowania systemu fonetycznego n.p. Morfologicznego
" autor pojęć: językoznawstwo dia- i synchroniczne
podstawy współczesnego językoznawstwa strukturalnego  jęz. jako struktura,
interpretuje wszystkie jego elementy w powiązaniu z innymi; odróżnienie langue (system
znaków i reguł ich tworzenia, abstrakt, urzeczywistnia się w jednostkowych
wypowiedziach, nie jest wytworem pojedynczego człowieka) i parole (urzeczywistnienie
się langue w jednostkowej wypowiedzi pojedynczego człowieka); zmiany w jęz. to
przejście od wcześniejszego stanu jęz. do określonego póz
niejszego; cel  opracowanie
teorii analizy tekstu, który uważano za twór skończony, miała ona prowadzić do ustalenia
inwentarza znaków oraz ich funkcji i dystrybucji; wprowadzenie rozróżnienia między
fonologią a fonetyką; teza o arbitralności znaku jęz.; znak składa się z: elementu
znaczonego  abstrakcyjne pojęcie  i znaczącego  akustyczna realizacja owego pojęcia;
stosunki syntagmatyczne (między elementami umieszczonymi w konkretnej wypowiedzi) i
paradygmatyczne (związki na poziomie abstrakcyjnym)
Wiktor Porzeziński (XIX/XX w.)
" 1922  29  prof. UW i KUL
1
" zajmował się językoznawstwem ogólnym, indoeuropejskim, słowackim, bałtyckim
Mikołaj Trubiecki (początek XX w.)
" pracę naukową rozpoczął w wieku 14 lat, zmarł mając 48
" jeden z założycieli praskiej szkoły strukturalistycznej
zakres badań: typologia fonologiczna jęz., pierwsze klasyfikacje systemów fon., ogólna
teoria jęz. rosyjskiego i połabskiego, chronologia procesów w *ps
Roman Jakobson (1. poł. XX w.)
" kierował ośrodkiem, w którym powstały koncepcje rosyjskiego formalizmu
" członek praskiej szkoły strukturalistycznej
" teoria fonologiczna
" fonem jako wiązka cech dystynktywnych
" podstawy matrycowej klasyfikacji fonemów n.p. akustycznych cech dystynktywnych
" def. mianownika jako nośnika czystej funkcji nazywania
" rozwinął Buhlerowską teorię funkcji znaków jęz. w procesie komunikacji
stworzył: poetykę lingwistyczną, teoret. podst. analizy powstawania (jęz. dzieci) i regresu
(afazje) mowy
Jerzy Kuryłowicz (lata 20.  50. XX w.)
" indoeuropeista, semitolog, językoznawca ogólny, strukturalista
" zajmował się wieloma zagadnieniami jęz., m.in. teorią znaku jęz., hierarchią
elementów jęz.
" rozwijał izomorfizm
" obok derywacji semantycznej wyróżnił derywację syntaktyczną
2
" przedstawił metodę rekonstrukcji wewnętrznej
" akcentuacja i apofonia
Noam Chomsky (2 poł. XX w.)
" gramatyka transformacyjno-generatywna  opis języka ma pokazywać, że każdy
użytkownik jęz. posiada zdolność do tworzenia i rozumienia zdań, z którymi wcześniej się
nie zetknął (kompetencja jęz. użytkowników), dzięki temu, że użytkownik rozporządza
skończoną ilością reguł gramat.; człowiek rodzi się wyposażony w gramat. uniwersalną,
uczy się tylko cech specyficznych dla danego jęz., rozróżnia zdolność rozpoznawania i
stosowania reguł od realizacji aktu mowy
" akcentuje związek językoznawstwa z psychologią i konieczność prowadzenia
badań nad uniwersaliami języka
" adekwatność opisu jęz.  dokładne i zgodne z rzeczywistością ujmowanie faktów
jęz.;adekwatność obserwacyjna: popr. rejestruje dane wyjściowe; opisowa: właściwy opis
intuicji jęz. mówiącego; wyjaśniająca: wybranie najtrafniejszej gramat. jęz.
Edmund Gussmann (lata 70.  początek XXI w.)
" pionier fonologii generatywnej w Polsce: fonem jest jednostką generowaną w
umyśle mówiącego, zbudowaną z uniwersalnych, binarnych cech dystynktywnych
wyrażających artykulacyjne, akustyczne i percepcyjne właściwości segmentów; fon. gen.
szuka właściwości wspólnych dla różnych języków świata, gdyż postuluje istnienie
specyficznych dla człowieka wrodzonych struktur języka
" pracował na UMCS-ie i KUL-u
" członek Komitetu Językoznawstwa PAN
Młodogramatycy (koniec XIX w.)
" teza bezwyjątkowości praw głosowych: jeśli w jakimś jęz. lub dialekcie zachodzi
określona zmiana fonet., to zachodzi ona u wszystkich użytkowników i we wszystkich
wyrazach, w których są ku niej warunki badania dialektologiczne, które ją obaliły
" naukowe podstawy metody porównawczo-hist.
3
" założenie, że przyczyny wszystkich zmian jęz. są zlokalizowane w psychice
nosicieli jęz. zanegowanie istnienia jęz. jako ogólnej normy społ.
" rozwijający wpływ na badania diachroniczne, określenie przedmiotu
językoznawstwa jako nauki, ograniczenie subiektywizmu
Kazańska szkoła lingwistyczna (lata 70./80. XIX w.)
" wprowadzenie pojęcia fonemu  abstrakcyjna jednostka jęz. będąca ekwiwalentem
dz
więku, decyduje o znaczenia
" podstawy fonologii: inwariant fonologiczny i warianty fonemów
" próba klasyfikacji wariantów: dywergenty niemotywowane, motywowane
otoczeniem dz
więkowym, motywowane przynależnością danej jednostki gram. do
określonej klasy gram.
[Baudouin de Courtenay]
Praska szkoła strukturalistyczna (lata 20-30. XX w.)
" założenia metodologiczne de Saussure'a
"  język jest systemem środków wyrazu przystosowanych do pewnego celu , funkcja
znaku jest determinowana przez jego budowę, żadnej pojedynczej zmiany nie można
zrozumieć bez odniesienia do całego systemu, zmiana zachodzi najpierw w parole, a
potem wchodzi do langue
" te same metody do b. syn- (pojęcie ewolucji) i diachronicznych (pojęcie systemu)
" cechy dystynktywne fonemu  cechy artykulacyjne
" Mathesius: teoria aktualnego rozczłonkowania zdania
" kulturotwórcza funkcja jęz. ogólnego
" B�hler: wielofunkcyjność znaku jęz.
" dwie funkcje fonemów: odróżniająca i odgraniczająca
" jęz. wew.  jęz. myśli i pojęć  oraz jęz. uzew.  jęz. obrazów wyrażony w mowie lub
4
piśmie
" jęz.: emocjonalny (ekspresja) i intelektualny (do komunikacji i przekazywania inf.)
[Baudouin de Courtenay]
Akcentuacja  system akcentowy danego języka.
Apofonia  alternacja samogłoskowa: jakościowa, ilościowa.
Arbitralność znaków jęz.  niemotywowalność  dowolność formy dz
więkowej w
stosunku do znaczenia; wyjątek: onomatopeje. Arbitralność absolutna  kiedy nie można
dopatrzeć się żadnego związku brzmienia ze znaczeniem wyrazu, arbitralność względna 
częściowo motywowane, znaczenie może wynikać z budowy, np. dziewięt-naście.
Akt mowy  skierowane przez nadawcę do odbiorcy wypowiedzenie, którego celem jest
przekazanie za pomocą znaków jęz. de Saussure akcentował jego indywidualny charakter,
zwracał uwagę na to, że obraz akustyczny nie jest tożsamy z dz
więkiem, ale ma charakter
psychiczny.
Model B�hlera:
rzeczywistość
f. symbolicza
znak
f. ekspresywna f. impresywna
nadawca odbiorca
Schemat Jakobsona:
kontekst (f. poznawcza)
komunikat (f. poetycka)
nadawca --------------------------------------------------- odbiorca
(f. emotywna) kontakt (f. fatyczna) (f. impresywna)
5
kod (f. metajęz.)
Klasyfikacja Austina:
" performatywy  tworzą rzeczywistość, np. wyrok sądu, zawarcie zw.
małżeńskiego, formuły religijne; musi być 1 os. l.poj., odpowiednie okoliczności i osoba
uparawniona
" konstatacje  stwierdzenia, podlegające kryterium prawdziwości
" lokucja  sam komunikat, informacja
" illokucja  cel aktu mowy, intencja nadawcy, np. rozkaz, nakaz, obietnica
" perlokucja  oczekiwany efekt komunikatu, np. zdenerwowanie, rozśmieszenie
odbiorcy
Klasyfikacja Searle'a:
" a. bezpośredni  intencja zawarta w komunikacie, bezkontekstowy
" a. pośredni  intencja niewyrażona wprost, kontekstowy
" asercja  przedstawia sądy i oceny, np. wyrażenie podziwu
" ekspresywa  wyrażenie emocji, np. gratulacje
" komisywa  deklaracja jakiegoś działania, np. obietnica
" deklaratywa  zmiana rzeczywistości, np. ogłoszenie wyroku
" dyrektywa  wywiera nacisk na odbiorcę, np. prośba
Delimitacyjna funkcja dz
więków  pewne cechy dz
więków sygnalizują granice
między morfemami lub wyrazami.
Derywacja syntaktyczna (składniowa):
1. skończony ciąg rządków symboli, w którym istnieje rządek początkowy (jeden symbol
początkowy) i w którym każdy kolejny rządek powstaje z rządka poprzedzającego poprzez
zastosowanie jednej reguły gramat.
2. struktura zdań powstałych w wyniku zastosowania różnych transformacji
6
Fonem  abstrakcyjna, funkcjonalna jednostka jęz. planu wyrażania, o cechach
dystynkt., definiowana tylko poprzez jej miejsce w systemie (w jakie wchodzi z innymi
fonemami). Realizuje się fizycznie przez pewien ściśle określony zbiór głosek. Szkoła
praska: definiuje za pomocą przysługujących mu fonologicznych cech dystynktywnych; jest
strukturą złożoną z prostych jednostek fonolog. cech dystynkt.
Fonetyka  bada dz
więki mowy pod względem ich cech artykulacyjnych (sposobu
wytwarzania za pomocą narządów mowy), akustycznych (fizycznych), audytywnych
(odbieranych) i psychofonetycznych (jakie reakcje wywołują u odbiorcy). F. synchroniczna
bada dz
więki w danym momencie czasu, a diachroniczna pokazuje zmiany na przestrzeni
czasu, pod względem ewolucji.
Fonologia  analizuje rolę dz
więków mowy w procesie porozumiewania się, skupia się
na tych właściwościach, które są wykorzystywane jako sygnały niosące inf. F.
dystynktywna: dz
więki służą jako sygnały umożliwiające rozróżnienie znaczeniowo
nietożsamych wyrażeń. Kiedy różnica fonetyczna występująca między dwoma
wyrażeniami, mówimy o opozycji fonologicznej. Fonologia ma ustalić, które właściwości
dz
więków spełniają f. dystynkt.
Hipoteza notratycka  zakłada, że istniał wspólny jęz.-przodek dla co najmniej kilku
wielkich znanych dzisiaj rodzin jęz., uczeni XX-wieczni przebadali ok. 600 rdzeni wyr. w
rodzinach jęz., dostrzegając podobieństwo i próbując zrekonstruować pierwotną,
nostratycką formę wyrazu. Teoria opiera się tylko na podobieństwach leksykalnych, które
mogą być skutkiem zapożyczeń. Jest jednym z uzasadnień monogenezy.
Monogeneza jęz.  zakłada, że wszystkie jęz. pochodzą od jednego wspólnego jęz.,
bo mają podobną strukturę gramat. i leksykę (budowa zdania, liczba, rodzaj, odmienne
'być'). Języki są kompatybilne, czyli przekładalne.
Inwariant  element jęz. traktowany jako niezmienny w przeciwieństwie do wariantów,
które są jego zmiennymi realizacjami w zależności od kontekstu.
Izomorfim  paralelizm zachodzący między stroną dz
więkową a semantyczną jęz.; obie
7
płaszczyzny są zorganizowane w podobny sposób, np. członem konstytutywnym sylaby
jest samogłoska lub sonant zgłoskotwórczy, a akcesoryczym  spółgłoski, członem
konstytutywnym zdania jest orzeczenie, a akcesorycznym pozostałe cz. zdania.
Język  system znaków służący ludziom do porozumiewania się, twór społ. de Saussure
wyróżnił langue i parole (s. 1). Chomsky: nieskończony zbiór zdań zbudowany ze
skończonego zbioru symboli za pomocą skończonego zbioru reguł. Generatywiści:
rzeczywistość umysłowa, która leży u podstawy mówienia i tworzy kompetencję jęz.
Funkcje języka  relacje jęz. do szeroko rozumianego środowiska  B�hler, Jakobson
(s. 5).
Halliday:
" instrumentalna  wyrażanie potrzeb
" regulująca  wyrażanie rozkazów, regulacja życia społ.
" interaktywna  kontakty międzyludzkie
" reprezentująca  przetwarzanie wiedzy
" heurystyczna  do nauki
" personalna  wyraża emocje i odczucia
" f. imaginacji  przekazywanie myśli i wyobrażeń
Kiklewicz:
" nominatywna  nazywa rzeczywistość, oswaja świat
" kognitywna  z
ródło inf. o świecie, pomaga poznać świat
" dekodująca  służy do zrozumienia tekstów
" komunikacyjna  umożliwia relacje społ.
" aktywna  wyraża stany emocjonalne, psychiczne i intelektualne
" magiczna  jęz. oddziałuje na rzeczywistość, np. życzenia
8
System językowy  uporządkowany wew. i posiadający określoną strukturę zbiór
elementów i relacji, które między nimi zachodzą. Zależności te zachodzą wew. płaszczyzn
(fonologią, morfologią...) i między nimi.
Kompetencja językowa  implicytna (nieuświadomiona) znajomość jęz.
charakteryzująca użytkowników, pozwala tworzyć i rozumieć nowe zdania, których się
wcześniej nie słyszało, odróżniać zdania gramat. poprawne od niepopr., parafrazować
wyr., rozpoznawać wieloznaczność zdań. Przeciwieństwo rzeczywistego posługiwania się
jęz., wg Chomskyego zjawisko psychiczne.
Język naturalny  powstały na drodze rozwoju hist., zróżnicowany geograficznie i
społ., opozycyjny do jęz. sztucznych, formalnych i programowania, jego wyrażenia są
polisemiczne (wieloznaczne), w rozwoju hist. podlega powolnym, ciągłym zmianom.
" jęz. etniczne
żywe  nauczone nieświadomie
martwe
zrekonstruowane (pie, scs) wegetujące  mogące powstać odcyfrowane:
egipski,
w sprzyjających warunkach sumeryjski
" sztuczne  międzyetniczne, np. esperanto, kreolski
" tajne
Kontakty językowe  zachodzą na terenach zamieszkanych przez min. dwie gr.
etniczne oraz tam, gdzie są dwa jęz. urzędowe interferencja  przenoszenie
zwyczajów z jednego jęz. do drugiego, efekt używania jęz. obcego, także przy
tłumaczeniach. Interferencja zachodzi na poziomie fonologicznym, np. zmiękczone s, z, c
zamiast miękkich, twarde l zamiast l (Kresy), słowotwórczym, np. zastąpienie polskiego
przyrostka -ic przez rosyjski -icz, -owicz, -ewicz, fleksyjnym, np. dialekt śląski stosuje
niem. strukturę cz. przesz. dok.  mam zrobione zamiast zrobiłem. Przy kontaktach nie da
się utrzymać jęz. w całkowitej czystości.
Adstrakt  jęz., z którego na terenie dwujęz. lub wielojęz. inny jęz. czerpie
zapożyczenia, np. niemiecki j. łużyckie.
9
Substrat  jęz. ludności tubylczej, na który nawarstwia się jęz. ludności
napływowej, np. mazurzenie �! staropruski.
Superstrat  jęz. ludności, która nawarstwiła się na ludność tubylczą, np. pol. na
terenach Prusów.
Dwujęzyczność  posługiwanie się na co dzień dwoma różnymi jęz.; głównie na
terenach o mieszanym składzie etnicznym wymusza mówienie jęz. drugiej grupy;
zwykle dot. przedstawicieli mniej znaczącej gr.; z
ródło powstawania jęz. mieszanych i kalk
jęz., które mogą prowadzić do zmiany struktury danego jęz.
Językoznawstwo stosowane  nauka o możliwościach wykorzystania osiągnięć j. w
różnych dziedzinach życia i dyscyplinach nauk. Badania nad: efektywnością nauczania
jęz. obcych, poprawnością jęz., udoskonalanie kodów do przekazywania inf. w
telekomunikacji, teoria przekładu, logopedia, polityka i kultura jęz., opracowywanie
alfabetów dla niepiśmiennych grup jęz.; glottodydaktyka.
Językoznawstwo matematyczne  zajmuje się konstruowaniem formalnych modeli
struktury języków naturalnych i ich fragmentów, teorią gramatyk formalnych1, użyteczna w
badaniu języków programowania. Wykształciło się w latach 50. w związku z pracami nad
tłumaczeniem maszynowym; rozwinęła się z teorii gramat. generatywnej Chomskyego.
1
Gramatyka formalna  alfabet symboli danego jęz., symboli pomocniczych i tzw. reguły
wprowadzania (produkcje).
Językoznawstwo hist.-porównawcze  rozwój jęz. pokrewnych i wyjaśnianie
zaszłych w nich zmian, rekonstrukcja niezaświadczonych prajęz.
Morfem  najmniejsza grupa fonemów, która niesie ze sobą znaczenie i której nie można
podzielić na mniejsze jednostki znaczeniowe. Funkcje: semantyczna/referencyjna
(odniesienie do zjawisk pozajęz.) i syntaktyczna/wewnątrzjęz. (sygnalizuje relacje
wewnątrztekstowe). Ze względu na łączliwość: samodzielne (swobodne) i związane.
m. leksykalny  samodzielny lub związany, obecny w każdym leksemie, dominuje
f. semantyczna
m. słowotwórczy  związany, dominuje f. semantyczna, współtworzy leksemy
10
pochodne: prefiks, sufiks, interfiks
m. gramatyczny  związany, dominuje f. syntaktyczna, tworzy regularne
konstrukcje, sygnalizujące podrzędność syntaktyczną
Morfologia  zajmuje się regułami odmiany i budowy wyrazów zespołem reguł
tworzenia i rozpoznawania form fleksyjnych leksemu oraz zespołem reguł określających
sieć stosunków motywacji między elementami zasobu leksykalnego danego jęz. i
środkami rozbudowy tego systemu. Opisuje gramat. wyr. i jego strukturę.
Składnia  zajmuje się budową wypowiedzeń (zdań, równoważników): funkcje wyr. w
zdaniu (np. podmiot, orzeczenie), zależności między wyr. (np. zw. zgody, rządu),
pozycyjność (szyk wyr.), *sposoby łączenia morfemów w zdania*.
Synchronia  bada jęz. w danym momencie jego rozwoju, bez odniesień do
wcześniejszego stanu, sposób funkcjonowania mechanizmu jęz. niezależnie od
pochodzenia jego poszczególnych elementów: funkcje poszczególnych elementów i ich
miejsce w systemie. Język  system elementów, które pozostają w określonych relacjach.
Od de Saussure'a.
Diachronia  bada rozwój jęz. z punktu widzenia zmian, którym podlega w czasie;
najczęściej stosuje metodę hist.-porównawczą. Stąd wywodzi się gramat. hist. i historia
jęz.
Słowotwórstwo  zajmuje się sposobami powstawania nowych wyr. w jęz. 
synchroniczne (funkcjonalne) zajmuje się strukturą słownictwa i bada, w jaki sposób
użytkownicy zwiększają jego zasób, derywacją; s. diachroniczne (genet./hist.) zajmuje się
hist. procesem powstawania nowych słów.
Derywacja  proces tworzenia wyr. przez zmianę fonologicznej postaci podstawy
słowotwórczej
Afiksacja  za pomocą dodania afiksów, np. prze-pisać, bieg-acz
Derywacja wsteczna  skrócenie wyr. o afiks, np. zwis (od zwisać), bieg (od biegać)
Konwersja  zmiana podstawy za pomocą paradygmatu fleksyjnego, np. zły zła
11
Derywaty:
mutacyjne  zmiana znaczenia, np. książka księgarnia
transpozycyjne  zmiana paradygmatu, bez zmiany znaczenia, np. biegać
(czasow.) bieganie (rzecz.)
modyfikacyjne  dot. tego samego desygnatu, tylko pewna zmiana znaczenia, np.
dom domek
tautologiczne  brak zmiany znaczenia, powstają synonimy, np. strona stronica
Typologia języków  klasyfikacja jęz. ze względu na ich budowę, nie związki hist.-
genet. i geograf., rodz. językoznawstwa porównawczego o charakterze synchronicznym.
Fonologiczna  bierze pod uwagę ilość spółgł. i samogł., iloczas, intonację, regestr
(ton w przebiegu sylaby): jęz. spółgł., samogł., prozodyczne, nieprozodyczne.
Morfologiczna  stopień zespolenia morfemów gramat. z m. leksykalnymi, stopień
kumulacji funkcji w m. gramat.: jęz. aglutynacyjne, afiksalne, fleksyjne, alternacyjne,
izolujące.
Syntaktyczna  schematy składniowe, które dominują w jęz.: jęz. koncentryczne,
ekscentryczne: przypadkowe (znaczenie zależy od przypadka) i pozycyjne (znaczenie
zależy od szyku wyrazów w zdaniu).
Leksykalna  stopień rozwoju wyr. oznaczających pojęcia abstrakcyjne w stosunku
do wyr. konkretnych.
" J. afiksalne  tworzą formy gramat. poprzez dodanie afiksu (morfemu
słowotwórczego), np.
" J. aglutynacyjne  mają fleksję i derywację (tzw. zlepkowe), np. węgierski.
" J. alternacyjne  dodają interfiks (tzw. fleksja wewnętrzna), np. arabski, hebrajski.
" J. fleksyjne  dodają końcówkę do tematu, tzw. fleksja zewnętrzna, np. polski,
włoski.
" J. izolujące  brak słowotwórstwa i fleksji, np. chiński.
12
Liga językowa  gr. jęz. różnego pochodzenia, które wytworzyły wiele wspólnych cech
w systemie gramat. i fonolog. na skutek długotrwałego wzajemnego oddziaływania; m.in.
kalki frazeolog., zapożyczenia leksykalne.
Bałkańska l. jęz.: albański, bułgarski, macedoński, nowogrecki, SE gwary serbsko-
chorwackie, podobieństwa najczęściej są kalkami z nowogrec., analityczna deklinacja,
zanik bezokolicznika, postpozycyjny rodzajnik, cz. przysz. z posiłkowym chcieć.
Uralo-ałtańska l. jęz.: uralskie, ugorfińskie, fińskie, tureckie, mongolskie.
Prajęzyk  jęz., który dał początek rodzinie jęz., np. łacina dla romańskich, prasłowiański
dla słowiańskich. Niektóre mogą być badane i opisywane n.p. zachowanych zabytków
piśmienniczych, inne rekonstruowane n.p. jęz., które się z nich rozwinęły. Rozpad prajęz.
odbywa się stopniowo i powoli, najpierw różnicowanie na dialekty, które z czasem tracą
łączność między sobą i rozwijają się w różnych kierunkach, co powoduje ich ogromne
zróżnicowanie i prowadzi do traktowania ich jako oddzielne jęz.
Rodzina językowa  gr. jęz., które powstały na drodze ewolucji dialektów
różnicujących się z prajęz. Pokrewieństwo jednostopniowe  bezpośrednio z prajęz., np.
romańskie; kilkustopniowe  można wyróżnić kilka pośrednich prajęz., które składają się z
kilku podrodzin, np. indoeuropejskie: indyjskie, irańskie, germańskie, romańskie,
słowiańskie.
Gramatyka historyczna  bada rozwój języka w ujęciu diachronicznym, czyli na
przestrzeni wieków. W jej obrębie sprawdza się, jakie zmiany zaszły w systemie
fonetycznym, słowotwórczym, fleksyjnym i składniowym.
Historia jęz. polskiego  należy do pie (konstrukt teoretyczny, niepoświadczony)
rozbicie wspólnoty pie na: germańską, romańską i bałtosłowiańską bałtosłowiańska na:
prabałtycką i prasłowiańską wschodnio- (ros., białorus., ukr.), południowo- (słow., bułg.,
chór., maced.) i zachodniosłowiańska (łużycka i lechicka połabski, polski)
Scs to najstarszy j. literacki Słowian: obecnie uzywany w cerkwiach, powstał sztucznie w
IX w. stworzony przez Cyryla i Metodego  alfabet oparty na minuskule greckiej, tzw.
gładolica, fleksja, fonetyka i słownictwo z dialektów maced., składnia i cz. słownictwa z
greki i łaciny, cyrlicę stworzyli na wygnaniu w Bułgarii.
Kolejność zjawisk jęz. ustala się metodą chronologii względnej (względem innych zjawisk)
oraz bezwzględnej (n.p. zabytków jęz.).
13
Akcent  najpierw ruchomy i swobodny, np. w Bogurodzicy są formy zyszczy, słysz_  a.
swobodny, ustabilizował się na 1. sylabie ok. XIV w. (zachował się na Podhalu). A.
paroksytoniczny po zaniku iloczasu (ok. XV).
Kontrakcja  ściągnięcie grup oja a, oje e. Występowały w odmianie przym. z
zaimkiem anaforycznym.
Metateza (VIII/IX): TorT TroT, TolT TloT TłoT, TerT TreT TrzeT, TelT TleT
Przegłos (IX/X): spółgł. miękka + a/o + t,d,s,z,n,r,l,ł  tu zaszedł przegłos. W Bulli (1136)
imiona po przegłosie. (1. lechicki) 
/e (2. polski)
Wokalizacja jerów (X/XI)  słaby w wygłosie, w sylabie przed sylabą z samogł. pełną, w
sylabie przed sylabą z jerem mocnym; mocny uległ wokalizacji do e.
Jer w pozycji napiętej: wygłos -JjJ -y, -LjL -i; śródgłos -Lj- -ij-, -Lj- -ij- -yj-;
nagłos jL- i-/�
Wzdłużenie zastępcze  zanikający jer słaby po spółgł. dz
więcznej oddawał swój iloczas
samogł. pełnej, np. vozJ wóz.
r sonantyczne  [ TarT, [' T'arT (t,d,s,z,n,r,l,ł), [' T'er(z)J (inna spółgł.)
Samogł. nosowe  %Eń spółgł. twarda + ą, 
spółgł. miękka + ą, 
spółgł. miękka +
ę, %Eł spółgł. twarda + ą
Palatalizacje prasłowiańskie:
" VI/VII jotacyzacja  pj, bj, mj, vj pl', bl', ml', vl' p', b', m', v'
nj, rj, lj n', r', l'
tj, dj t', d' c, dz
kj, gj, xj cz, dż, sz
stj szcz
" III V: I palatalizacja wsteczna  k, g, x + [', <
', L cz', ż', sz'
" VI VII: II palatalizacja wsteczna  cofnęła się po XVI w.
III palatalizacja postępowa  i, L, ę + k, g, x c', dz
, sz
palatalizacja polska  y i, wsteczna przez e
Rozwój l: twarde ł, zmiękczone przed samogł. przednią l, miękkie (z jotacyzacji) l
14
Rozwój r: twarde, zmiękczone rz, miękkie (z jotacyzacji) tzw. r frykatywne  w XII w.
zaczęło łączyć się z r'
Deklinacje  kryterium podziału był przyrostek tematyczny: I o-tematowa, męsko-nijaka,
D. -a; II u-tematowa, kilkanaście rzeczow. męskich, D. -u; III a-tematowa, żeńska, M. -a/i;
IV i-tematowa, męsko-żeńska, D. -i; V spółgłoskowa, wszystkie rodz., miała 5 podtypów.
Ekspansja końcówek II dek.:
D. -a -u M. -i/y -ove
C. -u -ovi D. - J/L -ovJ -ów
Rekonstrukcja wewnętrzna  odtwarzanie najstarszych form jęz. n.p. analizy
obocznych form w danym jęz., ich funkcji i miejsca w systemie. Jeśli w jęz. istnieją dwie
oboczne formy synonimiczne, jedna regularna, a druga wyjątkowa, to ta wyjątkowa będzie
starsza i jej użycie często jest ograniczone do idiomów, np. innymi słowy/słowami.
Onomastyka  zajmuje się nazwami własnymi: ich wyjaśnianiem, znaczeniami
przeszłymi i obecnymi, funkcjonowaniem zarówno w języku jak i społeczeństwie, budową
oraz historią. Nomen proprium jest rzeczownikiem (lub ich zbiorem) posiadającym
jednostkową referencję, czyli zdolność wskazywania konkretnego, niepowtarzalnego
obiektu celem odróżnienia go od innych w rzeczywistości pozajęzykowej, realnej lub
wyobrażonej, współczesnej lub przeszłej. Nazwa nie posiada znaczenia leksykalnego, ale
może mieć inne możliwe do odczytania znaczenia. Propria znajdują się w deiktycznym
podsystemie językowym, którego funkcją jest wskazywanie indywidualnych obiektów w
zbiorach utworzonych przez appellativa. Między danym przedmiotem a wyróżniającą go
nazwą własną zachodzi ścisły, bezpośredni związek zwany referencją lub denotacją, który
jest wynikiem aktu nazwania (nominacji). Związek ten jest stały  zawsze, w każdym akcie
mowy i kontekście, dana nazwa własna będzie wskazywać ten sam indywidualny obiekt.
Antroponimia: imiona, nazwiska, przezwiska, przydomki, nazwy etniczne.
Chrematonimia: nazwy kulturowe. Kosyl: ujęcie wąskie  niektóre materialne wytwory
ręki ludzkiej, przemysłowe lub rękodzielnicze, jednostkowe lub seryjne, takie, które nie są
trwale związane z określonym krajobrazem; nie zalicza się ideonimów i obiektów
użyteczności publicznej. Breza: ujęcie szerokie  uznaje ideonimy oraz szeroko pojęte
obiekty kultury materialnej i duchowej.
15
Toponimia: nazwy geograficzne, m.in. oronimy, hydronimy, urbonimy.
Funkcje nazw własnych: identyfikacyjna
(Rutkowski) " deskrypcyjna  skrótowo opisuje obiekt  i magiczna (imiona życzące),
relacja nazwa obiekt
" pamiątkowa i aluzyjna, relacja nazwa sytuacja
" ekspresywna, relacja nazwa kreator
" impresywna, relacja nazwa użytkownik
" poetycka, relacja nazwa nazwa
Językowy obraz świata  termin wywodzi się z XIX-wiecznej koncepcji Humboldta: w
jęz. zawarty jest swoisty ogląd świata, wew. forma, która pośredniczy między jęz. a
światem.
Sapir i Whorf: zależność jęz. od kultury i warunków życia  warunku kult.-społ. wpływają
na kształt jęz., a następnie jęz. determinuje sposób ujmowania świata.
Kognitywiści amerykańscy: konceptualizacja świata zawarta w jęz.
Apresjan: naiwny obraz świata utrwalony w jęz.
Tokarski: sposób ujmowania świata dający się odczytać z faktów jęz. (cech fleksyjnych,
derywacyjnych, frazeologizmów, synonimów) świadczących o swoistej kategoryzacji
świata oraz konotacji i stereotypów wiązanych z nazywanymi obiektami.
gramat.: np. kobiety jako nie-osoby  szafy, stoły, kobiety stały; mężczyz
ni stali
derywacja: np. niedz
wiedz
'lubi jeść miód'  *medv
dJ
frazeologia: np. śmierć  gryz
ć ziemię, kopnąć w kalendarz, udać się na łono Abrahama
kategoryzacja: pola wyrazowe, np. ang. to wash, pol. prać, myć; różne znaczenia
zdawałoby się tego samego słowa w różnych jęz., np. pol. los 'to, co wypadło
przypadkowo', zakłada możliwość nieakceptowania, ros. sud'ba 'coś, co przydarzyło się
niechciane, ale nieprzypadkowo', lepiej się temu nie sprzeciwiać
konotacje semant.: skojarzenia, np. 'zmienność', 'nietrwałość' dla wiatru (wietrznica)
16