Szkoła kopenhaska
" Uniwersalna teoria języka i " Teoria planu wyrażania i planu treści
językoznawstwa (rozwinięcie teorii znaku de Saussure a
oraz tezy, że język jest formą, a nie
" Procedury opisu: analiza; teoria funkcji
substancjÄ…)
językowych
Wkład w nasze myślenie o języku:
" Teoria planu wyrażania i planu treści
" Teoria znaków i figur
Teoria planu wyrażania i planu Forma i substancja planu
treści wyrażania
Plan wyrażenia
W planie wyrażania istnieje substancja
wyrażania, materiał fonetyczny, graficzny
lub inny, który może być wspólny dla wielu
języków naturalnych. Na materiał ten
nakłada się forma wyrażania, czyli sposób
Plan treści
forma
jego wykorzystania w danym języku.
substancja
Forma i substancja planu Forma i substancja planu
wyrażania wyrażania
polski nie wykorzystuje W większości języków europejskich istnieją
spółgłoski dz
więczne i bezdz
więczne, co
[y] (francuski), [¸] (angielski),
więcej są one różnymi fonemami, bo
wykorzystuje zarówno [¨] jak i [%0Å„] itd.
wchodzą w skład znaków różnych, np. pol,
Co wiÄ™cej, miÄ™dzy [¨] i [%0Å„] istnieje caÅ‚a seria
fr. pas - bas, ang, got - cod; z kolei w
dz
więków pośrednich, niektóre
chipewa pary dz
więczna - bezdz
więczna
wykorzystuje np. ang. cheese, włoski
stanowią warianty fonemów np.: gi:~
ik
chianti itd.
gi:a
ik, ki: ~
ik, ki:a
ik  niebo .
1
Forma i substancja planu treści Forma i substancja planu treści
Substancja planu treści tj. wszystko to, co Wszyscy możemy mieć pojęcie liczności
można chcieć powiedzieć w dowolnym (jeden element, dwa, trzy, ... kilka, dużo).
języku, jest taka sama dla wszystkich
" w niektórych językach można w ogóle tego
języków. Z kolei forma treści jest swoista
nie wyrażać, np. język fula,
dla danego języka. Hjlemslew twierdził, że
" można wyrażać opozycję między jeden a
jest to w pełni paralelne z planem
wiele, np. polski,
wyrażania.
" można wyrażać opozycję między jeden,
dwa i wiele - sanskryt, staropolski.
Forma i substancja planu treści Forma i substancja planu treści
niektóre języki, w tym angielski odróżnia niektóre języki, w tym hiszp. port. i japoński
ruch do obserwatora i od niego, odróżniają nie dwie wartości deiktyczne
niezależnie od tego, czy jest do wnętrza,  tu (blisko nadawcy)   tam (nie blisko
czy z wnętrza czegoś: nadawcy), ale trzy np.:
" come in/out  wchodzić/wychodzić , -hiszp. aquí (blisko nadawcy) ahí (blisko
odbiorcy) i allí, allá  nie blisko nadawcy
" go in/out  wchodzić/wychodzić
ani odbiorcy .
-jap. odpowiednio kore, sore, ware)
Zasada komutacji: Zasada komutacji:
" Jeżeli różnica w planie treści odpowiada
różnicy w planie wyrażania to jest ona
dla danego języka istotna i stanowi
Pomiędzy formą wyrażania i formą treści, i
element formy obu planów.
tylko pomiędzy nimi, zachodzi określony
" Jeżeli różnica w planie wyrażania
związek. Związek ten nie zachodzi między
odpowiada różnicy w planie treści to jest
substancjami. Związek ten jest określony
ona dla danego języka istotna i stanowi
przez tak zwanÄ… zasadÄ™ komutacji:
element formy obu planów.
2
Zasada komutacji: Zasada komutacji:
" Jeżeli różnica w planie treści nie Mogą istnieć różnice w planie wyrażania,
odpowiada różnicy w planie wyrażania to którym nie odpowiadają różnice w planie
nie jest ona dla danego języka istotna i treści i odwrotnie, różnice w planie treści,
nie jest elementem formy planu treści którym nie odpowiadają różnice w planie
wyrażenia, a także różnice w obu planach
" Jeżeli różnica w planie wyrażania nie
odpowiadajÄ…ce sobie.
odpowiada różnicy w planie treści to nie
jest ona dla danego języka istotna i nie
jest elementem formy planu treści.
Zasada komutacji- przykłady: Zasada komutacji - przykłady:
" przykład dz
więczności spółgłosek w
chipewa (nie ma komutacji - różnice w
planie wyr. nie odpowiadają różnicom w
" pol. myć - prać (przy prać woda penetruje
planie treści) i w jęz. europejskich
obiekt) a ang. wash
" wielu językach są osobne wyrazy (lub
formy) na oznaczenie osób płci męskiej i " ang. wash - clean (bez udziału wody)
żeńskiej: on - ona, he - she, il - elle itd.,
(polskie prać chemicznie)
ale fiÅ„. hän, chiÅ„skie th

 nie nadawca i nie
odbiorca, bez wskazania płci .
Zasada komutacji i wariancja Teoria znaków i figur
Jeżeli różnice w jakimś planie nie komutują
z różnicami w planie przeciwstawnym, np.
dz
więczność głosek chipewa, płeć osoby
" Bilateralne znaki (planu wyrażania i planu
określanej zaimkiem trzeciej osoby itd. to
treści) składają się z unilateralnych figur i
tworzÄ… warianty. Warianty pozostajÄ… w
można je na nie rozłożyć
stosunku wzajemnej substytucji.
" Figury planu wyrażania H" fonemy
Wszystkie warianty mają wspólny
" Figury planu treści H" składniki znaczenia
inwariant.
3
Teoria znaków i figur Oryginalna terminologia Hjelmsleva
" Glossematyka (tylko forma)
 Kenematyka (plan wyrażania)
 Plerematyka (plan treści)
Np. na treść słowa  dziewczynka składają
się figury  żeński ,  ludzki  niedorosły
" Semantyka  substancja planu treści
" chłopiec : dziewczynka;
" Fonetyka  substancja planu wyrażania
" jałówka : dziewczynka;
" kobieta : dziewczynka
Funkcje glossematyczne
Funkcje glossematyczne
Zależność dwustronna (interdependencja)
Zależności między elementami języka:
" w systemie: komplementarność, np.
a) w języku
samogłosek i spółgłosek, rzeczowników i
b) w tekście czasowników
" w tekście: solidarność, np. między
podmiotem a orzeczeniem; między
W zasadzie takie same
morfemem przypadku i liczby w polskim,
rosyjskim, Å‚acinie itd.
Funkcje glossematyczne Funkcje glossematyczne
Zależność jednostronna (determinacja) Zależność swobodna (konstelacja)
" w systemie: specyfikacja, np. między " w systemie: autonomia, np. między
celownikiem a mianownikiem (jeżeli jest kategorią osoby i rodzaju w jęz.
celownik, to musi być mianownik, ale nie rosyjskim  w czasie teraz
n. osoba, ale
odwrotnie) nie rodzaj, w czasie przeszł. rodzaj, bez
osoby (84C: 84QHL; HQ;: H;a)
" w tekście: selekcja: np. stosunek między
samogłoską a spółgłoską w sylabie " w tekście: kombinacja, np. stosunek
(spółgłoska implikuje samogłoskę, ale między przyimkiem w i biernikiem (w +
nie odwrotnie) inne przypadki, biernik + inne przyimki)
4
Funkcje glossematyczne Dedukcyjność teorii
Funkcje w systemie noszÄ… korelacji, w Lokalistyczna teoria przypadka
tekście  relacji
" Trzy osie (cechy abstrakcyjne): kierunek,
" determinacja i interdependencja łącznie  kontakt, subiektywność
kohezja
" Sześć wartości : zbliżanie, oddalania,
" interdependencja i konstelacja Å‚Ä…cznie  spoczynku, itp.)
wzajemność
" Razem teoretycznie możliwe jest 63 = 216
potencjalnych kombinacji
Literatura
" J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej
lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971, PIW,
cz. I, rozdział 3.
" L. Hjelmslev,  Langue i  parole (w:) H.
Kurkowska, A. Weinsberg (red.)
Językoznawstwo strukturalne, Warszawa 1979,
PWN.
" L. Hjelmslev, Prolegomena do teorii języka (w:)
H. Kurkowska, A. Weinsberg (red.)
Językoznawstwo strukturalne, Warszawa 1979,
PWN. (zwłaszcza rozdziały 13 Wyrażenie i treść,
14 Inwarianty i warianty)
5