1. Minimalizm
Program minimalistyczny (lata dziewięćdziesiąte):
Wprowadzenie do
upraszczamy maszyneriÄ™!
językoznawstwa generatywnego
Struktura gramatyki w minimalizmie:
wykłady z językoznawstwa ogólnego
7-21 listopada 2006 r.
Paweł Rutkowski
Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki
Uniwersytet Warszawski
[e-mail]
www.pawel-rutkowski.ling.pl
3
Dwie reprezentacje pozwalajÄ…ce na interpretacjÄ™
składni: Phonetic Form (PF) i Logical Form (LF)
PF  interfejs do systemu artykulacyjno-
Wykład III.
percepcyjnego (A-P)
Minimalizm i teoria optymalności
LF  interfejs do systemu koncepcyjno-
intencjonalnego (C-I)
21 listopada 2006 r.
NumeracjÄ™ (poczÄ…tkowy etap derywacji zdania)
tworzą elementy leksykalne wyjęte ze słownika w
celu utworzenia wypowiedzenia. Dalej elementy
Paweł Rutkowski
te są łączone w większe całostki poprzez dwie
Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki
podstawowe operacje budowy struktury
Uniwersytet Warszawski
składniowej: Merge (łączenie) i Move
[e-mail]
(przenoszenie).
www.pawel-rutkowski.ling.pl
4
1
" Element leksykalny jest wiÄ…zkÄ… cech:
Składnia to proces derywacyjny między
fonologicznych, semantycznych i formalnych (np.
(mentalnym) słownikiem a LF (tworzenie zdań,
cecha przypadka jest cechÄ… formalnÄ…, a cecha
które można zinterpretować).
żywotności  cechą semantyczną).
Spell-Out to etap derywacji zdania, na którym
" Tworzenie konstrukcji składniowych (czyli
informacja składniowa zostaje przesłana do
zestawianie poszczególnych elementów zdania)
interpretacji fonetycznej (cechy fonologiczne
polega na  sprawdzaniu tych cech.
zostają wysłane do komponentu PF).
" Do sprawdzenia cech dochodzi, gdy zestawione
Etap derywacji do punktu Spell-Out to składnia
są dwa elementy, które posiadają tę samą cechę.
jawna (Overt Syntax).
Cechę tę można wtedy niejako  skreślić .
Derywacja po punkcie Spell-Out to składnia
Derywacja składniowa prowadzi więc w pewnym
ukryta (Covert Syntax)  procesy, które w niej
sensie to wyeliminowania cech, które wymagają
zachodzÄ… nie sÄ… odzwierciedlone w
sprawdzenia.
wypowiadanych zdaniach.
5 7
Elementy w numeracji mogą dać początek różnym " Tylko cechy nieinterpretowalne
derywacjom. Wygrywa zawsze derywacja (uninterpretable) muszą być sprawdzone
optymalna, ekonomiczniejsza. (wszystkie cechy formalne składników
funkcjonalnych, np. cecha przypadka). Cechy
Elementy leksykalne włączają się do numeracji
elementów leksykalnych mogą być
odmienione (nadanie odpowiedniej formy
interpretowalne semantycznie (a więc mogą
fleksyjnej nie jest więc już efektem derywacji):
pozostać niesprawdzone).
Numeracja (a) = {T, Agr, John, loved, her}
" Sprawdzanie cech leży u podłoża przesunięć
*Numeracja (b) = {T, Agr, John, love, she}
(Move): elementy przesuwajÄ… siÄ™ w derywacji,
aby móc sprawdzić cechy z innymi elementami.
Tylko numeracja (a) pozwala na stworzenie
zdania John loved her. Oprócz elementów
" Sprawdzanie cech to kluczowe założenie
leksykalnych w derywacji muszą brać udział także
derywacji minimalistycznej (uczasowiona forma
abstrakcyjne elementy funkcjonalne T (Tense 
czasownika wymaga sprawdzenia przez element
uczasowienie) i Agr (Agreement - uzgodnienie).
funkcjonalny T  frazÄ™ czasowÄ… itd.).
6 8
2
" Żadne dwa elementy nie stworzą konstrukcji " Ekonomiczność to kluczowe założenie
składniowej, jeśli nie sprawdzą nawzajem swoich minimalistyczne!
cech.
" Ekonomiczność to m.in. zasada chciwości
" Derywacja przed punktem Spell-Out zawiera (Greed): element przenosi się, aby zaspokoić
cechy fonologiczne, a więc przesunięcie elementu własne wymagania, a nie ze względu na
w derywacji oznacza przesunięcie wszystkich jego wymagania pozycji docelowej.
cech, włącznie z kształtem fonetycznym.
" Lasnik (1995): Greed zamienia siÄ™ w Enlightened
" Po punkcie Spell-Out cech fonologicznych w Self-Interest (oświecony interes własny) 
derywacji już nie ma, a zatem przenoszą się tylko element zaspokaja własne wymagania, ale
cechy formalne  prowadzi to do LF movement pozwala też sprawdzić cechy innego elementu.
(czyli takiego przesunięcia, którego  nie widać ).
Lasnik, Howard (1995), Case and expletives
revisited: on Greed and other human failings.
Linguistic Inquiry 26, 615-633.
9 11
" Cechy formalne, które pozostają w derywacji po Lasnik (1995): zasada zwlekania (Procrastinate) 
punkcie Spell-Out, czekają na sprawdzenie w LF. przesunięcia w LF są lepsze od przesunięć
jawnych.
" Tylko cechy formalne (a nie fonologiczne lub
semantyczne) uczestniczą w derywacji od Uwaga ogólniejsza o relacji między składnią a
numeracji do LF. realizacjÄ… dz
więkową:
" Między PF i LF nie ma kontaktu. Składnia wysyła do wymówienia tylko to, co
konieczne. Produkcja reprezentacji dz
więkowej
jest nieekonomiczna, dlatego idealny język
Konsekwencje: postulowane reprezentacje i
mógłby być zupełnie pozbawiony warstwy
derywacje są bardzo abstrakcyjne. Odróżnienie
fonicznej. Taki język byłby jednak mało
tego, co siÄ™ dzieje w derywacji, od tego, co
efektywny komunikacyjnie, dlatego przynajmniej
 słychać , może prowadzić do analiz, które nie
niektóre operacje składniowe (choć nie
majÄ… oparcia w powierzchniowych danych. To, co
wszystkie!) znajdujÄ… odzwierciedlenie w tym, co
się dzieje na LF, jest jedynie domysłem badacza.
wypowiadane.
10 12
3
Minimalizm rozróżnia cechy silne i słabe
2. Teoria optymalności
(rozróżnienie to nie pokrywa się z podziałem na
Teoria optymalności, TO (Optimality Theory, OT):
cechy interpretowalne i nieinterpretowalne).
Cechy silne muszą być sprawdzone w składni McCarthy, John J. i Alan S. Prince (1993a),
 Generalized alignment , w: Yearbook of
jawnej (przed punktem Spell-Out), podczas gdy
morphology, red. Geert Booij i Jaap van Marle,
cechy słabe można sprawdzić dopiero na LF.
Kluwer, Dordrecht, s.79-153.
Oznacza to, że w wypadku cech słabych
McCarthy, John J. i Alan S. Prince (1993b), Prosodic
przesunięcia, które prowadzą do ich sprawdzenia,
Morphology I: Constraint interaction and
mogą poczekać do LF i być przesunięciami
satisfaction, manuskrypt, University of
niejawnymi. Massachusetts, Amherst, Rutgers University, New
Brunswick, N.J.
Różnice między językami wynikają z różnej mocy
Prince, Alan S. i Paul Smolensky (1993), Optimality
cech w pozycjach funkcjonalnych. Ta sama cecha
Theory: Constraint interaction in generative
w jednym języku może być słaba, w innym zaś
grammar, manuskrypt, Rutgers University, New
mocna.
Brunswick, N.J. i University of Colorado, Boulder.
13 15
W ten sposób można np. wytłumaczyć różną pozycję
Teoria optymalności to przede wszystkim badania
przysłówka w językach angielskim i francuskim:
fonologiczne.
(i) John often kisses Mary.
(ii) *John kissesi often ti Mary.
(iii) *Jean souvent embrasse Marie.
Podobnie jak inne nurty generatywizmu teoria
(iv) Jean embrassei souvent ti Marie.
optymalności rozróżnia dwa poziomy opisu
 Jan często całuje Marychę.
dowolnej sekwencji dz
więków:
Angielszczyzna: cecha V frazy czasowej (TP) jest
abstrakcyjna struktura głęboka z informacją
słaba, więc czasownik, który ją sprawdza, nie jest
idiosynkratycznÄ…, nieprzewidywalnÄ…, specyficznÄ…
jawnie podnoszony (zostaje w swojej wyjściowej
dla danego morfemu;
pozycji i przesuwa siÄ™ dopiero na LF).
struktura powierzchniowa, fonetyczna (to, co
Język francuski: cecha V frazy czasowej (TP) jest
wypowiedziane).
silna, więc czasownik jest jawnie podnoszony do
pozycji T°, a wiÄ™c przed przysłówek.
14 16
4
Krytyka teorii derywacyjnych ze strony TO: Krytyka teorii derywacyjnych ze strony TO  c.d.:
odrzucenie wielostopniowej derywacji i derywacja to postulowanie licznych pośrednich
tradycyjnej reguły przepisywania typu  przepisz etapów i abstrakcyjnych struktur pozbawionych
element A jako B w kontekście X (poprzedzającego jakiejkolwiek realizacji fonetycznej, co jest
A) i Y (następującego po A) , np.: nieadekwatne psychologicznie;
(i) A B / X __ Y Podsumowanie: odwrót od charakterystycznej dla
generatywizmu skłonności do postulowania
(ii) [t] [ć] / __ [e] ]Miejscownik
skomplikowanych, wielostopniowych derywacji i
1
(iii) ÃÃ ÃÃ / __ #
abstrakcyjnych reprezentacji głębokich i
pośrednich.
à  sylaba, 1  akcent wyrazowy (główny),
# - wygłos
17 19
Krytyka teorii derywacyjnych ze strony TO  c.d.: Ograniczenia językowe (constraints):
TO interesuje przede wszystkim to, co
reguła ma małą wartość wyjaśniającą, jest mało
dostrzegalne na powierzchni zjawiska
prawdopodobna z punktu widzenia ekonomii
fonologicznego.
językowej, pozwala ukazać dowolny proces
Wszystko to, co przewidywalne i regularne,
fonetyczny, nie wskazujÄ…c jednak, dlaczego
zdeterminowane jest przez ograniczenia nakładane
zachodzi;
przez gramatykÄ™ na potencjalne produkty systemu
zadaniem fonologa jest wyjaśnić, dlaczego tylko
językowego (swego rodzaju filtrowanie,
pierwsza z poniższych reguł znajduje potwierdzenie
definiujemy cechy pożądanej formy
w danych językowych:
powierzchniowej; z założenia niektóre realizacje
fonetyczne są zatem bardziej pożądane od innych).
(i) [t] [ć] / __ [e]
(ii) [ć] [t] / __ [e]
18 20
5
Ograniczenia językowe (constraints)  c.d.:
Ograniczenia językowe (constraints)  c.d.:
Spośród wielu kandydatów (czyli potencjalnie
Gramatyka uniwersalna (wspólna podstawa
możliwych konstrukcji fonologicznych) wybrany
wszystkich języków) składa się z pełnego zestawu
zostaje zawsze ten, który w najmniejszym stopniu
wszelkich ograniczeń istniejących w językach
narusza ograniczenia danego języka (ograniczenia
naturalnych.
fonologiczne nie sÄ… zatem respektowane
Ograniczenia powinny być ugruntowane
bezwyjÄ…tkowo).
fonetycznie (phonetically grounded) i pozostawać
Wszystkie ograniczenia sÄ… naruszalne (nie tworzÄ…
w zgodzie z wynikami badań typologicznych.
one spójnego, uzupełniającego się zestawu, często
Z różnego uszeregowania ograniczeń wynikają
pozostają w sprzeczności i naruszenie przynajmniej
różnice między poszczególnymi językami.
jednego jest nieuniknione).
Ograniczenia są w językach uporządkowane w
hierarchiczny sposób.
21 23
Ograniczenia językowe (constraints)  c.d.:
Komponenty gramatyki:
Gen (funkcja generująca kandydatów):
Struktura lepiej ukształtowana pozostaje w
Gen (inputi) = {cand1, cand2, .... }
zgodzie z ograniczeniami znajdującymi się wyżej w
hierarchii (w teoriach procesualnych nie można
Eval (funkcja oceniająca kandydatów):
opuścić bądz
zignorować żadnego z etapów
Eval ({cand1, cand2, ....}) = outputreal
derywacji  wszystkie są jednakowo ważne).
Correspondence Theory (McCarthy i Prince (1995)):
Uwaga badacza skupia się na kryteriach, które
Gen ma pełną wolność (freedom of analysis,
pozwalają stwierdzić, czy dana forma jest
richness of the base), może rozbudowywać
akceptowalna gramatycznie (optymalna w danej
strukturę wyjściową, produkować kandydatów
sytuacji), nie zaś na operacjach, które
nieoczywistych,  absurdalnych .
doprowadziły do jej powstania; wszystkie procesy
sÄ… akceptowalne, o ile prowadzÄ… do dobrego
John J. McCarthy & Alan Prince (1995): Faithfulness
rezultatu.
and reduplicative identity.
22 24
6
Notacja:
Przykłady ograniczeń językowych:
Relacja dominacji między ograniczeniami jest
(i) *VoiceObstrFin
ukazana w tabeli przez uszeregowanie od strony
Dz
więczne obstruenty (dz
więczne spółgłoski
lewej do prawej.
zwarte, zwarto-szczelinowe i szczelinowe) nie
mogą występować na końcu słowa (zakaz
Gdy ustalenie rankingu między dwoma
wyrażony jest symbolem *).
ograniczeniami nie jest możliwe (bo nigdy nie
wchodzą one w konflikt), pionową linię ciągłą
zastępuje się linią przerywaną.
(ii) IdentInput-Output
Każdy segment wejściowy (ze struktury
Każde naruszenie ograniczenia zaznaczane jest
głębokiej) musi być zachowany bez zmian w
gwiazdkÄ… (*).
strukturze powierzchniowej.
25 27
Notacja  c.d.:
Hierarchia ograniczeń językowych:
Naruszenie decydujÄ…ce o  przegranej
(i) *VoiceObstrFin >> IdentInput-Output
(nieakceptowalności) danego kandydata dodatkowo
(j. polski)
oznaczone jest wykrzyknikiem.
(ii) IdentInput-Output >> *VoiceObstrFin
Symbol wskazuje kandydata optymalnego.
(j. angielski)
Obszar zacieniowany to ograniczenia, które nie
mają wpływu na wybór optymalnej formy danego
słowa (znajdują się zbyt nisko w hierarchii).
26 28
7
Rodziny ograniczeń (Correspondence Theory):
Rodziny ograniczeń (Correspondence Theory):
Ograniczenia związane z wiernością strukturze
Ograniczenia związane z wiernością strukturze
głębokiej (faithfulness constraints) -
głębokiej (faithfulness constraints) dotyczą
identyczność na wejściu i wyjściu):
relacji między reprezentacją głęboką a
MAX: nie usuwamy
powierzchniowÄ….
DEP: nie wstawiamy
Ograniczenia zwiÄ…zane z nacechowaniem
IDENT(F): nie zmieniamy cech
(markedness constraints) dotyczÄ… tego, co na
CONTIGUITY: przyległość na wejściu zostaje
powierzchni, czyli tego, co wymawiane
zachowana na wyjściu
(fonetyczne); nie jest w tym wypadku istotna
HEAD-MATCH: nadrzędnik na wejściu pozostaje
reprezentacja głęboka, liczy się tylko to, że
nadrzędnikiem na wyjściu
niektóre realizacje powierzchniowe są bardziej
pożądane od innych.
29 31
Rodziny ograniczeń (Correspondence Theory):
Przykładowa analiza  rozziew (hiatus):
Ograniczenia zwiÄ…zane z nacechowaniem
Sposoby radzenia sobie z hiatem spotykane w
(markedness constraints)  wymaganie pewnych
językach naturalnych:
właściwości (nacechowania) na wyjściu:
skasować jedną z samogłosek;
ONSET: sylaby mają nagłos
wstawić między samogłoski spółgłoskę;
*CODA: sylaby nie mają wygłosu
nic nie robić i nauczyć się żyć z hiatem.
*COMPLEXONSET: nagłos jest prosty
*COMPLEXCODA: wygłos jest prosty
Tradycyjne reguły:
*VOICEDOBSTRUENT: obstruenty sÄ… bezdz
więczne
(i) elizja: V Å‚ / __ V
*HIATUS: nie chcemy hiatu (rozziewu)
(ii) epenteza: Å‚ C / V __ V
Problem: trudno jednoznacznie stwierdzić, co jest
w językach (nie)nacechowane.
30 32
8
Przykładowa analiza  rozziew (hiatus)  c.d.:
Relewantne ograniczenia:
*HIATUS: nie chcemy hiatu
DEP (FILL w wersjach wcześniejszych niż
Correspondence Theory): każdy segment na
wyjściu musi odpowiadać segmentowi na wejściu
(nie chcemy epentezy)
MAX (PARSE w wersjach wcześniejszych niż
Correspondence Theory): każdy segment na
wejściu musi odpowiadać segmentowi na wyjściu
(nie chcemy elizji)
33 35
DEP  niech to, co na wyjściu, zależy (and. depend
 zależeć ) od tego, co na wejściu (nie chcemy w
strukturze powierzchniowej nic nowego!) Główny zarzut wobec TO: jest to teoria
niewystarczajÄ…co restryktywna, opisuje wszystko, a
MAX  maksymalizuj wkład struktury głębokiej w
strukturę powierzchniową (nie kasuj nic ze więc nie opisuje niczego.
struktury głębokiej!)
Jaye Padgett, A Soccer Squib (z
ródło: Jorge
Gdyby oba ograniczenia nie były naruszane,
struktura głęboka zawsze odpowiadałaby Hankamer WebFest): optymalnościowa analizy gry
strukturze powierzchniowej. Często jednak
Jorgego Hankamera w piłkę nożną.
struktura głęboka jest nie do zaakceptowania
jako realizacja powierzchniowa, bo narusza
jakieÅ› ograniczenia nacechowania (dotyczÄ…ce
pożądanego kształtu struktury powierzchniowej).
Jest tak np. w wypadku rozziewu (hiatu).
34 36
9
Podobnie, przyjÄ…wszy ograniczenie *E(o) zamiast
*J(o), przewidujemy sytuacje, w których Jorge
będzie się starał odebrać piłkę zawodnikom drużyny
przeciwnej i sytuacje, w których Jorge nie będzie
brał udziału. Nie powinny jednakże wystąpić
sytuacje, w których Jorge będzie się starał sam
odebrać sobie piłkę. Przewidywane przez nas
wzorce wyraz
nie odpowiadajÄ… faktom.
Zamiast ograniczenia E(o), będziemy potrzebować
ograniczenia *E(o) (nie chcemy, by przeciwnik był w
posiadaniu piłki).
37 39
Ograniczenia J(o) i *E(o) mogą być przyrównane do Ten ranking przewiduje, że musząc dokonać
ograniczeń ONSET i *CODA (które oddają pewne wyboru, Jorge będzie się starał zdobyć piłkę, raczej
ogólne obserwacje typologiczne, są więc należycie niż uniknąć kontuzji. Taki rozwój wypadków jest
ugruntowane). szeroko udokumentowany w materiale z meczów
piłkarskich, a więc nasza prognoza jest
Istnienie ograniczenia J(o) i brak ograniczenia E(o)
potwierdzona w sposób niezwykle wyraz
ny.
przewiduje, że, przy niezmienionych innych
czynnikach, wystąpią sytuacje, w których Jorge
będzie usiłował kontrolować piłkę, i wypadki, kiedy
Jorge nie będzie brał udziału w akcji; kluczowe jest
to, że nie przewidujemy sytuacji, w której Jorge
będzie usiłował przekazać piłkę przeciwnikowi.
38 40
10
Dziękuję za uwagę!
[e-mail]
www.pawel-rutkowski.ling.pl
41
11