Poezje wybrane - Kazimierz Przerwa Tetmajer [Wstęp BN Juliana Krzyżanowskiego]
Pierwsze cztery rozdziały opracowuje Magda Brożek. Część druga Kinga Czerwińska.
Człowiek i pisarz: Kazimierz Tetmajer urodzony w 1865 r. w Galicji na Podhalu w majątku rodzinnym Ludzimierz, po utracie którego rodzina przeniosła się do Krakowa. Syn Adolfa Tetmajera (powstańca z 1830) i Julii z Grabowskich, przyrodni brat Włodzimierza. Kazimierz wzrastał w atmosferze artystycznej. Szkoły ukończył w Krakowie, w 1886 r. debiutował, ale został zauważony dopiero biorąc udział w konkursie na wiersz na cześć Mickiewicza (1889) i Kraszewskiego (1890).
Od 1890 r. przebywał w Warszawie pracując jako dziennikarz, we Lwowie, w Krakowie, Niemczech, Francji, Włoszech i w Szwajcarii. W młodości pracował w redakcjach czasopism, był sekretarzem Adama Krasińskiego w Warszawie. W latach 1891-1900 wydał 4 serie Poezyj, 2 tomiki utworów prozą (Melancholia; Otchłań), 2 powieści (Anioł śmierci; Zatracenie), relacje z wycieczek tatrzańskich drukowane w czasopismach.
Tetmajer był chorowity, nadwrażliwy, cierpiał na kompleks niższości, był krytyczny w stosunku do własnej twórczości, był megalomanem, miał problemy ze znalezieniem wydawcy, co powodowało kłopoty finansowe (zaciąganie pożyczek u przyjaciół) przez co reagował gwałtownie na krytykę jego dzieł. Wydawał dużo na podróże do krajów zachodnioeuropejskich (od 1894) i na kobiety. Za jego czasów panowała moda na miłość romantyczną, wielką i nieszczęśliwą. Jego poezje erotyczne mają charakter wyznań miłosnych. Tetmajer miał bujne życie erotyczne, był bożyszczem kobiet, co odbiło się w jego poezji. Napisał cykl trzech pisanych gwarą podhalańską Listów Hanusi do „pana z miasta”, Jerzego, które wchodziły najprawdopodobniej w skład porzuconego, młodzieńczego poematu Jerzy, dzieła pisanego na wzór Don Juana czy Beniowskiego. Wiersze włączył do Serii II (1894) i wracał do nich wielokrotnie w swojej liryce. W swojej korespondencji wspomina narzeczeństwo z Laurą Rakowską. Ta utracona miłość mogła zaważyć na życiu poety. Wiersze te odbiegają od innych, opisujących wrażenia erotyczne, czy też erotomańskie pisarza, którego przyjaciele karcili za zbyt bujny temperament i niewybredne stosunki z kobietami.
Sukcesy miłosne wiązały się z rosnącą sławą autora, który w tym okresie napisał: Serie Poezyj V-VII (1905, 1910, 1912), wierszowane dramaty Zawisza Czarny (1901), Rewolucja (1906), Judasz (1917), dzieła prozą Na skalnym Podhalu (1903-10), Legenda Tatr (1912), powieści tj. dalszy ciąg Anioła śmierci czyli Zatracenie, Król Andrzej, Gra fal, Koniec epopei, paszkwil Romans panny Opolskiej z panem Główniakiem i nowele. Okres zamknięty wydaniem Serią VIII Poezyj (1924) lub jubileuszem pisarza obchodzonym w 1912 r. Pamiątkami tych wydarzeń są wydania Poezyj wybranych (Serie od II do IV) oraz Na skalnym Podhalu z pejzażami tatrzańskimi Leona Wyczółkowskiego (1914). W latach 1914-1915 był redaktorem Pracy Narodowej, dwutygodnika zakopiańskiego, w którym umieścił Przemówienie dnia 28 VII 1915 w Zakopanem na wieczorze na rzecz wdów i sierót po legionistach oraz nekrolog Jerzego Żuławskiego. Ponadto NKN (Naczelny Komitet Narodowy) wydał mu broszurę O żołnierzu polskim 1795-1915 oraz tomik wierszy patriotycznych Cienie. W 1912 r. został wysłany do sanatorium przez Włodzimierza Tetmajera i T. Żeleńskiego-Boya z powodu choroby nerwowej (mania prześladowcza). Rok później wyleczony pisarz działał w Komitecie Obrony Spisza i Orawy. W 1919 r. wydał broszurę O spisz, Orawę i Podhale będącą zapisem przemówień wygłaszanych w Warszawie. Ostatnie 20 lat mieszkał w Hotelu Europejskim z adoptowanym synem Izabeli Dębowskiej, który go terroryzował. Dodatkowo pisarz chorował na kataraktę. Od rady miasta otrzymywał zasiłek pieniężny. 18 I 1940 zmarł w Szpitalu Dzieciątka Jezus.
Kultura literacka modnego poety: W 1887 r. debiutuje poematem prozą Illa oraz wierszowaną Alegoria, zdobywa nagrody na konkursach poświęconych Mickiewiczowi i Kraszewskiemu. W roku 1891 wydaje tomik wierszy, w 1894 r. Poezje Seria II (oba na własny koszt). Poeta we wznowieniu Serii I (1900) i II odrzucił część wierszy młodzieńczych i zastąpił je nowymi z lat 1894-1900 nadając im wygląd tworu doskonałego i jednolitego. W całej liryce Tetmajera przewijają się odwołania do Mickiewicza (poświęcił mu ody okolicznościowe), do Słowackiego (wiersze z lat 1899-1909), Wergiliusza, Horacego i Kochanowskiego. Napisał tren po śmierci Teofila Lenartowicza, cenił Wyspiańskiego. Oddziaływała na niego tradycja europejska (transkrypcje rozdziałów z biblijnej księgi Exodus w Serii II o Mojżeszu, pieśni z Iliady w Serii VI o Achillesie). Interesował się dziejami Zawiszy Czarnego, Salomonową Pieśnią nad Pieśniami, Byronem i Shelleyem, Goethem, liryką Heinego. Odwoływał się do parnasizmu i symbolizmu obecnego w liryce francuskiej, ale odmiennie je interpretował. Wiersze Serii III tj. Łąka mistyczna, Rzeka mistyczna, Potok symboliczny (to liryczne ujęcie wrażeń tatrzańskich), Symbol (to przykład obrazu nastrojowego, przypominającego halucynacyjne wizje malarskie prerafaelitów). W Młodej Polsce przywiązywano dużą wagę do symbolu jako podstawowego środka ekspresji poetyckiej, przeciwstawianego alegorii. Symbol miał decydować o charakterze nowej poezji, wywodził się z literatury francuskiej, co wpłynęło na Tetmajera. Pisarz mocno przeżył krytykę wiersza Albatros przez Sobolewskiego, który zarzucił mu brak wyraźnej osobowości twórcy. Naśladownictwo w twórczości Tetmajera było uznawane pozytywnie, jako podążanie za duchem czasu.
Katastrofista - piewca przeżytych - herold wolności: Rozkwit twórczości Tetmajera przypadł na ostatnie dziesięciolecie 19 w. czyli okres kryzysu kultury europejskiej (rozwój klasy robotniczej, ruch socjalistyczny, represje w Galicji). W zbiorku z 1891 r. znalazł się poemat (o problematyce społecznej) Wody, patetyczny i gromki rozrachunek zbuntowanych mas ludowych z posiadaczami zamczysk i pałaców. Symbolem nieuniknionego przewrotu społecznego poeta zrobił tutaj powódź wiosenną łamiącą okowy zimowe. Kolejny poemat W Nowy Rok z 1892 r. to wizja apokaliptyczna rewolucji światowej, która odnowi oblicze ziemi. Wizja rozszalałego „rumaka” zniszczenia została zaczerpnięta z Apokalipsy, jest jednak wynikiem nie woli bożej, lecz stosunków społecznych i przekonania o tym, że przewrót jest nieunikniony. Poemat Cienie to wizja upośledzonych nędzarzy daremnie szukających sprawiedliwości, kończąca się optymistyczną nadzieją nadejścia „lepszych czasów” po dokonaniu przewrotu. Poemat ma charakter manifestu. Oprócz pomysłów apokaliptyczno-literackich pojawia się obawa, czy żywiołowy ruch nie wymknie się z rąk tych, którzy go wywołali. Utwory Woda i W Nowy Rok zniknęły z dalszych wydań Poezyj, ponieważ wydawca skrępowany przez cenzurę carską zażądał usunięcia wierszy o charakterze rewolucyjnym. W 1901 r. wydał w Krakowie tomik Hasła, w którym zebrał wiersze usunięte z Poezyj. Tetmajer był wrażliwy na ruchy rewolucyjno-społeczne.
Na kierunek twórczości Tetmajera duży wpływ miała powieść Sienkiewicza Bez dogmatu. Powieść o arystokracie - bezdogmatowcu, klasycznym przedstawicielu schyłku wieku Leonie Płoszowskim, na którego pozował Tetmajer. Tetmajer, tak jak Płoszowski był introwertykiem, obserwatorem „przejawów swojej duszy”, a była to cecha pisarza - schyłkowca. Seria I Poezyj po wznowieniu rozpoczynała się utworem Przeżytym, będącym swoistym credo: „Nie wierzę w nic, nie pragnę niczego na świecie”. Seria I harmonizowała z Serią II zawierającą Hymn do Nirwany, Credo, Koniec wieku, Zwątpienie pesymistycznych, pełnych nihilizmu ideowego. Pesymistyczna Seria II ukazywała skutki tej postawy myślowej: szukanie wartości życiowej w panerotyzmie i panseksualizmie (zasada wyżycia miłosnego). Tetmajer zdumiewał plastycznymi obrazami takich poematów jak Salomon i Sulamitka, parafrazą Pieśni nad Pieśniami, erotyku albumowego Filozofia miłości, przełożonego z Shelleya, czy Hymnu do miłości poematu sławiącego potęgę miłości, opisującego przeżycia miłosne podobnie jak w erotyku Lubię, kiedy kobieta wprowadzającego nudyzm. Innym sposobem przezwyciężania pesymizmu w twórczości Tetmajera był kult sztuki, utrwalający sens życia zmarnowanego osobnika o uzdolnieniach artystycznych. Nowele z tomu Melancholia (1899) oraz wiersz Evviva l'arte świadczy o współczuciu wobec głodujących młodych malarzy i rzeźbiarzy należących do cyganerii. Wiersz z Serii II Na skalnym Podhalu przeciwstawia zmarnowanemu życiu autora trwałość dzieła, które uważał za swoje największe osiągnięcie. Ostatnia próba przezwyciężenia pesymizmu to stosunek pisarza do przyrody, zwłaszcza jego miłość do Tatr.
Serie I-III Poezyj, które pesymizm ukazywały jako podstawową cechę kultury u schyłku 19 w. miały charakter prekursorski i przygotowywały czytelników na wystąpienie Stanisława Przybyszewskiego. Tetmajer przyjmując entuzjastycznie twórczość Wyspiańskiego (odrzucającego dekadentyzm) odżegnał się powoli od swej postawy piewcy schyłkowości. Odejście od dekadentyzmu obserwujemy również w wydanych w 1901 r. Hasłach, przynoszących utwory patriotyczne i polityczno-społeczne (usunięte z Serii I-II Poezyj) oraz dramat Zawisza Czarny z 1900 r. Seria IV Poezyj to odejście od erotyzmu i nudyzmu. W cyklu Qui amant znajdziemy echa W Szwajcarii Słowackiego. Tetmajer próbował poruszać tematy polityczno-społeczne (rewolucji z 1905 r. w dramacie Rewolucja i w tomiku Poezje współczesnych) oraz w prozie powieściowej Król Andrzej, Gra fal, Legenda Tatr, jednak nie miał do tego talentu.
Wiersz Achilles z Serii VII to skrzyżowanie Achillesa z Iliady i Króla Ducha z poematu Słowackiego. Jest to żałobna elegia człowieka marzącego o latach młodości, wykończonego samotnością. Poemat drugi, pod tym samym tytułem (1916) to nieudane połączenie pomysłów Słowackiego. Poeta łączy zachwyty nad „karabinem polskiego żołnierza”, który grobu sklep przedrze bagnetem, z niezliczonymi cytatami z pism wieszczów, jednak nie dodaje nic do siebie.
IV. Liryk-symbolista i Parnasista-Epik
Osiem Serii Poezyj to około 800 liryków. Duża część utworów to wiersze refleksyjne (Na wiosnę, Fragmenty z Serii V). Seria II przynosi utwory symbolistyczne i nastrojowe np. wiersz o incipicie „Nad polem pustem, szerokiem, głuchem” przedstawiający obraz ugoru, nad którym unoszą się ptaki. Posępny obrazek może symbolizować tęsknotę do słońca, pozycję wyobcowanej jednostki czy też życie ludzi zduszonych wielkomiejskimi murami. Poemat Życie to obraz makabrycznej zjawy, która budzi odrazę ale i pożądanie. Wyraża tęsknotę do niebytu i unicestwienia, zawiera elementy naturalizmu. Utwór Symbol to przykład obrazu nastrojowo-symbolicznego, który można odczytać jako apologię chrystianizmu albo potępienie jego niemocy. Zawarty tu nastrój grozy w bezludnym pustkowiu jest wykorzystywany również w wierszu z Serii IV Wierzba, czy elegii z Serii III Anioł Pański. W Serii V tryptyk Dzwony to obraz nocnego pejzażu wiejskiego z licznymi alegoriami. Technikę posługiwania się nastrojami w poematach symbolistycznych zawdzięczał poetom francuskim i belgijskim, zwłaszcza Maurycemu Maeterlinckowi. Marzenia senne są tematem utworu Sen rzeczywisty oraz Do nieznajomej z Serii II będącego erotykiem z zastosowaną techniką nudystyczno-realistyczną.
Technika parnasistowska (miniatury poetyckie, przedstawiające dzieło sztuki i piękno przyrody) znalazła zastosowanie w utworach Serii III ukazującej Tetmajera jako miłośnika kultury helleńskiej i mitologii np. W oliwnym gaju, Ogród lesbijski, Narodziny Wenery (ten ostatni ukazuje pogański kult Afrodyty oraz obrazy stosunków miłosnych bóstw ze śmiertelnikami) oraz Posąg Hermesa. Wiersz Szalony Faun nawiązuje do nudystycznych sielanek Henryka Siemiradzkiego. Jest to obraz leśnego bóstwa, który pod wpływem miłości do Psyche traci koźle cechy. Podobny charakter paraboli mają utwory antyczne Oliwny gaj (opowieść o Pigmalionie i Afrodycie) oraz Pieśniarz grecki będący parafrazą Ekskuzy Mickiewicza w interpretacji Siemiradzkiego.
Osobna grupa to utwory stanowiące pejzaże południowe przedstawiające widoki morskie np. Capri, Na Capri, W Zatoce Neapolitańskiej, W Salerneńskiej Zatoce, Słońce, Wizja lipcowa wprowadzające motywy impresjonistycznego malarstwa. Wiersze o tematyce ekspresjonistycznej czyli Widziadła okrętów, Pusty okręt, Pusta wyspa. Wiersze dotyczące opisu sztuki antycznej Świątynia w Pestum, Dyskobol, Kallipigos oraz wiersze o tematyce rzeźbiarskiej i malarskiej np. W kaplicy Sykstyńskiej. Przeciwieństwem słonecznych pejzaży włoskich są posępne, fantastyczne pejzaże nocne w rodzaju sonetu Halucynacja. Opowieści biblijne wplecione do poezji znajdujemy w wierszach Salomon i Sulamitka, Przebudzenie Jehowy, Kolumny Samsona, Magdalena i Chrystus, Zmartwychwstały, Nowina. Utwory satyryczne Tetmajera to humoreska Z tematów mitologicznych.