Zastanawiając się nad istotą integracji europejskiej musimy przede wszystkim zrozumieć mechanizmy decydujące o charakterze samego procesu, jakim jest integracja. Integracja ma charakter dynamiczny, jest procesem, którego finalnym efektem jest- nowa "jakość", nowa całość, powstała z elementów składających się na nią. Możemy tu mówić o strukturze integracyjnej.
Domeną integracji są różne obszary. Możemy przykładowo mówić o integracji gospodarczej- łączenie przedsiębiorstw (popularne fuzje), integracji samorządowej (związki gminne, komunalne), ale najbardziej znaczącą, wykazującą cechy unifikujące jest integracja europejska. Wszystkie wymienione, przykładowe rodzaje integracji wykazują pewne cechy wspólne. Całość powstała w wyniku integracji wykazuje jednolitą mniej lub bardziej strukturę wobec otoczenia, które często warunkuje powstanie koncepcji i realizację procesu integracji, czyli zainicjowania lub też zacieśnienia współpracy między podmiotami. Integracja międzynarodowa(europejska) realizuje się poprzez m. in. na rozszerzenie współpracy handlowej (zniesienie ograniczeń), zapewnienie swobody w przepływie kapitału i siły roboczej. Zazwyczaj proces ten prowadzi do intensyfikacji wzajemnych kontaktów i przyczynia się do rozwoju gospodarczego współpracujących państw.
Integrację europejską możemy zatem rozumieć jako łączenie się ze sobą krajów wchodzących do europejskiego związku integracyjnego(wspólnoty). Państwa członkowskie stanowią części tej całości, którą współtworzą.
Europa - fundamenty jedności
Rozważania na temat Europy i jej fundamentów jedności zwykle rozpoczyna się od określenia granic przestrzennych kontynentu, który w sensie geograficznym stanowi zaledwie „mały skrawek” Azji. Kontrast między Europą i Azją był przedmiotem rozważań już w okresie greckiego antyku. Do dziś nie udało się odpowiedzieć na wiele pytań stawianych przez badaczy europejskiej cywilizacji, zwłaszcza odnoszących się do Rosji.
Dla jasności obrazu warto zwrócić uwagę na kilka historycznych faktów, które wywarły znaczący wpływ na rozwój myśli w Europie.
Na początku nie było Europy. Przez pięć milionów lat był tylko długi, pełen zatok półwysep bez nazwy, osadzony na froncie największej na świecie masy lądu niby rzeźbiona figura na dziobie okrętu. Na zachodzie rozciągał się nie przebyty jeszcze ocean. Na południu leżały dwa otoczone lądem i połączone ze sobą morza, usiane wyspami, pełne zatok i własnych półwyspów. Na północy ogromna polarna czapa lodowa pokrywała morze i ląd, rosnąc i kurcząc się na przemian na przestrzeni stuleci jak monstrualna, zlodowaciała meduza. Na wschodzie lądowy most stanowił połączenie z resztą świata i stamtąd właśnie miały nadejść wszystkie ludy i wszystkie cywilizacje. Kiedy lodowiec cofnął się po raz ostatni - zaledwie dwanaście tysięcy lat temu - na półwysep przypłynęły nowe fale migrantów. Bezimienni śmiałkowie przesuwali się powoli na zachód, wędrując wśród wybrzeży, przemierzając lądy i morza, docierając do odleglejszych wysp. (…) Na przeciwległym krańcu półwyspu inny z owych dawnych ludów z odległych początków epoki brązu kładł podwaliny wspólnoty kulturowej, której wpływy trwają do dziś. Według tradycji Hellenowie wtargnęli z głębi kontynentu trzema potężnymi falami, pod koniec drugiego tysiąclecia p.n.e. opanowując wybrzeża Morza Egejskiego. Język którym mówili odróżniał ich od „ barbarzyńców ” - tych, którzy porozumiewali się „niezrozumiałym bełkotem”. Byli to twórcy starożytnej Grecji
Początki cywilizacji europejskiej datowane są na lata 300-800. Pierwszy okres rozwoju Europy zwany jest celtyckim przedświtem. Wówczas to nastąpił rozpad cywilizacji antycznej, a w „Świecie Śródziemnomorskim” nastąpiły dwa głębokie pęknięcia. (…) Z upływem czasu część północno - zachodnia uzyskała miano Christianum Imperium oraz Europa.
Lata 800-1300 stanowią dla cywilizacji europejskiej środkowy podokres jej dziejów. Wówczas Europa bezskutecznie stara się odkryć jej północ, południe, oraz wschód. Owocna okazała się jednak tylko wyprawa na zachód. To ona otworzyła Europie drogę zewnątrz. Na kontynencie wznoszono wielkie budowle odzwierciedlające przywiązanie do tradycji Kościoła rzymskokatolickiego i greckokatolickiego, jak również potwierdzające dominującą rolę łaciny.
Lata 1300-1800 przyniosły rozłam między władzą kościelną a świecką, co przyczyniło się z kolei do odrodzenia i reformacji. Ostatnia faza przedprzemysłowej cywilizacji europejskiej charakteryzowała się skierowaniem uwagi na człowieka, na piękno jego ciała oraz na jego potrzeby. Poprzez usunięcie w cień duszy doszło do skruszenia fundamentów ostatnich potęg katolickich - Hiszpanii i Polski. Na wyspach brytyjskich pojawił się empiryzm, a we Francji racjonalizm. Język angielski pomógł WASP zakorzenić się w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych . Język francuski natomiast dzięki temu, że posługiwały się nim elity Niemiec i Europy Wschodniej zapewnił nieśmiertelność francuskiej filozofii. Oba powyższe warianty wplecione zostały w wydarzenia składające się na nowożytną rewolucję przemysłową.
Niemiecki wariant zachodniej cywilizacji dawał o sobie znać dwukrotnie. Po raz pierwszy w czasie pierwszej wojny światowej, gdy Niemcy zmierzały do zdominowania terytorium określanego jako Mitteleuropa. Drugi natomiast w czasie drugiej wojny światowej, kiedy niemiecki duch został wzbogacony o „aryjski” rasizm, wielkomiejski nacjonalizm , pogańską mitologię i antybolszewizm.
Zmierzch Bogów hitlerowskiej Rzeszy umożliwił zrealizowanie amerykańskiego scenariusza historii. W istocie plan rekonstrukcji Europy został opracowany za Oceanem i przedstawiony przez George'a Marshalla. Plan Marshalla przyczynił się do odbudowy Starego Kontynentu z ruin. Następnie stał się on impulsem do stworzenia euroatlantyckiej organizacji OECD.
Historia integracji europejskiej
Problem integracji międzynarodowej ma swe korzenie w prowadzonych już w starożytnej Grecji rozważaniach nad sposobami zapobiegania wojnom oraz utrzymaniem bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Starożytni Grecy doszli do co najmniej dwóch wniosków. Po pierwsze że tworząc ugrupowanie integracyjne i likwidując granice między jego członkami doprowadza się do sytuacji, w której konflikt o granice staje się bezprzedmiotowy. Po drugie, że zewnętrznym efektem integracji jest ponadto fakt, iż całość jest silniejsza niż jej poszczególne części składowe.
Idea jednoczenia Europy obecna była w myśli europejskiej już w czasach głębokiego średniowiecza. Motywem przewodnim tej myśli było dążenie do pokoju i stworzenia porządku społecznego . Nadzieje wiązano w tym względzie z działalnością władców świeckich lub Kościoła katolickiego. Należy podkreślić, że idee integracyjne łączyły zazwyczaj motyw hegemonii ośrodka, wokół którego jednoczyć się miała Europa. Dążenie do dominacji politycznej, militarnej, religijnej, gospodarczej itp. Były siłą napędową działań mających na celu „zintegrowanie” - podporządkowanie lub po prostu podbój określonych obszarów Europy.
Idea europejska pojawiała się w działaniach wielu polityków i myślicieli. Pierre Dubois, legista Filipa IV wskazywał na króla francuskiego jako monarchę uniwersalnego. Program tak rozumianej integracji łączył podporządkowanie papiestwa królowi .
W czasach odrodzenia i oświecenia pojawiło się wiele projektów zapobiegania wojnom europejskim. Ich istota sprowadzała się do tworzenia ponadnarodowych związków państw - dodajmy, że pod hegemonią jednego z jej członków Taki projekt porozumienia międzynarodowego, przypisywany Maksymilianowi Sully, zaufanemu doradcy króla Francji Henryka IV zakładał koncepcję utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy.
W XVIII w. najpełniejszą wizję „Zrzeszenia Europejskiego” opracował opat Charles Irenee de Saint - Pierre. Propagował on idee trwałego pokoju zabezpieczonego przez parlament federacji równoprawnych państw. Miało to zapewnić narodom Europy „wieczny spokój”. Do myśli Saint - Pierrea nawiązywał Jean Jacques Rousseau. Uważał on, że monarchom przyświecają dwa cele: powiększanie królestwa i umacnianie w nich samowładztwa.
Znaczący wpływ na rozwój idei integracji europejskiej wywarła rewolucja francuska oraz przemiany gospodarcze w krajach zachodnioeuropejskich na przełomie XVIII i XIX w. Plany integracyjne odzwierciedlały ówczesne realia polityczne, sprowadzały się do zamiaru podporządkowania słabszych partnerów silniejszym. Przykładem jest działalność Napoleona Bonaparte dążącego do utworzenia Europy jednolitej, narodowo - liberalnej.
Swoistą formułę integracji, idei braterstwa ludów, przede wszystkim zaś jednoczenia się proletariatu prezentowali w Manifeście komunistycznym Karol Marks i Fryderyk Engels.
W końcu XIX w. coraz wyraźniejsze stało się przedkładanie przez potęgi europejskie własnych, imperialnych interesów nad współpracę z innymi państwami. Ponadto jako konkurenta gospodarczego postrzegać zaczęto Stany Zjednoczone Ameryki. Idea wspólnoty europejskiej uległa istotnemu przewartościowaniu . Ukształtowały się wówczas dwie koncepcje polityczno kulturowe: „zachodnioeuropejczyków” i „słowianofilów”
Po zakończeniu pierwszej wojny światowej w Europie nadal istniało wiele starych i pojawiło się wiele nowych problemów politycznych i narodowościowych, z którymi nie uporano się przez cały okres międzywojenny. Po 1918 roku Ukształtował się w Europie układ dwóch grup państw - wysoko rozwiniętych państw przemysłowych oraz państw rolniczych niskim poziomie rozwoju. Dysproporcje w poziomie gospodarczym, przewaga polityczna i gospodarcza mocarstw, pomijanie interesów państw słabszych - wszystko to łącznie negatywnie rzutowało na szanse na integracje. Powojenny układ sił sprzyjał jednak powstawaniu różnorodnych, czasem sprzecznych koncepcji integracyjnych mających na celu utworzenie ponadnarodowej organizacji europejskiej. Część organizacji pozarządowych działało poza Ligą Narodów. Inne - licząc na pomoc i poparcie - związane były z tą organizacją Liga Narodów była wszakże pierwszą organizacją światową powołaną do zabezpieczania pokoju i rozwoju pokojowej współpracy międzynarodowej.
Po zakończeniu drugiej wojny światowej idea jedności europejskiej rozwijała się w nowych warunkach. Odbudowa z ogromnych zniszczeń wojennych wymagała nie tylko współpracy krajów europejskich, ale i pomocy amerykańskiej. Równocześnie coraz wyraźniejszy podział kontynentu na przeciwstawne bloki, oraz „zimna wojna” doprowadziły do rozpoczęcia odrębnych procesów integracyjnych, obejmujących z jednej strony państwa, które znalazły się w strefie wpływów ZSRR, z drugiej zaś demokratyczne kraje Europy Zachodniej.
Plan Marshalla, ogłoszony w 1947 r. przewidywał udzielenie pomocy materialnej i finansowej państwom europejskim, której wykorzystanie mało być poddane nadzorowi amerykańskiemu. Do organizacji przystąpiło 16 państw zachodnioeuropejskich. Organem powołanym do kierowania rozdziałem pomocy stała się Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej - pierwsza instytucjonalna płaszczyzna integracji europejskiej.
Proces integracji europejskiej w ścisłym znaczeniu zapoczątkowany został w 1950 roku. Jean Monet i Robert Schuman przedstawili wówczas propozycję rządu francuskiego, która przeszła do historii pod nazwą plany Schumana. Celem planu było zapobieżenie wykorzystaniu przemysłu ciężkiego do ponownego wyścigu zbrojeń, a w konsekwencji eliminacja gospodarczych przesłanek wojny między Francją a Niemcami.
Po powstaniu EWWiS sprawą aktualną stała się kwestia rozszerzenia zakresu tej wspólnoty. Założeniem idei wspólnego rynku była konsolidacja państw zachodnioeuropejskich w celu wspólnego rozwiązywania problemów gospodarczych,(…) oraz stworzenia przesłanek ekonomicznych i politycznych stania się trzecią, obok USA i ZSRR siłą we współczesnym świecie.
W związku z powyższym 25 marca 1957r. sześć państw tworzących EWWiS podpisało w Rzymie układy o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oraz Euratomu.
Filary Unii Europejskiej jako strategie konstruowania europejskiej jedności
Pisze się dzisiaj dość powszechnie, że Europa ma być wspólnym domem Europejczyków. Ta metafora trafnie oddaje proces konstytucjonalizacji w Unii Europejskiej. Unia Europejska stanowi jedynie fasadę europejskiej katedry, którą zdobią trzy filary. Pierwszy filar Unii Europejskiej dotyczy Unii Europejskiej i jej zadania wspólnotowe realizowane przez Wspólnoty Europejskie. Drugi filar Unii Europejskiej obejmuje swym zakresem wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa, a trzeci filar - współpracę policyjną i sądową w sprawach karnych. O ile pierwszy filar wiąże się z ponadnarodowym kierunkiem integracji o tyle drugi i trzeci filar wiąże się z międzyrządowym kierunkiem integracji.
Od początku procesu integracji europejskiej centralną rolę w dyskusji odgrywały trzy koncepcje integracji: federalizm, współpraca międzyrządowa oraz neofunkcjonalizm.
Federalizm.
Po zakończeniu drugiej wojny światowej istniały początkowo dwie przeciwne koncepcje: federalizm i współpraca międzyrządowa. Według federalizmu początkowy jednorazowy skok konstytucyjny miał prowadzić do zmniejszenia dominującej roli państw narodowych i utworzenia „ europejskiego państwa federalnego”. W jego ramach istniałyby jednocześnie obok siebie instytucje zarówno mające funkcje ponadpaństwowe, jak i zdominowane przez państwa narodowe, przy czym obydwie grupy tworzyłyby w stosunku do siebie pewien balans federalny. Przewodnią myślą jest zachowanie różnorodności przy jednoczesnym zapewnieniu jedności. Celem nie jest więc „europejskie superpaństwo”, lecz związanie tendencji centralistycznych poprzez ustalenie wspólnych praw i wartości podstawowych, pionowy i poziomy podział władzy demokratycznych instytucji oraz jasny podział kompetencji, który, uwzględniając autonomię, wszystkim szczeblom politycznym przydziela zgodnie z zasadą subsydiarności odrębne zakresy działań.
Współpraca międzyrządowa.
Centropaństwowa współpraca międzyrządowa natomiast kontynuując tradycję (neo-) realizmu wychodzi z nieodzownego „balance of power” między państwami członkowskimi. Punkt centralny stanowi tu zasada prymatu narodów, których kooperacja nie wychodzi poza status „związku państw” lub „konfederacji”. Silne rządowe instytucje i instrumenty oikreślają proces podejmowania decyzji i sprawują kontrolę nad transferem kompetencji od państw członkowskich na Wspólnotę oraz nad instytucjami Wspólnoty. Decyzje mające znaczenie dla procesu integracji przygotowywane są poprzez bi- lub multilateralne uzgodnienia między urzędnikami szczebla narodowego na posiedzeniach komisji lub konferencjach. Natomiast w dalekim stopniu pomijany jest wpływ instytucji ponadnarodowych i grup przedstawicieli interesów. Wspólne dziedziny polityki są tylko zrzeszeniem „reżimów” w ramach których państwa członkowskie pod szyldem „ Unia Europejska ” wypracowują wspólne zasady, normy i instytucje, korzystne dla wszystkich.
Neofunkcjonalizm
Na Kongresie Haskim zwolennicy współpracy międzyrządowej biorą w końcu górę nad federalistami. Zamiast federalnych „ Stanów Zjednoczonych Europy” zostało utworzone w dalekiej mierze międzypaństwowe gremium w postaci Rady Europy. Neofunkcjonalizm oparty na klasycznym funkcjonalizmie, ekonomicznych koncepcjach integracyjnych oraz rozważaniach transakcyjnych założeń teorii uczenia się proponuje stopniową integrację. Państwa członkowskie wskutek rosnącej współzależności nie są już w stanie same propagować swoich celów i dlatego są „zmuszone” do ograniczenia własnej suwerenności przez przekazywanie kompetencji na szczebel ponadnarodowy. Proces ten jest świadomie wspierany przez organy Wspólnoty i politycznych decydentów zwolenników integracji , którzy jednocześnie przechodzą proces europejskiej socjalizacji.
W debacie nad teoriami nie zwyciężyło nigdy jedno założenie. Dyskutowano zawsze nad wieloma możliwościami, ich wariantami, które były dostosowywane do faktycznego rozwoju wypadków w Europie. Każde założenie przeżyło wzloty i upadki lub bywało nawet tymczasowo porzucane. Wynika to z faktu, że żadna z przedstawionych koncepcji nie jest w stanie sama wyjaśnić kompleksowego procesu integracyjnego, nie mówiąc już o jego przepowiedzeniu lub kierowaniu nim.
Obok przytoczonych powyżej teoretycznych strategii konstruowania europejskiej jedności znajdujących zastosowanie w studiach nad integracją europejską, spotyka się także nowsze poszukiwania teoretyczne. Poszukiwania te zaowocowały w niektórych przypadkach sformułowaniem koncepcji teoretycznych skonstruowanych specjalnie z myślą o znalezieniu klucza do lepszego poznania i zrozumienia wymykającego się tradycyjnym metodom badawczym procesu integracji europejskiej. Zmienność i złożoność procesu integracji europejskiej dotyczy zarówno jego diachronicznych, jak i synchronicznych ujęć, stąd też pojawiające się problemy badawcze wynikające z braku adekwatnej teorii. Sprawę komplikuje dodatkowo wieloaspektowość procesu, przyciągająca uwagę wielu dyscyplin eksplorujących przy pomocy właściwych sobie instrumentów badawczych problematykę integracji europejskiej, wydobywając jej historyczne, prawne, gospodarcze, społeczne i polityczne czy kulturowe aspekty.
Bibliografia:
M. Perkowski, Integracja Europejska, Warszawa 2003.
N. Davies, Europa: rozprawa historyka z historią, Kraków 2004.
Weidenfeld, W. Wessels, Europa od A do Z. Podręcznik integracji europejskie, Gliwice 2002.
D. Kabat, Integracja europejska - między teorią a praktyką, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie nr. 698/2005,
M. Perkowski, Integracja Europejska, Warszawa 2003, s. 13
N. Davies, Europa: rozprawa historyka z historią, Kraków 2004, s. 19-20
„White Anglo-Saxon Protestant”
M. Perkowski, Integracja Europejska, Warszawa 2003, s.14-15
M. Perkowski, Integracja Europejska, Warszawa 2003, s 32-37
Tamże, s. 15
W. Weidenfeld, W. Wessels, Europa od A do Z. Podręcznik integracji europejskie, Gliwice 2002, s.337
Tamże, s.338
Tamże, s. 339
Tamże, s. 340
W. Weidenfeld, W. Wessels, Europa od A do Z. Podręcznik integracji europejskie, Gliwice 2002, s 341-342
D. Kabat, Integracja europejska - między teorią a praktyką, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie nr. 698/2005, s.87
Naukowe nr
8