SŁOWNICZEK miar wag i monet występujących w starożytności biblijnej
ARTABA — egipska miara pojemności równa mniej więcej batowi/efie, mieszcząca 21,83 litra.
ASSARION — rzymska jednostka monetarna (miedź, mosiądz) = 4 kwadransom. Zob. Mt 10,29.
AUREUS — rzymska jednostka monetarna (złoto) = 25 denarom/drachmom; aureus ozn. dosłownie: “złoty”.
BAT-EFA — hebr. miara pojemności (dla płynów i materiałów sypkich) = 22 l = 1/10 chomera/koru. To wyliczenie przyjmuje nowsza literatura, zwłaszcza protestancka, gdyż do niedawna sądzono, że bat/efa = 36 1. Rzymskokatolicy (zob. BT) określają bat/efa = ok. 45 l. Jednakże A. Segre wykazał na podstawie egipskiego papirusu (z r. 289 przed Chr.), że bat/efa odpowiada egipskiej miarce zwanej artaba = 21,83 litra. W związku z powyższym przyjmuje się, że bat/efa = 22 l.
BATOS — grecka miara płynów, zawierająca ok. 9 galonów (1 galon = 4,5 l); batos mieścił zatem ok. 40 l; wg. BW — baryłka (zob. Łk 16,6).
BEKA — hebr. jednostka wagi = 5,59 do 6,1 g = 1/100 miny, 1/2 sykla lub 10 gerów; odpowiednik — daru ofiarnego dla Pana (2 Mjż 38,25-28; Mt 17,24).
BEMA — krok, ok. 2,5 stopy lub ok. 75 cm (Dz 7,5).
CHALKOS — zwyczajowe określenie drobnych monet a nie nazwa jednostki monetarnej; w tym znaczeniu występuje w Mt 10,9; Mk 6,8; 12,41; oznacza: pieniążek, grosz, grosik; dosłownie: miedziak.
CHOINIKS — grecka miara pojemności zawierająca ok. 1,1 l; zob. Obj 6,6.
CHOMER-KOR — hebr. miara pojemności (dla płynów lub materiałów sypkich) = 220 l lub 10 efa/bat. Do niedawna sądzono że chomer/kor = 360 1 (por.: bat/efa). Jednakże bibliści D. i P. Alexander (w: Handbuch zur Bibel, 1975) informują, że chomer/kor był to “ładunek, którym obciążano osła”. Trudno więc przyjąć, by zwierzę to mogło udźwignąć ciężar ok. 400 lub 450 kg (litrów), co działoby się w przypadku, gdyby chomer/kor był równy 360 lub 450 litrów. Zob.: Mjż 27,16; Sdz 6,19; Rt 2,17; 1 Krl 7,26; 2 Krn 2,9; Ezd 7,22; Iz 5,10; Ez 45,11. Wg. BW — korzec, baryłka.
DAR OFIARNY DLA PANA — rodzaj ofiary materialnej składanej przez Izraelitów na potrzeby Przybytku Przenośnego, a następnie Świątyni Jerozolimskiej; dar = 1/2 sykla srebra (= Beka) od każdego mężczyzny powyżej 20 roku życia. Zob.: 2 Mjż 30,13-14; 38,25-28; Mt 17,24,27.
DAREJKI — perskie jednostki monetarne (złoto) o wadze 8,36 g. Nazwa pochodzi od imienia Dariusza, króla perskiego. Zob.: 1 Krn 29,7; Ezd 8,27.
DENAR-DRACHMA — rzymska jednostka monetarna (srebro) = 16 assarionom lub 64 kondrantesy lub 128 leptonów. W czasach NT denar stanowił zapłatę za dzień pracy robotnika sezonowego (np. w winnicy). Zob. Mt 18, 28; 20,1nn.
DIDRACHMA — drachma podwójna; dwie didrachmy — tetradrachma (= drachma poczwórna lub 1 stater). Zob. Mt 17,24.
DŁOŃ — hebr. topah, miara długości = ok. 7,5 cm, 1/6 łokcia starego.
DRACHMA-DENAR — grecka jednostka monetarna (srebro lub złoto), 65,5 grana (1 gran = 0,0648 grama), równa rzymskiemu denarowi oraz jednej czwartej żydowskiego szekla. Nazwa pochodzi od słowa drassomai, czyli brać ręką (1 Kor 3,19; a zatem moneta obiegowa).[1] Zob. Łk 15,8. Dwie drachmy to didrachma (Mt 17,24).
DRACHMY ZŁOTE — bite monety występujące na kartach Biblii w okresie niewoli babilońskiej. Zob.: Ezd 2,69; Neh 7,70-72.
DROGA SABATOWA — w ST i NT miara odległości (gr. sabbatu hodos), których wg. uczonych w Piśmie wolno było przebywać podczas sabatu (zob. 2 Mjż 16,29). Ich zdaniem dystans ten odpowiadał odległości między Arką Przymierza, a ludem w czasie pobytu Izraela na pustyni i wynosi 2000 łokci (zob. Joz 3,4). Gdyby mierzyć wg. łokcia starego, byłaby to odległość równa 900 m, wg. łokcia długiego = 1050 m. Zdaniem F. Rieneckera, odległość ta wynosi równo 1000 m.
DZIEŃ DROGI — bliżej nieokreślona miara odległości, być może odcinek drogi, który pokonywano w czasie 7-8 godzin pieszej wędrówki. Zob.: 1 Mjż 30,36; 31,3; 2 Mjż 3,18; Łk 2,44.
FUNT — gr. litra, łac. libra; rzymska jednostka wagi (ciężaru) wynosząca 327,45 g (wg B.J. — ok. 326 g). Zob.: J 12,3; 19,39.
GERA — hebr. jednostka wagi = od 0,92 do 1,01 g, 1/1000 miny lub 1/20 ety/bat.
GOMER — hebr. miara pojemności (dla płynów i materiałów sypkich) = ok. 2,5 l, 1/10 ery/bat. Zob. 2 Mjż 16,36.
HIN — hebr. miara pojemności (dla płynów) = ok. 3,6 l, 1/60 chomera lub 1/6 ety/bat.
KAB — hebr. miara pojemności (dla materiałów sypkich) = 1,2 l, 1/180 chomera/koru lub 1/18 efa/bat. Zob.: 2 Krl 6,25.
KAWAŁEK DROGI — bliżej nieokreślona starożytna miara odległości. Zob. 1 Mjż 33,16; 2 Mjż 5,19.
KAWAŁEK POLA — hebr. miara gruntu, występuje w 3 Mjż 27,16, określona ilością wysianego ziarna — chomerem jęczmienia wartości 50 sykli srebra.
KODRANTES — greckie określenie rzymskiej jednostki monetarnej — quadrans (kwadrans) równy 2 leptonom lub 1/4 assariona (asa) lub 1/64 denara, czyli ok. 30 minut pracy przy założeniu, że 1 denar stanowił średnią płacę najemnego robotnika. Zob. Mk 12,42-44; Mt 5,26.
KOR — zob. CHOMER.
KOROS — grecka miara pojemności (dla materiałów sypkich) = 525 l.
KSESTES — grecka miara pojemności (dla płynów) = 0,3 l.
LEPTON, LEPTA — żydowska jednostka monetarna (miedź, mosiądz); 2 leptony = rzymskiemu kwadransowi = 1/8 assariona = 1/128 denara, czyli ok. 15 minut pracy przy założeniu, że 1 denar stanowił średnią płacę najemnego robotnika. Zob. Mk 12,42-44; Mt 5,26.
LETECH, LETEK — hebr. miara pojemności (dla materiałów sypkich) = 110 l, 1/2 chomera/koru lub 5 miar efa/bat.
LOG — hebr. miara pojemności (dla płynów) = 1/3 l, 1/12 hina; praktycznie najmniejsza jednostka pojemności płynów.
ŁOKIEĆ — hebr. amma; łokieć stary — miara długości = 45 cm. W inskrypcji odnalezionej w tunelu prowadzącym do sadzawki Syloah w Jerozolimie podana jest jego długość wynosząca 1200 łokci. Po dokonaniu pomiarów inżynierskich okazało się, iż tunel mierzy 525 m, stąd m. in. wnioskuje się, iż łokieć stary = 45 cm. Zob.: 5 Mjż 3,11; 2 Krn 3,3. Łokieć długi (lub nowy) = 52,5 cm (= łokciowi staremu + dłoń). Zob.: Ez 40,5; 43,13.
ŁOKCIE BABILOŃSKIE I EGIPSKIE — były dłuższe od hebrajskich i mierzyły 49,5 lub 55 cm.
MAANAH — wg BW — morga; BG oddaje to samo słowo (zob. 1 Sm 14,14) zwrotem: “jakby na pół staja roli”. Bliżej nieokreślona hebr. miara gruntów.
METRETES — grecka miara pojemności (dla płynów) = 39,5 1. Zbliżone do niej oznaczenia pojemności: stągiew, dzban. Zob.: J 2,6.
MILA — rzymska miara odległości (od łac. mille — tysiąc). Oznacza 1000 podwójnych kroków (= 1,478 m), stąd jej pełna miara wynosi 1,478 km. Występuje jeden raz na kartach Biblii. Zob.: Mt 5,41.
MINA — hebr. jednostka wagi (od 558 do 610 g) = 1/60 talenta, 60 lub 50 sykli. Zob.: Ez 49,9n.
MINA — grecka jednostka monetarna (srebro lub złoto) = 100 drachm/denarów. Zob.: Łk 19,13.
MODIUS — rzymska miara pojemności (dla materiałów sypkich) = ok. 8,75 l, wg BW — miara (Mt 5,15).
MONETY (BITE, TŁOCZONE) — pojawiły się wśród Hebrajczyków dopiero w VI w. przed Chr. Spotykane wcześniej określenie takie, jak sykl (szekel) lub talent są określeniami ciężaru (wagi) a nie jednostki monetarnych. Zob. 1 Mjż 23,15-16; 2 Mjż 21,32; 1 Krn 21,25 i in.
NEWEL — hebr. bukłak, dzban, naczynie; wg BG i BW — łagiew (np. wina). Nazwa przedmiotu a nie jednostka pojemności (zob. 1 Sm 10,3).
ODLEGŁOŚĆ STRZAŁY WYPUSZCZONEJ Z ŁUKU — bliżej nie określona starożytna miara odległości. Zob.: “jak łuk doniesie” — 1 Mjż 21,16.
PACH — hebr. dzban, dzbanek, butelka; wg BG — bańka (np. oliwy); nazwa przedmiotu a nie jednostka pojemności. Zob. 1 Sm 10,1.
PALEC — hebr. esba; miara długości = ok. 1,9 cm, 1/12 łokcia starego (zwykłego) lub 1/4 dłoni.
PIĘDŹ — hebr. zeret; miara długości = 22,5 cm, 1/2 łokcia starego.
POWIERZCHNIA ZIEMI — miara gruntów; obszar, który można było zaorać w ciągu dnia roboczego parą wołów. Zob. 1 Sm 14,14; Iz 5,10.
PRĘT — hebr. miara długości = 3,15 m, równa 6 łokciom długim (nowym). Zob.: Ez 40,5; 42,16-20; 48,8.
RZUT KAMIENIEM — bliżej nieokreślona starożytna miara odległości. Zob. Łk 24,41.
SATON — grecka miara pojemności (dla materiałów sypkich) = ok. 8,75 l lub wg Friberga 13,5 l[2] lub wg NET 13,3 l.[3] Co do ciężaru saton ważył nieco ponad 7 kg. Zob.: Mt 5,15; Mk 4,21; Łk 11,33; wg BW — miara. Chleb z jednego satona zaczynu wystarczał dla ok. 30 ludzi.
SĄŻEŃ — starożytna miara długości, gr. orgyia, stosowana w żegludze; sążeń = 1,85 m. Zob.: Dz 27,28.
SCHOJNE — starożytna miara odległości występująca w niekanonicznej księdze (2 Mach 11,5) = 30 stadiom, czyli wynosząca ok. 5500 m.
SEA, SEAH — hebr. miara pojemności (dla materiałów sypkich) = ok. 7,3 l, 1/3 efy/bat lub 6 kab. Zob. 2 Krl 7,1; 1 Mjż 18,6; wg BW — miara.
SREBRNIKI — pierwotnie kawałki kruszcu (srebrnego) o wadze 1 sykla (11,17-12,2 g). Nazwa wywodzi się zapewne od tych kawałków srebra stosowanych przy wszelkich rozliczeniach. Nie posiadały żadnych oznaczeń i spełniały rolę obiegowych pieniędzy. Stąd zapewne srebrnik stał się synonimem pieniądza w ogóle. Zob. 1 Mjż 23,16; 2 Mjż 22,16-17; 5 Mjż 22,28-29; 1 Krl 20,39; Job 28,15; Prz 3,13-14; Iz 46,6; Jr 32,9-10; Zach 11,12.
SREBRNIKI JUDASZOWE — Biblista F. Rienecker (w: Lexikon zur Bibel) przypuszcza, iż zapłata otrzymana przez Judasza od członków Sanhedrynu za zdradę i wydanie im Jezusa, zrealizowana była w srebrnych drachmach (didrachmy i tetradrachmy), których wartość równała się 30 srebrnikom. Por.: Zach 11,12; Mt 26,16; 27,9-10; J 11,57.
STADION, STADIE, STAJANIE — grecka miara odległości = ok. 185 m. Zob.: Łk 24,13; J 6,19; 11,18; Obj 14,20; 21,16.
STATER — rzymska jednostka monetarna = 4 denarom/drachmom; odpowiednik sykla. Por. Jezusowe słowa skierowane do Piotra: “Wydobądź stater i daj im za mnie i za siebie” (Mt 17,24n. Zob.: 2 Mjż30,13n).
SYKL, SZEKEL — hebr. ciężarek, odważnik; jednostka wagi = od 11,17 do 12,2 g, stanowiąca 1/3000 talenta i 1/60 lub 1/50 miny. Dotychczas wyznaczano wagę sykla na 16,37 g. Jednakże sykle odnalezione w wykopaliskach na terenie Palestyny są znacznie lżejsze i wynoszą z górą 12,2 g. Zob. 2 Mjż 21,23; 5 Mjż 22,19; 2 Krl 15,20. W ST mogły występować także mniejsze jednostki: 1/4, 1/3, i 1/2 sykla. Zob. l Sm 13,21; 9,8. Pół sykla (= Beka) było odpowiednikiem daru ofiarnego dla Pana. Zob. 2 Mjż 38,25-28; Mt 17,24.27.
SYKL, SZEKEL — żydowska jednostka monetarna równa staterowi lub czterem drachmom, tetradrachmie. Zob.: Mt 17,24.27.
TALENT — hebr. kikkar — krążek (?); jednostka wagi której ciężar określa się na 33,5 do 36,6 kg = 60 minom lub 3000 sykli. Zob. 2 Mjż 38,24n; l Krl 10,17; Ezd 2,69; Ez 45,9n; Mt 18,24; 25,14; Obj 16,21. W NT ciężar talenta waha się w granicach od 20 kg do 40 kg.
TALENT — grecka jednostka monetarna (srebro lub złoto) = 60 minom, 240 aureusom lub 6000 drachm/denarów. Zob. Mt 18,24; 25,14n. (Chodzi przy tym o talent srebrny; złoty wart był co najmniej 30 razy tyle — NET 54).
TETRADRACHMA — drachma poczwórna = rzymskiemu staterowi; miała wartość 1 sykla. Zob.: Mt 17,24.27.
UMOWNY KURS — według niektórych biblistów określenie to (zob.: “Jak to było w obiegu u kupców” — l Mjż 23,7) może mieć związek z nieznanym bliżej określeniem ciężarka znalezionego w wykopaliskach w Ugarit (warstwy od VI do IV w. p. n. Chr.). Odważnik zawiera inskrypcję trzyliterową nsp, co może znaczyć — pół, połówka (?). Zdaniem innych biblistów odważnik nsp może być połową dotychczas nieznanego ciężkiego sykla (złoty sykl), a jego waga wynosi prawie 10 g. Jednakże sprawa ta nie jest dostatecznie zbadana.
UWAGA! Pewna niejednolitość przeliczeń i oznaczeń starożytnych miar, wag i in., spowodowana jest m. in. tym, że — po pierwsze — na zasadzie równorzędności funkcjonowały w ST i NT dwa systemy miernicze bazujące na podziale dziesiętnym i dwunastkowym (szóstkowym); po drugie — niektóre miary wyznaczone zostały przez ogólne przepisy kultowe i nie były uściślone; po trzecie — trudności spowodowane są tym, że musimy stosować miary porównawcze między starożytnością a naszymi czasami. “Etyka handlu — stwierdza biblista K. Galling — może służyć za miernik stanu duchowego ludności w danym kraju lub narodzie”.
Oprac. Mieczysław Kwiecień
Uzupełnił Piotr Zaremba
Objaśnienie skrótów:
BG — Biblia Gdańska (1632);
BJ — Jerusalemer Bibel (Biblia Jerozolimska), niemiecka wersja francuskiego wydania Pisma Świętego uważanego za bardzo dokładne;
BT — Biblia Tysiąclecia; BW — tzw. Biblia Warszawska, nowy przekład Biblii wydany przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne w Warszawie;
ST — Stary Testament;
NT — Nowy Testament.
© EIB
[1] Bible Works 5, Łk 15,8.
[2] Bible Works 5, Łk 13,21.
[3] NET 210.