Słownictwo i frazeologia biblijna
Encyklopedia Katolicka/sx

Wyrazy i związki frazeologiczne (frazemy) przejęte z Biblii; występują w języku polskim nie tylko w zastosowaniu do życia religijnego, lecz także w sytuacjach nie związanych z nim, co świadczy o sile oddziaływania Biblii na stosunki międzyludzkie i o częstych kontaktach z jej tekstem.
Zapożyczone wyrazy to najczęściej imiona własne, które przyjęły funkcje nazw pospolitych, oraz utworzone od nich wyrazy pochodne (derywaty); np. imię Cham posłużyło do utworzenia rzeczownika pospolitego cham w znaczeniu człowiek niegrzeczny, nieokrzesany, gbur i takich derywatów, jak chamidło, chamuś, chamstwo itd.

Zapożyczone związki frazeologiczne występują jako:
1° wyrażenia, czyli połączenia wyrazowe nie mające w swoim składzie form czasownikowych, np. jak w raju, niebieski ptaszek, uczony w piśmie itp.;
2° zwroty, czyli połączenia nie ustalonych, wymiennych form czasownikowych z innymi częściami mowy, np. zaczynać od Adama i Ewy, wołać o pomstę do nieba, rzucać perły między wieprze itp. (zamiast bezokoliczników zaczynać, wołać oraz rzucać można tu użyć innych form czasownika);
3° frazy, czyli całe zdania lub ich równoważniki w ustalonym, niezmiennym ich składzie (najczęściej przysłowia i wypowiedzenia o charakterze gnomicznym), np. Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada, Jakie drzewo, taki owoc. Mąż i żona jedno ciało; zostały one przejęte z Biblii, najczęściej w przekładzie J. Wujka, w postaci nie zmienionej lub sparafrazowanej; niektóre z nich są tworami oryginalnymi, oparte są jednak na różnych elementach treściowych Biblii (osoby, miejsca, zdarzenia, idee).


1. Sporo jest zapożyczeń ze ST, zwł. z Rdz; opis stworzenia świata i pierwszych ludzi (Rdz 1-4) dostarczył następujących wyrazów i frazemów zaczynać od Adama i Ewy - zaczynać niepotrzebnie od początku, od spraw dobrze znanych (np. opowiadanie); żartobliwe w stroju Adama, w stroju adamowym - nago (o mężczyźnie) i w stroju Ewy — nago (o kobiecie); nagi (goły) jak go Pan Bóg stworzył; żartobliwie listek figowy — ubiór zbyt skąpy; eden, raj, raj ziemski, raj na ziemi, rajskie życie, jak w raju itp.; rada by dusza do raju (ale grzechy nie puszczają), także baj, baju, będziesz w raju! — gdy ktoś opowiada o czymś nieprawdopodobnym; owoc zakazany, kusić jak wąż; pracować w pocie czoła itd. Z historii Kaina i Abla oraz dalszych potomków Adama (Rdz 4-5) spopularyzowały się przelać, (wylać) krew bratnią, wołać o pomstę do nieba (Rdz 4,10), matuzal albo matuzalem oraz lata matuzalowe (Rdz 5,25-27). Z potopu, historii Noego i jego potomków (Rdz 6-11) przyjęły się przedpotopowy — bardzo stary (np. dowcip), jeszcze przed potopem — bardzo dawno, gołąbek pokoju oraz gałązka oliwna (Rdz 8,8-12), cham, chamuś, chamidło, chamstwo, chamski oraz schamieć, żartobliwie nemrod — zapalony, zagorzały myśliwy, a także wprawny strzelec (Rdz 10,8-9), wieża Babel — zbiorowisko ludzi mówiących różnymi językami oraz zamieszanie, zamęt (Rdz 11,1-9) itd. Z historii Sodomy i Gomory (Rdz 18 i 19) upowszechniły się sodoma i gomora — wielkie zamieszanie, awantura i rozpusta, grzech sodomski; stanąć jak słup (soli) i obrócić się (zamienić się) w słup soli — znieruchomieć z przerażenia lub zdumienia (Rdz 19,26). Zdarzenie między synami Izaaka dało frazem sprzedać (coś) za miskę soczewicy — wyzbyć się lekkomyślnie swoich praw, łatwo z czegoś zrezygnować, niewiele w zamian zyskując. Z historii Józefa czysty (niewinny) jak biblijny Józef oraz dawne putyfarowa lub żona putyfara — kobieta zamężna uwodząca młodzieńca (Rdz 39), lata chude i lata tłuste (Rdz 41), beniaminek — ulubieniec (rodziny, klasy w szkole itp.).
Z innych ksiąg Pięcioksięgu pochodzą frazemy niewola egipska — uciążliwa zależność od kogoś i wywieść (kogoś) z niewoli egipskiej — wyprowadzić z sytuacji bez wyjścia (Wj 1), kraina (ziemia) mlekiem i miodem płynąca (np. Wj 3,8; 13,5; Kpł 20,24; Lb 13,28), plaga egipska, plagi egipskie (Wj 7,14-11,10), ciemności egipskie (Wj 10,21-22), manna z nieba, manna niebieska lub boża — dobro uzyskane niespodzianie, manna (komuś) spada z nieba, żyć manną bożą albo niebieską — utrzymywać się nie wiadomo z czego (Wj 16; Pwt 8,16; Joz 6; w NT np. J 6,31), kozioł ofiarny, być kozłem ofiarnym (np. Kpł 10,16; 23,19; Lb 7,22), ziemia obiecana — miejsce najbardziej upragnione (Lb 33, 51 i passim), strzec jak źrenicy oka lub jak oka w głowie (Pwt 32,10; Joz 6).
Zapożyczeń z reszty ksiąg ST jest mniej: przezwisko trąba jerychońska (Joz 6; trąby zrobione były z baranich rogów), chodzić krętymi drogami lub ścieżkami (Sdz 5,6), Dawid i Goliat - o 2 mężczyznach znacznie różniących się wzrostem i siłą oraz goliat - olbrzym (1 Sm 17), zajechać (komuś) pod piąte (siódme) żebro — dotknąć do żywego, bardzo dokuczyć (2 Sm 3,27; 4,6), zawieszony między niebem a ziemią (2 Sm 18,9), salomonowa mądrość, sąd (wyrok) salomonowy, mądry jak Salomon i żartobliwie mądry jak salomonowe portki (gacie), z pustego (próżnego) i Salomon nie naleje (np. 3 Krl 1-11; 2 Krn 1-9; także w NT np. Mt 12,42; Łk 11,31), haman - stworzenie (koń, krowa) wielkie, ciężkie, niezgrabne i olbrzym, Job — człowiek szczególnie przez los dotknięty, hiobowe łzy, hiobowa wieść (wiadomość) - wiadomość o przerażającym wypadku (Job 1,14-19), przysłowie Kto pod kim dolki kopie, sam w nie wpada (por. Ps 7,16; 9,16; 56[57],7; Prz 26,27; Koh 10,8), miecz obosieczny (Prz 5,4), przysłowie Kogo Pan Bóg kocha, temu krzyżyki zsyła (parafraza myśli z Prz 3,12), marność nad marnościami i wszystko marność (Koh passim), wszystkie rzeki idą do morza (Koh 1,7), kamień obrazy (Iz 8,14), kamień węgielny (Iz 28,16), człowiek o miedzianym czole — człowiek bezwstydny, bezczelny (Iz 48,4), spać snem wiecznym lub wiekuistym (Jr 51,39), rozpędzić na cztery wiatry (Ez 17,21), kolos (olbrzym, posąg) na (o) glinianych nogach (Dn 2,31-34), Mane-Tekel-Fares - znak złowróżebny (Dn 5,25-28), uczta Baltazara — uczta, po której ma nastąpić nieszczęście (Dn 5), cnotliwa Zuzanna oraz Zuzanna i starcy — o młodej kobiecie zdobywanej przez znacznie od niej starszych mężczyzn (Dn 13).
Część tego starotestamentalnego materiału językowego przejęto za pośrednictwem NT, np. mąż i żona jedno ciało (Rdz 2,24; Mt 19,5; Mk 10,8; 1 Kor 6,16; Ef 5,31), miłuj bliźniego swego jak siebie samego (Kpł 19,18; Mt 22,39; Mk 12,31-32), nie samym chlebem żyje człowiek (Pwt 8,3; Mt 4,4; Łk 4,4), głos wołającego na puszczy (Iz 40,3; Mt 3,3; Mk 1,3; Łk 3,4; J 1,23).


2. Z ksiąg NT najwięcej wyrazów i połączeń frazeologicznych dostarczyła Ewangelia Mateusza, mniej Łukasza, najmniej Marka i Jana; niektóre z nich są powtórzone w Dz, Listach Pawła Apostoła i Ap.

Ze sformułowań ewangelistów pochodzą następujące powiedzenia nikt nie jest prorokiem we własnej ojczyźnie (Mt 13,57; Mk 6,4; Łk 4,24; J 4,44), żartobliwie ty koniu Pana Jezusa! -Ty ośle! (Mt 21, Mk 11, Łk 19, J 12); faryzeusz - człowiek obłudny, świętoszek, hipokryta; faryzeuszostwo, faryzeizm, faryzeuszowski; judasz — obłudnik, zdrajca oraz otwór w drzwiach (najczęściej więziennych) do podglądania; judaszowski pocałunek - zdradziecki pocałunek; judaszowska zapłata, judaszowski grosz, judaszowskie srebrniki, judaszowskie pieniądze, judzić, podjudzić i podjudzać; zaprzeć się jak Piotr Chrystusa (Mt 26,34-35.69-75; Mk 14,30-31.66-72; Łk 22,34.54-62; J 13,38; 18,16-18.25-27); brać (nosić) swój krzyż — podejmować, znosić swoje trudne i przykre obowiązki, znosić cierpliwie przeciwności losu (Mt 10, 38 i 16,24; Mk 8,34 i 10,21; Łk 9,23 i 14,27; J 19,17); golgota — męka, męczarnie, zwłaszcza duchowe (Mt 27,33; Mk 15,22; Łk 23,33; J 27,33); wyglądać jak z krzyża zdjęty.

 Z Mt: herod — okrutnik, herod-baba — kobieta o męskim charakterze, energiczna; żartobliwie rzeź niewiniątek — o źle zdawanych egzaminach, o miażdżącej klęsce drużyny sportowej itp. (2,16-18); ironicznie ubogi duchem (na duchu) — o niskim poziomie moralnym albo umysłowym, nieoczytany, głupi (5,3); sól ziemi (świata) — najbardziej wartościowe jednostki lub grupy ludzi (5,13); (ani) na jotę, co do joty oraz jota w jotę (5,18) — dokładnie; niechaj nie wie lewica, co czyni prawica (6,3); nie siać, nie orać, a zbierać — żyć z cudzej pracy, wyzyskiwać, ciągnąć zyski z nielegalnych źródeł (6,26; także Łk 12,24); rzucać perły przed wieprze — dawać komuś to, czego nie umie ocenić (7,6); groby pobielane — o udającym dobrego (23,27); kto mieczem wojuje, od miecza ginie (26,52, także Ap 13,10); umy(wa)ć ręce od wszystkiego i umy(wa)ć ręce jak Pilat (27,24); napoić octem i żółcią — sprawić (komuś) zawód, wyrządzić krzywdę, przykrość, ból (27,34.48).

 Z Mt i Mk — nie daje się nowej łaty do starej sukni (Mt 9,16; Mk 2,21; także Łk 5,36); wiara góry przenosi lub wiara porusza góry (Mt 21,21; Mk 11,23), duch ochotny (ochoczy), ale ciało mdłe (Mt 26,41; Mk 14,38).

 Z Mt, Łk i J — nie jest uczeń nad mistrza, ani sługa nad pana (Mt 10,24), nie jest uczeń nad mistrza (Łk 6,40) i nie jest sługa większy nad pana swego (J 13,16; 15,20); korona cierniowa — utrapienie, męka; nosić cierniową koronę i przysłowie zła żona cierniowa korona (Mt 27,29; Mk 15,17-19; J 19,2.5).

 Z Mt, Mk i Łk — wyganiać (z kogoś) diabła — starać się odciągnąć kogoś od złego zamiaru, od narowu (np. Mt 7,22; 12, 24-27; Mk 1,23-27; Łk 4,33-35); niebieski ptak (ptaszek) - człowiek bez stałego zajęcia, żyjący nie wiadomo z czego (np. Mt 6,26; Mk 4,4.32; Łk 8,5; 9,58; 13,19); jaką miarką mierzycie, taką wam odmierzą (Mt 7,2; Mk 4,24; Łk 6,38); żartobliwie otrząsnąć proch z nóg swoich — odżegnać się od czegoś, odejść od kogoś (Mt 10,14; Mk 6,11; Łk 9,5; 10,11); żartobliwie o gorszycielach — nie gorszyć maluczkich! (Mt 18,6; Mk 9,42; Łk 17,2), kamień młyński u (do) szyi (Mt 18,6; Mk 9,42; Łk 17,2) i o grzesznikach — łatwiej wielbłądowi przejść przez ucho igielne, niż [...] (Mt 19,24; Mk 10,25; Łk 18,25); ironicznie uczony w piśmie lub uczony w księgach (Mt, Mk i Łk passim); odda(wa)ć cesarzowi, co cesarskiego — odda(wa)ć, co się komu należy (Mt 22,21; Mk 12,17; Łk 20,25); nie zostawić kamienia na kamieniu oraz nie zostanie kamień na kamieniu (Mt 24,2; Mk 13,2; Łk 19,44; 21,6); kielich goryczy lub gorzki kielich - cierpienie, boleść, strapienie zesłane przez los (Mt 26,39.42; Mk 10,38-39; 14,36; Łk 22,42).

 Z Mt i Łk — czasem ironicznie kto cię uderzy w policzek, nadstaw mu drugi! (Mt 5,39; Łk 6,29), miłujcie nieprzyjacioły wasze! (Mt 5,44; Łk 6,27), nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni (Mt 7,1; Łk 6,37; inne sformułowanie Rz 2,1; 1 Kor 4,5), widzieć źdźbło w oku bliźniego, a nie widzieć belki (tramu) we własnym oku (Mt 7,3-5; Łk 6,41-42), proście, a będzie wam dane, szukajcie, a znajdziecie, kołaczcie, a będzie wam otworzone! (Mt 7,7; Łk 11,9-10), płacz i zgrzytanie zębów — wielka rozpacz (np. Mt 8,12; 13,42; Łk 13,28); nie mieć gdzie skłonić głowy (Mt 8,20; Łk 9,58) — bezdomność; grosz wdowi lub grosz ubogiej wdowy (Mk 12,42-44; Łk 21,1-3) — oddanie swego całego majątku; kto się wywyższa, będzie poniżony, a kto się poniża, będzie wywyższony (Mt 23,12; Łk 14,11; 18,14), nie być pewnym (nie wiedzieć, nie znać) dnia ani godziny (Mt 25,13; Łk 12,46: inne sformułowanie u Mt 24,44 i Mk 13,33.35).

 Tylko z Łk — być w błogosławionym stanie — być w ciąży (1,42), lekarzu, ulecz samego siebie! (4,23); samarytanin, miłosierny samarytanin, samarytańska praca — pomoc, opieka itp. (10,30-37); obrać (wybrać) lepszą cząstkę (10,42); syn marnotrawny i rozszerzone marnotrawna córka, marnotrawne dzieci (15,11-32); mamona — dobra materialne, pieniądze (16,9-13), łazarz — człowiek opuszczony, wycieńczony chorobą, nędzarz, biedak (16,19-31); przenieść się na łono Abrahama — umrzeć, stąd też na łonie (natury, przyrody, rodziny) , oraz żartobliwie iść (pójść, pojechać, przejechać się) do Abrahama na piwo — umrzeć (16,19-31) itp.

 Tylko z Mk — wszystko jest możliwe dla wierzącego (9,23).

 Tylko z J — stać się ciałem lub oblec się w ciało — ziścić się, zrealizować się, oraz wykrzyknienie a słowo ciałem się stało! — wyraz wielkiego zdumienia, zaskoczenia lub przerażenia (1,14); żartobliwie jak w Kanie Galilejskiej — gdy na stole pojawiają się nowe trunki (2,1-11); pisać na piasku — puszczać w niepamięć; rzucać na kogo kamieniem — potępiać kogoś, rzucić pierwszy kamieniem oraz cała fraza kto z was (z nas) jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci (na kogoś) kamieniem! (8,7); nie z tej ziemi— o kimś (czymś) niezwykle pięknym lub w ogóle niezwykłym (trawestacja wyrażenia nie z tego świata, 8,23); maluczko, a [...] (16,16-19), od Annasza do Kaifasza (18,24); niewierny Tomasz lub niewierny jak Tomasz (20,24-29).

Z pozostałych ksiąg NT wywodzi się niewiele zwrotów — wierzgać przeciwko ościeniowi — miotać się w sytuacji bez wyjścia (Dz 26,14); być w siódmym niebie (2 Kor 12,2 jest aż do trzeciego nieba, siódme z apokryfów), bestia apokaliptyczna; alfa i omega — początek i koniec, wszystko, niezachwiany autorytet (Ap passim); księga zamknięta na siedem pieczęci (Ap 5).


3. Wykorzystano też samą nazwę Biblii i tytuły jej części składowych: biblia — duża księga; cnoty biblijne; żartobliwe (czyjaś) księga rodzaju — pochodzenie, rodowód; exodus — tłumne wyjście (np. z miasta, z kraju); stawać się ewangelią, uważać coś za ewangelię — uważać coś za bezwzględny nakaz, autorytet; dawne kłaść głowę pod ewangelię — narażać się na przykrości, niebezpieczeństwa; ewangeliczna prostota, moralność ewangeliczna; apokalipsa — objawienie, wizja; apokaliptyczny — tajemniczy, wizyjny, straszny.


4. Biblijne imiona osobowe ze ST są w Polsce rzadkie. Często występują tylko Adam i Ewa, rzadko Daniel, Eliasz, Jeremi (Jeretniasz), Jonasz, Rafał, Tobiasz oraz Judyta, Rut, Tamara; dawniej używano imion Abraham, Samuel i innych. O wiele więcej imion wzięto z NT — Ananiasz, Andrzej, Bamaba, Bartłomiej, Dionizy, Filip, Gabriel, Jan, Józef, Klaudiusz, Kleofas, Korneliusz, Łukasz, Maciej i Mateusz (z Matthaeus), Marek, Michal, Mikołaj, Nikodem, Paweł, Piotr, Szczepan i Stefan (ze Stephanus), Szymon, Tadeusz, Tomasz, Tymoteusz i Tytus oraz Anna, Elżbieta, Joanna, Lidia, Magdalena, Maria, Marta oraz z tradycji apokryficznej — Kasper, Melchior, Baltazar.


5. Wiele wyrazów i frazemów przeszło z Biblii do polskiego języka niereligijnego nie bezpośrednio, lecz poprzez późniejsze teksty religijne (modlitwy, przepisy itp.) oraz poprzez nauki świeckie niegdyś ściśle z Biblią związane; do takich tworów należą np. semita, semitolog, semicki itd., chamici, chamicki, jafetydzi oraz (ludy i języki) jafetyckie (od imion synów Noego, Rdz 6-11), sodomia i sodomita (Rdz 18 i 19), dekalog i dziesięcioro przykazań (np. higieny) oraz żartobliwie być (czyimś) sługą i służebnicą, wołem i osłem — być na każde zawołanie, spełniać każdy rozkaz (z dekalogu, Wj 20, Kpł 20, Pwt 5), onanizm, onania, onanizować się (Rdz 38,8-10), walka (troska) o chleb powszedni i (umieć coś) jak pacierz (z Pater noster, Mt 6,11; Łk 11,3), żartobliwie błogosławiony między niewiastami (z Pozdrowienia anielskiego, Łk 1,42), potrzebny jak Piłat w Credo i żartobliwie wstąpił do piekieł, po drodze mu było (z Credo) itp. Liczne są także wyrazy i frazemy świeckie utworzone w oparciu o nazwy i pojęcia takie, jak Bóg, Bóg Ojciec, Duch Święty, Mesjasz, Jezus, Maryja, Józef, niebo, piekło, anioł, diabeł, apostoł, święty, żegnać (się), błogosławić itp. — którym początek dała Biblia.

---