ĆWICZENIA SŁOWNIKOWO – FRAZEOLOGICZNE I SYNTAKTYCZNE

Ćwiczenia słownikowe:

polegają na wzbogacaniu słownika uczniów drogą wprowadzania nazw dotyczących nowo poznanych przedmiotów, czy zjawisk oraz nazw czynności i cech.

Słownictwo - to zasób wyrazów danego języka.

Cele ćwiczeń słownikowych:

• wzbogacenie zasobu słownika uczniów,

• przenoszenie słownictwa z biernego słownika uczniów do czynnego,

• kształcenie sprawności operowania wyrazem,

• uwrażliwienie na estetykę wypowiedzi i wyrobienie odpowiedzialności za słowo,

• zapobieganie błędom słownikowo – frazeologicznym
  i ich zwalczanie

Do najważniejszych ćwiczeń słownikowych należą:

• wprowadzanie nazw przedmiotów, zjawisk, cech, czynności oraz stosunków przestrzennych i czasowych,

• wyjaśnianie niezrozumiałych wyrazów,

• gromadzenie zwrotów i wyrażeń zastępczych,

• grupowanie wyrazów wokół określonych tematów,

• grupowanie wyrazów o znaczeniu przeciwnym i podobnym,

• zastosowanie nieznanych dziecku wyrazów w zrozumiałym dla niego kontekście,

• wyrażanie podanej treści za pomocą prostych porównań i przenośni

Ćwiczenia frazeologiczne:

Rozszerzanie aktywnego słownika uczniów powinno się ściśle łączyć
z frazeologią. Należy nie tylko wyjaśnić dzieciom nieznane
im wyrazy ale również ukazywać je w różnych związkach z innymi wyrazami, a przy tym wprowadzać charakterystyczne dla naszego języka wyrażenia i zwroty. Kształcenie komunikatywnego języka obejmuje poznawanie i stosowanie określonych powiązań frazeologicznych, a więc poprawne konstruowanie zdań pojedynczych i złożonych różnych typów.

Frazeologia - jest to ta część nauki o języku, która zajmuje się badaniem doboru i znaczenia wyrazów w związkach, łączliwością wyrazów i stopniem ich zespolenia.

Typy ćwiczeń frazeologicznych:

• układanie zdań z zastosowaniem nowo wprowadzonego wyrazu,

• układanie zdań połączonych z doborem odpowiednich wyrazów uprzednio zgromadzonych,

• stosowanie zastępczych wyrażeń, zwrotów i fraz,

• układanie zdań lub dłuższych wypowiedzi z podanymi wyrażeniami, zwrotami i frazami,

• rozwijanie podanych zdań przez dodawanie do nich części zdania
  w formie stałych związków frazeologicznych,

• stawianie przez nauczyciela odpowiednich pytań, wymagających zastosowania określonych związków frazeologicznych w odpowiedzi,

• pisanie przez uczniów pytań do podanych przez nauczyciela zdań,
  w których zastosowano nowe wyrażenia, zwroty czy frazy,

• wielokrotne redagowanie zdań na określony temat
  z wykorzystaniem „zbliżonych znaczeniowo” coraz to innych związków frazeologicznych,

• wypisywanie przez uczniów odpowiednich wyrażeń, zwrotów i fraz
  z opracowanych tekstów literackich lub innych wypowiedzi językowych, a następnie wykorzystywanie ich we własnym tekście,

• pamięciowe opanowywanie wierszy, zagadek, fragmentów prozy itp., a następnie wykorzystywanie zawartych w nich niektórych związków frazeologicznych w toku konstruowania własnej wypowiedzi językowej na określony temat,

• sporządzanie słowniczków frazeologicznych

Związki frazeologiczne dzieli się na dwie grupy:

• ze względu na stopień zespolenia (stałe, łączliwe i luźne),

• ze względu na występujące w nim części mowy (wyrażenia, zwroty i frazy)

Związki frazeologiczne stałe charakteryzują się tym,
że wyrazy wchodzące w ich skład są niewymienne: poszczególne wyrazy tracą swe znaczenie na rzecz całości, która ma znaczenie przenośne np. wpadłem z deszczu pod rynnę, ręka rękę myje.

Związki frazeologiczne o charakterze łączliwym to takie, których stopień spoistości jest znaczny ale ich składniki nie uległy leksykalizacji* np. gniady, czy-pogalopował może być użyty tylko w odniesieniu do konia.

*Leksykalizacja - to proces zanikania pierwotnej więzi między budową słowotwórczą wyrazu a jego znaczeniem. Wyraz zleksykalizowany funkcjonuje jako niezależna od swej etymologii (pochodzenia) jednostka semantyczna np. złodziej „ten co czyni zło” w wyniku leksykalizacji znaczy „ten co kradnie”.

Związki frazeologiczne luźne to połączenia tworzone każdorazowo, doraźnie-ich składniki są wymieniane i zachowują znaczenie dosłowne np. biały kwiat, biała suknia, kwiat błękitny, błękitna suknia.

Wyrażenia to zespół co najmniej dwóch wyrazów stanowiących całość syntaktyczną, jego podstawę stanowi rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy lub przysłówek np. fala morska, stary człowiek, piękny olśniewająco, łaknący odpoczynku, bardzo wysoko, świeżo malowane, zbyt późno.

Do wyrażeń tych zalicza się utarte połączenia przyimkowe, przysłówkowe i spójnikowe np. na bok,
co chwila , po cichu, jak również, a mianowicie.

Zwroty to związki frazeologiczne w skład których wchodzi czasownik lub imiesłów nieodmienny np. jeść łapczywie, ruszyć z kopyta, robić porządki, pleść trzy po trzy. Jest to forma zwrotu frazeologicznego, w którym występuje podmiot i orzeczenie.

Frazy mają z reguły postać zdania pojedynczego
np. burza huczy, słońce świeci, sztandary łopoczą
na wietrze, ale mogą przybierać również postać zdania złożonego np. nie ma tego złego co by na dobre nie wyszło, kto rano wstaje temu Pan Bóg daje.

Nie wszystkie zdania są frazami. Frazy to wszelkiego rodzaju przysłowia, sentencje, maksymy, powiedzenia i porzekadła np. niedaleko pada jabłko od jabłoni.

Ćwiczenia słownikowo – frazeologiczne – przykłady:

1. Od podanych rzeczowników utwórz przymiotniki i czasowniki:

zachód - ……… - …………

wschód - ……… - …………

2.W której grupie wyrazów znajdują się tylko rzeczowniki rodzaju żeńskiego?

wiosna, lato, dom ● dziadek, ojciec, mama ● górnik, węgiel, ściana ● piosenka, książka, kartka

3. Do podanych rzeczowników dobierz nazwy kolorów:

niebo (jakie?)………,łąka (jaka?)………,las (jaki?)…………,
słońce (jakie?)………,kwiaty (jakie?)……., spódnica (jaka?)………

4. Dopowiedz do każdego przymiotnika dwa lub trzy rzeczowniki:

jasny - ……… bystry - ………..

szybki - …….. wesoła - ………

silny - ………. chłodne -……..

5. Zmień liczbę pojedynczą na mnogą:

wysoki brzeg - ……., czerwone jabłko - ………,
zielony ołówek - ……….,wesołe dziecko - …….

6. Połącz parami wyjaśnienia:

dwa dni temu w ciągu dwu dni

za dwa dni przedwczoraj

co dwa dni co drugi dzień

przez dwa dni pojutrze

7. Do podanych czasowników dodaj na początku sylaby ,,po” i ,,wy’’. Otrzymane czasowniki przeczytaj wolno i wyraźnie:

….wiał, ….ciągnął, ….ciął, ….giął, ….pisał, ….gonił

8. Które z podanych czasowników pasują do słowa ,,deszcz’’?

świeci, leje, kropi, grzeje, mży, siąpi, zacina, topnieje

9. Ułóż opowiadanie o przygodzie, która mogła wydarzyć się dzieciom. Korzystaj z podanych wyrazów:

dzieci bawią się z górki

sanki zjeżdżają na górze

śnieg lepi obok

bałwan rzuca poniżej

chłopiec celuje kilkoro

śnieżki toczą dwoje

kule śniegowe jeżdżą jeden

lodowisko przewrócił się

łyżwy narty

10. Od podanych w liczbie pojedynczej czasowników utwórz liczbę mnogą:

krzyknęła - …………….. wziął - …………

zamknęła - ……………… zasnęła - ………

ogarnął - …………… stanęła - …………

zaczął - …………… ukląkł - ……….

11. Określ liczbę rzeczowników:

słońce, pieski, kwiat, wąż, koty

Podsumowując stwierdzamy, że ćwiczenia słownikowe są integralnie powiązane z ćwiczeniami frazeologicznymi i syntaktycznymi. W ćwiczeniach słownikowych zaleca się np. ćwiczenia polegające na zastosowaniu nieznanego dziecku wyrazu (wyrażenia, zwrotu) w zrozumiałym dla niego kontekście lub zbudowanie zdania z zastosowaniem tego nowego elementu. W tej sytuacji mówimy o ćwiczeniach słownikowo-frazeologicznych i syntaktycznych dla podkreślenia konieczności integralnego ujmowania tych rodzajów ćwiczeń.

ĆWICZENIA SYNTAKTYCZNE:

to kształtowanie umiejętności zamykania myśli w granicach zdania przez: wyróżnianie zdań
w mowie, rozwijanie zdań pojedynczych i ograniczanie składników zdania, przekształcanie zdań na równoważniki (i odwrotnie), przekształcanie zdań pojedynczych na złożone i (odwrotnie), układanie zdań złożonych ze składowych, określanie związków między wyrazami.

Syntaktyka (składnia) - to dział gramatyki zajmujący się badaniem wypowiedzeń i ich budową.

ĆWICZENIA SYNTAKTYCZNE MOŻEMY PODZIELIĆ NA:

• ćwiczenia w zakresie zdania pojedynczego

• ćwiczenia w zakresie zdania złożonego

ĆWICZENIA W ZAKRESIE ZDANIA POJEDYNCZEGO:

Celem ćwiczeń w zakresie budowania zdania pojedynczego jest kształtowanie i utrwalanie umiejętności konstruowania zdania oraz ukazywania możliwości zastosowania go w wypowiedzi. W pierwszym okresie ćwiczeń w budowie zdania pojedynczego należy zwracać uwagę na obecność jednego czasownika
i rzeczownika. Podczas ćwiczeń w układaniu zdań pojedynczych można stosować następujące typy ćwiczeń składniowych:

• wydzielanie zdań z gotowego tekstu mówionego (dla pomocy również z pisanego na tablicy),

• uzupełnianie luk w zdaniach pojedynczych,

• układanie zdań z rozsypanek wyrazowych,

• zamianę zdania pojedynczego na zdania niewerbalne (równoważniki).

PRZYKŁADY:

1. Wydziel z tekstu samodzielne zdania pojedyncze:

a. Urządziliśmy w klasie ,,kącik hobbystów” w którym znajduje się dużo interesujących przedmiotów często zaglądamy do tego kącika lubimy oglądać ciekawe rzeczy

b. Była jesień dzieci chciały rozpalić ognisko wybrały się na łąkę na której stało kilka bocianów boćki przelękły się dzieci i zerwały się do lotu dzieci długo patrzyły za nimi.

c. Lubię moją koleżankę ona jest uczynna pomaga mi w odrabianiu lekcji i często się ze mną bawi.

2. Zamień zdania na równoważniki (według przykładu: moja mamusia choruje - moja mamusia chora):

Za oknem widzimy piękny ogród.

Dookoła rośnie piękne żyto.

A tutaj jedzie pociąg.

3. Ułóż zdania z rozsypanki wyrazów. Powiedz jak się te zdania nazywają:

się zbliża zima

krótsze coraz dni są

w jesteśmy szkole

chłodniej dworze na jest

kot łapki czarne myje swoje

4. Z podanych sylab ułóż wyrazy, a następnie zdania:

po PA mógł dziec weł ku

na Tak po ża le stą pić ło

5. Z rozsypanki wyrazowej ułóż 3 zdania rozkazujące:

żelazka nie do sieci włączonego zastawiaj

zawsze elektryczny oszczędzaj prąd

wyłącz z domu wychodząc

6. Rozwiń następujące zdania:

Pada śnieg. Prószy śnieg. Sypie śnieg.

Zbliża się zima. Idzie zima. Nadchodzi zima.

7. Zamień zdania oznajmujące na pytające, a następnie odpowiedz na pytania:

a. Woda zerwała most.

Kiedy…………?

Jaki …………...?

b. Ratownicy przystąpili do akcji.

Dlaczego…………?

Kiedy…………………..?

8. Zamień w podanych zdaniach liczbę pojedynczą na mnogą:

Szary skowronek przyleciał.

Duży bocian klekocze.

Wesoły ptak świergocz.

9. Uzupełnij zdania brakującymi wyrazami:

Górnik pracuje…… kopalni.

………kopalni zjeżdża winda.

……….kopalnią znajdują się wieże wiertnicze.

Długie ciemne korytarze ciągną się………… ziemią.

10. Uzupełnij zdania wyrazami: dwoje, dwie, dwaj, dwóch:

Na boisku jest gwarno i wesoło ………. chłopców gra w piłkę.

Tej grze przygląda się …………małych dzieci.

Obok …………… dziewczynki skaczą przez skakankę.

Tam dalej …………. chłopcy skaczą w dal.

 

11. Ułóż zdania posługując się pytaniem ,,kiedy?’’ i wyrażeniami pomocniczymi: dziś, jutro, dzisiaj, wczoraj, przedwczoraj, pojutrze:

……………..pogniewałam się z Kasią.

Pójdę do Jacka…………

…………….dostałem piątkę z rysunków.

Wybory do samorządu odbyły się…………..

12. Ułóż zdania wiążąc je ładnie ze sobą, korzystaj z podanych wyrazów:

następnie, po przyjściu, zakupy, potem, rozmawiałam, nazajutrz, ja tymczasem, później

Wracam ze szkoły o godzinie jedenastej,

………..idę po zakupy …… robię w sklepie osiedlowym.

………..wracam do domu.

Spotykam koleżankę ………….. z nią trochę …………. pożegnałyśmy się.

W niedzielę wyjechałam na obóz. ………byłam już nad morzem.

Ty zostaniesz w domu ……. wyjdę do sklepu. ……….do domu ugotuję obiad. ………..będziemy się bawić.

ĆWICZENIA W ZAKRESIE ZDANIA ZŁOŻONEGO:

Ćwiczenia w przekształcaniu zdań pojedynczych
na zdania złożone warto poprzedzić krótkim przypomnieniem ćwiczeń w wydzielaniu zdań pojedynczych z gotowego tekstu mówionego. Ćwiczenia tego rodzaju będą pełnić rolę ćwiczeń przygotowujących do przekształcania zdań pojedynczych w złożone.

PRZYKŁADY:

1. Przekształcić zdania pojedyncze w złożone:

Przykład: Kot miauczy. Pies szczeka. ( Kot miauczy, a pies szczeka).

Janek wstał z łóżka. Zaczął się bawić. (i)

Basia wyszła ze szkoły. Poszła drogą do domu. (i)

Było już późno. Szybko poszedł do szkoły. (więc, i)

Słonko jasno świeci. Ptaszki wesoło śpiewają. (więc)

Nie poszłam na sanki. Poszłam na ślizgawkę. (ale)

Przed domem jest ogródek. Stoją w nim ule. (w którym)

W rzece są ryby. Chłopiec łowi je wędką. (które)

Pamiętam o ptakach w zimie. One pomagają nam w lecie. (gdyż)

2. Wyszukaj w tekście składowe części zdania złożonego. Wskaż
w tekście części składowe zdań i podkreśl wyrazy łączące te części:

a. Był ciepły, jesienny dzień, więc dzieci wybrały się na wycieczkę do lasu. Przyszły na polanę, na której stała rodzina sarenek. Sarenki przelękły się dzieci i uciekły w głąb lasu, a dzieci poszły dalej.

b. Dzień był piękny i słoneczny, więc poszliśmy na wycieczkę. Szukaliśmy zwiastuny wiosny. Każdy miał oczy i uszy otwarte. Chcieliśmy wiosnę zobaczyć
i chcieliśmy ją usłyszeć. Po wycieczce wróciliśmy do szkoły, aby opisać nasze spostrzeżenia.

c. Jurek przyszedł dziś pierwszy do szatni i nie czekając na kolegów szybko pobiegł do klasy. Nie było późno, ale w klasie czekała niespodzianka. Do szkoły przyjechało kino, więc będzie mógł obejrzeć film. Niecierpliwił się, że film się jeszcze nie zaczął.

3. Wskaż liczbę części zdania i podaj samodzielnie przykłady wyrazów łączących te części:

Chłopcy wybiegli z domu / pobiegli na boisko\ pograć
w piłkę.

Dzieci ubierały choinkę / zawiesiły dużo bombek. Jedna
z nich upadła / i zbiła się.

dzieci bawiły się piłką / Janek rzucił do Kasi/ i piłka odbiła się/ potoczyła się na bok.

Dzieci wyjechały nad morze/ codziennie chodziły
na plażę. Stawiały tam babki z piasku /czasami budowały piaskowe zamki. Pewnego dnia wiał silny wiatr/ wszystko dzieciom zniszczył.

4. Dopowiedz w każdym zdaniu brakujące części zdania. Wskaż czasowniki

w obu częściach zdania i wyrazy łączące te części:

……, żeby opowiedziała nam bajkę. ……, co będę robić w domu……,
bo ja jeżdżę na rowerze……., bo pada śnieg……, bo wszystkim pomaga……, ile kosztuje bochenek chleba……, czy lubisz pływać……, gdzie pojadą
na wakacje……, kiedy skończę czytać książkę……, że jutro pojedziemy
do lasu……, dlaczego Jurka nie ma w domu.

5. Z rozsypani ułóż zdania:

widzieliśmy tam robotników byliśmy na wycieczce w hucie

którzy wytapiali stal

pomagaliśmy sadzić kwiaty w ogródku w tym roku

po raz pierwszy to była bardzo przyjemna praca

6. Ułóż zdania pojedyncze ze zdań złożonych:

Dzieci ładnie ubrały choinkę, która wyglądała jak nowa. Kazio stał obok choinki i łakomie oblizywał się.

Do Tomka przyjechał Witek, który jeszcze nigdy nie widział Warszawy, więc Tomek pokazał mu miasto, najpierw chodzili po ulicach a potem weszli do Pałacu Kultury i Nauki i zobaczyli z góry całą Warszawę.

7. Połącz parami następujące zdania:

Gdy skończy się film dzieci bawią się w domu.

Kiedy jest pogoda wszyscy wychodzą z kina.

Kiedy pada deszcz dzieci wychodzą na podwórko.

Literatura:

1. Ryszard Więckowski ,,Ćwiczenia słownikowo - frazeologiczne i syntaktyczne w klasach początkowych‘’, Warszawa 1989, WSiP

2. Maria Bober - Pełzowska ,,Rozwijanie mowy uczniów klas niższych”, Warszawa 1983, WSiP

3. Marian Jelonek, Tadeusz Wróbel „Praca nauczyciela i ucznia w klasach I – III”, Warszawa 1990, WSiP