Propozycje ćwiczeń słownikowo-frazeologicznych

i syntaktycznych w programie nauczania dla I etapu zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej

Opracowała Hanna Pieńkowska

Nauczycielka Szkoły Podstawowej nr 7 w Siedlcach

Edukacja polonistyczna zajmuje centralne miejsce w nauczaniu elementarnym. Sytuacja ta wynika z roli języka w rozwoju umysłowym, funkcji komunikatywnej w życiu społecznym oraz funkcji ogólnokulturalnej i wychowawczej. Celem edukacji polonistycznej na etapie wczesnoszkolnym jest poznawanie języka mówionego i pisanego w kontakcie dziecka ze światem zewnętrznym. Cel ten realizuje się poprzez integralnie powiązane ze sobą rodzaje ćwiczeń:

· W czytaniu;

· W opracowywaniu tekstów;

· W mówieniu i pisaniu; ćwiczeń gramatyczno-ortograficznych;

· Ćwiczeń słownikowo-frazeologicznych i syntaktycznych.

Uczeń, poprzez wymienione ćwiczenia powinien zdobyć umiejętność swobodnego posługiwania się językiem ojczystym, wykazać się umiejętnością rozumienia tekstów, posługiwać się różnymi formami wypowiedzi pisemnej, w tym także rozpoznawania części mowy i prawidłowego stosowania związków frazeologicznych.

Realizacja tak postawionych zadań stawia przed nauczycielem konieczność wprowadzania różnorodnych ćwiczeń słownikowo-frazeologicznych i syntaktycznych, które służyć będą bogaceniu języka biernego i czynnego ucznia. Propozycje ćwiczeń frazeologicznych i syntaktycznych przedstawiam niżej.

1. Wprowadzanie nowego wyrazu winno następować w powiązaniu odpowiedniej nazwy z poznanym przedmiotem, czynnością lub zjawiskiem, czyli polega na nazywaniu przedmiotów, ruchów, kształtów, barw, wielkości i stosunków przestrzennych.

np. jesienne dni - mgliste, deszczowe, słotne, dżdżyste, zimne, brzydkie;

wiosenne poranki - słoneczne, radosne, świeże, mroźne, rześkie;

podczas wycieczki jest - słonecznie, pięknie, radośnie.

Wprowadzanie nowego wyrazu dokonujemy podczas wycieczki, w trakcie obserwacji prowadzonych wspólnie, na podstawie przyniesionych zdjęć, modeli, makiet, a także na podstawie ilustracji, jesiennych zbiorów, obserwacji przyrodniczych, słowem w każdej nadarzającej się do tego sytuacji. Ćwiczenie to można przeprowadzać również na podstawie tekstów z podręcznika, czy tekstów literackich, podczas oglądania filmu, a także omawiania historyjek obrazkowych. Dziecko w trakcie ćwiczeń wprowadza nowy wyraz czy związek frazeologiczny do swego słownika poprzez wielokrotne jego użycie w różnych kontekstach.

2. Wyjaśnianie niezrozumiałych wyrazów i zwrotów użytych w tekstach i zastępowanie ich innymi realizujemy w trakcie czytania tekstu, bądź po jego odczytaniu. Możemy także dokonać czynności dobierania podanych określeń, wypisanych uprzednio na tablicy , np.:

unikać jak ognia, stanąć jak wryty, ani mi się śni, (bardzo czegoś unikać, zatrzymać się nagle, nie mam zamiaru), a następnie zastosować je w zdaniach, np.:

Unikam jak ognia kąpieli w rzece. Bardzo unikam kąpieli w rzece.

Czy pójdziesz dziś do kina? Ani mi się śni.

Czy pójdziesz dziś do kina? Nie mam zamiaru

Stanęłam jak wryta przed pędzącym samochodem. Zatrzymałam się nagle przed pędzącym samochodem.

Jednym ze sposobów sprawdzenia rozumienia znaczenia wyrazu czy związku frazeologicznego może być zadanie pytania:

Co znaczy? Wybiera się jak sójka za morze.

Inną formą tego ćwiczenia jest czytanie tekstu zawierającego określone związki frazeologiczne i wyrażanie jego treści inaczej albo słowami związku frazeologicznego bądź własnym rozumieniem jego sensu.

3. Precyzowanie znaczeń słów, znajdowanie najwłaściwszego wyrazu dla prezentowanych treści. Ten rodzaj ćwiczenia polega na gromadzeniu wyrazów bliskoznacznych dotyczących różnorodnej tematyki.

Np. z okazji uroczystości gromadzimy synonimy do wyrazów:

Dekorować - zdobić, upiększać, stroić

Pali się- jarzy, dogasa, płonie, świeci

Niebieski- lazurowy, błękitny, szafirowy

Przykład 1. Poznawanie słownictwa związanego z tematem ,,deszcz”

rodzaje deszczu

ulewa, kapuśniaczek, mżawka, pompa, burza, nawałnica

cechy deszczu

drobny, przelotny, kroplisty, raptowny, gęsty, gwałtowny, rzęsisty, ulewny

zapowiedź deszczu

zbiera się na deszcz, idzie deszcz, nadchodzi deszcz, zanosi się na deszcz, deszcz wisi w powietrzu

objawy deszczu

mży, rosi, kropi, pada, zacina, dzwoni o szyby, siąpi, leje

związki frazeologiczne związane z wyrazem deszcz

dzień - słotny, deszczowy, dżdżysty

moknąć na deszczu;

plusk, szum deszczu;

spaść z deszczem (ukazać się nagle);

chodzić po deszczu;

przemoknąć do suchej nitki;

wpaść z deszczu pod rynnę ( w większą biedę, kłopot);

czekać, moknąć jak kania na deszczu;

rosnąć jak grzyby po deszczu.

Przykład 2. Prezentowanie cech jesiennych liści

kształty

· jajowate, owalne, sercowate, palczaste, zębate, pierzaste, iglaste, lancetowate;

barwy liści

zielone, żółte, brązowe, rdzawe, rude, złote, czerwone

związki frazeologiczne

spadają bezszelestnie, lecą z drzew, wirują w powietrzu, mienią się różnymi barwami;

porównania - błądzić jak liść porwany przez wiatr, trząść się jak liść osiki

przenośnie - na szybach okien szklą się (jarzą) liście mrozu

wyrazy pokrewne - liść, liściasty, liściowy, listeczek.

Przykład 3. Zapoznanie ze słownictwem wyrażającym ruch, żywość, tempo, dynamikę:

-wyrazy bliskoznaczne wyrażające ruch, dynamikę:

biec, biegać, cwałować, drałować, gnać, gonić, latać, mknąć, pomknąć, pędzić, puścić się;

-sposoby wzmacniania dynamiki ruchu:

na oślep, galopem, pospiesznie, ile sił, co tchu, z wywieszonym językiem, jak szalony, jak strzała, na skrzydłach, ile sił w nogach, na łeb na szyję,

w pogoń, w cwał;

-wyrażenia o znaczeniu przeciwnym:

pędzić - wlec się;

biec - iść powoli;

mknąć jak strzała - wlec się jak żółw.

Kształceniu sprawności operowania wyrazem (słowem) służą także ćwiczenia polegające na gromadzeniu wyrazów pokrewnych, pochodnych. Wiążą się one z nauką ortografii i gramatyki. Przy wprowadzaniu nazw czynności związanych np. z porządkowaniem, wyjaśniamy synonimy tego wyrazu - porządkować, sprzątać, czyścić, układać. Zapoznajemy także z grupą wyrazów pokrewnych do czasowników:

porządkować - porządek, porządny;

kurz- zakurzony, kurzyć, odkurzać.

Po pewnym czasie rozszerzamy słownictwo dotyczące tej tematyki

o związki wyrazowe związane z wyrazem kurz - ścierać, zmiatać, zetrzeć. Wyrazy te oraz całe grupy wyrazów pokrewnych włączamy do ćwiczeń ortograficznych utrwalając prawidłową ich pisownię.

Słownictwo ucznia uściślamy także poprzez zestawienie cech kontrastowych, dobierając wyrazy o znaczeniu przeciwnym przy porównywaniu cech osób lub przedmiotów. Ćwiczenia w tym zakresie przeprowadzamy porównując treść obrazków, cechy i czynności osób, stany - (ciemno-widno), a także na podstawie przeprowadzanych obserwacji przyrodniczych zestawiając wyrazy porównujące, np. jesień słotną i złotą. Wprowadzone w ten sposób związki frazeologiczne, a także później części mowy służące porównywaniu przedmiotów i czynności, wzbogacają słownictwo dziecka w sposób naturalny.

4. Świadome stosowanie trafnych określeń i związków frazeologicznych

wprowadzamy przestrzegając zasady, by każdy nowo wprowadzony wyraz był podany w związku frazeologicznym. Tworzymy także związki z użyciem wprowadzonego wyrazu w zdaniach, zwracając uwagę na odpowiednie łączenie rzeczownika z czasownikiem, rzeczowników z przymiotnikiem itp.

Niebo - niebieskie, błękitne, szafirowe, granatowe, zachmurzone, czyste

Łąka - zielona, barwna, ukwiecona

Jaki? Jaka? Jakie?

cichy wieczór lekuchna chmurka jasne słonko

ciemny bór mała rzeczka srebrzyste dymy

Wprowadzamy porównania, np.: jasny jak len, ciemny jak noc. Uczymy tworzenia epitetów, np.: ciemna noc, błękitna fala, jasna noc. Możemy je także wyszukiwać w tekście. W celu urozmaicenia ćwiczeń możemy także stosować teksty z lukami z poleceniem uzupełniania ich, np. przyimkami.

Inną formą wprowadzania określeń i związków frazeologicznych jest tworzenie i przekształcanie tych związków w zdaniach poprzez:

Wzbogacanie ich nowymi wyrazami (dodawanie wyrazu pasującego do pytania);

Wymianę wyrazów w utworzonych związkach na inne, dokładniejsze, barwniejsze, komiczne;

Dobieranie odpowiednich związków do formy wypowiedzi lub tematu.

W redagowaniu zdań, wspólnym i samodzielnym, stwarzać należy możliwość wyrażania treści za pomocą porównań i przenośni. W tym celu można wykorzystywać przysłowia: ,,Na Nowy Rok przybywa dnia na barani skok”. ,,Paluszek i główka to szkolna wymówka”. ,,Kto się na gorącym sparzy, ten na zimne dmucha”.

Dzieci mogą tworzyć przenośnie lub wyszukiwać je w tekście,np.:

Noc opowiada zimowe baśnie.

Wicher uniósł tumany śniegu.

Wiatr wyciskał łzy z oczu.

Pan Chopin uśmiecha się w mazurkach.

Uczniowie mogą tworzyć i przekształcać związki wyrazowe dotyczące życia codziennego, np.: pracować ręka w rękę, pracować ponad siły, bez pracy nie ma kołaczy.

Można także wprowadzać ćwiczenia ukazujące rozpoczynanie i kończenie różnych form wypowiedzi, np.: Pewnego razu spotkała mnie niezwykła przygoda. Zdarzyło się to podczas wakacji. Nigdy nie zapomnę tego przeżycia. Było to niezapomniane przeżycie.

5. Układanie słowników tematycznych polega na grupowaniu wyrazów i związków wyrazowych wokół określonego tematu. Realizować ten rodzaj ćwiczenia możemy w następujących sytuacjach:

1. Przy redagowaniu opowiadania, np.:

o drodze do szkoły -wprowadzamy wyrazy:

droga, ulica, ścieżka, autostrada, szosa...

prowadzi, wije się, przebiega, przechodzi, wiedzie...

o zabawach zimowych - wprowadzamy wyrazy: śnieg, -leży , sypie, wali, lśni, migoce, błyszczy,

jeździmy, lepimy, zjeżdżamy, układamy, toczymy,

o pracy na działce itp.

2. Przy wprowadzaniu nazw środków lokomocji, wprowadzamy jednocześnie nazwy ukazujące sposób ich poruszania się np.

samochód - pędzi, jedzie, sunie się, zwalnia;

koń - cwałuje, kłusuje, galopuje, puszcza się w cwał, pędzi cwałem, kłusem, galopem, podróżuje koniem, harcuje na koniu.

3. Przy zdawaniu sprawozdania, np.: z przedświątecznych przygotowań w domu:

nazwy czynności - sprzątamy, czyścimy, porządkujemy, układamy, zawieszamy, dekorujemy, stroimy, ubieramy;

nazwy ozdób choinkowych - bombki, łańcuchy, gwiazdy, lampki, gwiazda, świecidełka, kokardy, słodycze, aniołki;

cechy przedmiotów (jakie?) - kolorowe, błyszczące, mieniące się, różnokolorowe.

4. Przy układaniu dialogu.

5. W trakcie gromadzenia wyrazów opisujących wygląd, np.: bociana, jaskółki, czy określonych przedmiotów.

6. Przy opracowywaniu lektur, np.:

książka nosi tytuł... , autorem książki jest... , napisał ją... , jej treścią są... , opowiada ona o... , autor opowiada w niej o... .

Realizacja ćwiczeń frazeologicznych i syntaktycznych spełnia ogromną rolę w bogaceniu słownictwa ucznia, co w dobie komputerów ma niezwykłe znaczenie. Myślenie i mówienie skrótami, symbolami w komunikacji często ogranicza treści i sprawia, że język, którym posługują się uczniowie, staje się niekomunikatywny. Brak ćwiczeń słownikowo-frazeologicznych w realizacji treści kształcenia powoduje zanik możliwości swobodnego, poprawnego i precyzyjnego wyrażania swoich myśli. Uboży język dziecka i sprawia, że nie dostrzega ono jego piękna i możliwości komunikacyjnych. Rozwijanie języka i kształcenie refleksyjnego do niego stosunku jest zatem dla nauczyciela na początkowym etapie edukacji sprawą niebagatelną. Problem ten ma także znaczenie ze względu na dalsze etapy kształcenia, jak również przygotowanie ucznia do czytania ze zrozumieniem i pracy z tekstem. Umiejętności te winny towarzyszyć uczniowi w całym procesie kształcenia i wychowania szkolnego.

Propozycje ćwiczeń zostały oparte na programie edukacji polonistycznej w klasach I - III

Literatura

1. Program nauczania dla I etapu edukacji wczesnoszkolnej, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 2004.

2. Słownik języka polskiego pod red W. Doroszewskiego, Państwowe wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969.

3. Słownik wyrazów bliskoznacznych pod red. S. Skorupki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987.

4. Słownik frazeologiczny języka polskiego pod red. S. Skorupki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.

---