HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO
PRAWO OSOBOWE I RODZINNE
Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.
Zdolność prawna - zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Zdolność prawną posiadali tylko ludzie wolni. Ludzie niewolni z reguły pozbawieni byli zdolności prawnej i traktowani byli jako rzeczy nieruchome lub ruchome. Pewne kategorie niewolnych mogły posiadać w ograniczonym zakresie zdolność prawną, np. mogli posiadać rzeczy ruchome.
Na zdolność prawną wpływała:
przynależność stanowa danej jednostki. Zdolność prawna miała charakter stanowy.
przynależność państwowa - początkowo cudzoziemcy nie posiadali w ogóle podmiotowości prawnej, dopiero wraz z rozwojem kontaktów międzypaństwowych powstałą opieka panującego (wykształciła się zasada gościnności → gospodarz goszczący cudzoziemca miał obowiązek ochraniać go, a w razie wyrządzenia mu krzywdy, obowiązek ścigania sprawcy). Ograniczenie zdolności prawnej cudzoziemców - prawo władcy do objęcia spadku po zmarłym cudzoziemcu.
Żydzi - specyficzna pozycja prawna (szczególnie dobra w Polsce).
dobra sława - utrata przy wykonywaniu hańbiących czynności czy zawodów (kat, rakarz). Ograniczenie zdolności prawnej dzieci ze związków pozamałżeńskich. Utrata dobrego imienia z reguły równała się utracie zdolności prawnej.
płeć - kobiety w zakresie dziedziczenia dóbr nieruchomych czy sprawowania opieki.
stan zdrowia - czasem nie uznawano za "osoby" w rozumieniu prawa kalek, karłów, potworków. Później zdolność prawną uzależniono także od stanu zdrowia psychicznego.
Nabycie zdolności prawnej - nie poprzez urodzenie, ale wraz z przyjęciem do rodziny (forma symboliczna - podniesienie dziecka przez ojca). Warunek - dziecko musiało urodzić się żywe (dowodem było otwarcie oczu lub przeżycie kilku dni od chwili urodzenia). Nasciturus nie miał zdolności prawnej, ale z reguły był szczególnie chroniony.
Utrata zdolności prawnej - z chwilą śmierci fizycznej i poprzez śmierć fikcyjną (zwaną później śmiercią cywilną), która następowała wskutek wyjęcia danej osoby spod prawa. Czasem utrata zdolności prawnej następowała wskutek wstąpienia do klasztoru.
Zdolności do czynności prawnych - możność nabywania praw i zaciągania obowiązków mocą własnego działania. Ograniczenia zdolności do czynności prawnych:
Wiek - u mężczyzn - osiągnięcie dojrzałości fizycznej ustalanej za pomocą oględzin, czasem (demokracja wojenna) zdolność do posługiwania się bronią. W późniejszych czasach dojrzałość uzyskiwało się po dojściu do określonego wieku (granice między 12 a 15 rokiem życia).
Płeć - kobiety z reguły przez całe życie miały ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Po dojściu do pełnoletności pozostawały pod opieką przez ojca, opiekuna bądź męża. Wdowy także podlegały opiece. W prawie polskim wdowy były bardziej samodzielne. Kobieta ze względu na słabość urodzenia podlegała w/w ograniczeniom, ale też z tego powodu miała wyższą ochronę prawną, szczególnie karną.
zdrowie fizyczne lub stan umyslowy - np. marnotrawcy.
Małżeństwo.
Świeckie formy zawarcia małżeństwa:
Porwanie kobiety przez mężczyznę - pierwotna forma zawarcia małżeństwa (podlegała surowej karze).
Przekształcenie porwania w kupno żony - w drodze umowy między rodami mężczyzny i kobiety → oddanie narzeczonej (z pewnymi symbolicznymi formalnościami), zaś narzeczony wręczał rodowi kobiety dary, które uznano jako cenę kupna żony.
Kupno żony przekształcono w kupno władzy, opieki nad kobietą od ojca/opiekuna → cena nabycia żony przekształciła się w opłatę zwaną wieno, która z czasem zaczęła przypadać kobiecie na wypadek owdowienia.
Zawarcie małżeństwa w drodze formalnej umowy: zmówiny i zdawiny
Zmówiny - wstępna umowa ślubna regulująca warunki i termin zawarcia małżeństwa.
Zdawiny - uroczysta czynność prawna, której treścią było zawarcie małżeństwa (ślub). Początkowo wola kobiety nie była uwzględniana przy zawarciu małżeństwa, z czasem stała się niezbędna.
Kościelna forma zawarcia małżeństwa:
zwyczaj błogosławienia przez kapłana już zawartego małżeństwa (nie miało to znaczenia dla istnienia związku),
stopniowo od XI w. kościelna forma przyjmowała się wśród warstw wyższych, ale nie podważało to istnienia małżeństwa zawieranego w sposób świecki (szczególnie rozpowszechnione u chłopów)
do Soboru Trydenckiego (1545-1563) Kościół nie wymagał określonej formy zawarcia małżeństwa, ale zgodnej woli stron,
zmówiny przekształciły się w zaręczyny (oświadczenie zamiaru zawarcia małżeństwa w przyszłości).
od Soboru Laterańskiego (1215 r.) Kościół starał się rozpowszechnić zapowiedzi w celu wykrycia przeszkód małżeńskich. Zaliczały się do nich przeszkody zrywające (ich naruszenie czyniło małżeństwo nieważnym) i przeszkody wzbraniające (zabraniały zawarcia małżeństwa, ale nie czyniły go nieważnym).
Przeszkody zawarcia małżeństwa:
przeszkoda pokrewieństwa - w linii prostej bez ograniczenia, a w linii bocznej do oreślonego stopnia pokrewieństwa,
przeszkoda powinowactwa,
przeszkody pokrewieństwa sztucznego (adopcji),
pokrewieństwa duchowego (pomiędzy rodzicami chrzestnymi a chrześniakami)
przeszkoda różnicy wiary - przyjęta zwyczajowo.
przeszkoda różnicy pochodzenia - wprowadzona przez prawo świeckie
przeszkoda różnicy stanu.
Rozwiązanie małżeństwa
śmierć jednego z małżonków
za obopólną zgodą lub jednostronnie (z reguły mógł tylko mąż z określonych powodów, np. cudzołóstwo żony). Rozwód następował także przez oddalenie żony z domu. Porzucenie żony bez ważnych przyczyn - obowiązek zapłaty określonej sumy na rzecz porzuconej żony i jej krewnych.
Niechętnie patrzono na małżeństwa wdów w prawie świeckim i kościelnym (w czasach pierwotnych zwyczaje grzebania żon wraz z mężem).
Stosunki osobiste między małżonkami
dominująca pozycja męża,
w czasie małżeństwa kobieta pozostawała pod władzą i opieką męża → obowiązek wierności, wspólne zamieszkanie z mężem i posłuszeństwo, prawo cielesnego karcenia żony,
lepsza pozycja kobiety w małżeństwie wśród stanów wyższych.
w XIII w. sprawy małżeńskie powszechnie podlegały jurysdykcji sądów duchowych.
Stosunki majątkowe małżeńskie.
W skład majątku wnoszonego przez żonę wchodziły wyprawa, a następnie posag. Maż wnosił wiano.
Wyprawa - majątek wnoszony przez żonę. Składała się początkowo z przedmiotów osobistego użytku kobiety (szaty, ozdoby, przedmioty gospodarstwa domowego). Wraz ze wzrostem praw spadkowych kobiet w skład wyprawy wchodzić mogła część spadkowa po rodzicach. Wyprawa stanowiła własność żony (samodzielny zarząd).
Posag - majątek wnoszony przez żonę. Początkowo nie był wyodrębniony, ale stanowił część wyprawy. Otrzymanie posagu pozbawiało kobietę prawa do spadku po rodzicach. Posag był najczęściej wypłacany
w pieniądzach, czasem w nieruchomościach.
Wiano - majątek wnoszony przez męża. Stanowił pierwotnie cenę kupna żony.
ustanawiane było w ruchomościach, potem również w dobrach nieruchomych.
jego wysokość - ustalona z góry w przepisach prawnych lub stanowiła określoną część majątku męża.
z biegiem czasu przybrało charakter odpowiedzi na posag.
wiano zapisywano w księgach sądowych.
Specjalne dary ofiarowywane żonie w związku małżeńskim:
podarek poranny
podarek poślubny
Systemy majątkowe między małżonkami:
pełnej wspólności majątkowej
ograniczonej wspólności majątkowej
jedność zarządu majątkowego
Zasady majątkowego prawa małżeńskiego mogły być modyfikowane i zmieniane w drodze umów małżeńskich, np. umowa dożywocia (zapis dożywotniego użytkowania majątku ruchomego
i nieruchomego)
Jurysdykcja sądów świeckich w zakresie prawa małżeńskiego majątkowego.
Rodzice i dzieci.
Rozpad pierwotnej organizacji rodowej na rodziny. Najpierw wielkie obejmujące kilka pokoleń, następnie wyodrębniły się małe rodziny obejmujące rodziców i dzieci.
Władza ojca nad dziećmi - niepomiernie rozległa, choć stopniowo ograniczana.
Wygaśnięcie władzy nad synem - gdy uznany został za zdolnego do noszenia broni, gdy usamodzielnił się gospodarczo.
Wygaśnięcie władzy nad córką - z chwila wydania jej za mąż.
Dzieci nieprawe - początkowo nie miały złej sytuacji, ale stopniowo pod wpływem Kościoła sytuacja prawna tych dzieci ulegała pogorszeniu (nie wchodziło do rodziny ojca, pozostawało w stosunku pokrewieństwa tylko z matką i jej rodziną, nie miało prawa do nazwiska ojca ani praw spadkowych po rodzicach).
Pokrewieństwo sztuczne - opierające się na akcie woli. Najważniejszą formą związania stosunku sztucznego pokrewieństwa było przysposobienie, czyli adopcja.
Opieka - instytucja zastępująca władzę ojcowską. Opieka nad małoletnimi.
pierwotnie sprawował ją ród (opiekę sprawował jeden z jego członków uznawany za opiekuna przyrodzonego, a ród utrzymywał opiekę zwierzchnią, z prawem zmiany opiekuna.
W czasach późniejszych opiekunem zwierzchnim sierot i wdów stawał się król.
opieka ojcowska - opieka sprawowana przez osobę wyznaczoną przez ojca.
opiekun urzędowy - opiekun wyznaczony przez władze.
z reguły wykluczano od opieki kobiety (w Polsce opiekę nad małoletnimi sprawowały matki, czasem babka. Opiekunce-wdowie dawano współopiekuna)
PRAWO RZECZOWE
Pojęcie rzeczy. Ruchomości i nieruchomości.
Prawo rzeczowe - normy regulujące społeczne formy korzystania z rzeczy, które ukształtowane są jako prawa podmiotowe bezwzględne, tj. skuteczne względem wszystkich osób.
Pojęcie rzeczy - początkowo rzeczy materialne, zmysłowo postrzegalne, później także rzeczy niematerialne, niezmysłowe.
Klasyfikacja rzeczy:
ruchomości (przedmioty ruchome, uważane za mniej wartościowe, rzecz licha) i nieruchomości (ziemia wraz z przedmiotami z nią związanymi otoczona była szczególną ochroną prawną).
ruchomości unieruchomione (np. ryby w stawie)
zboże przed ścięciem - nieruchomość
czasem ważna ilość - prawo mazowieckie - konie do 10 - ruchomość, powyżej 10 - nieruchomość
ruchomości ściśle związane były z osobą → "ruchomości przynależą do kości". Poszukiwać zaginionej rzeczy musiała osoba, która ostatnia była ich posiadaczem
nieruchomości - podział z punktu widzenia charakteru prawnego nieruchomości na dobra dziedziczne, rodowe (duże ograniczenia we władaniu) i dobra nabyte (zarówno drogą nadania i kupna). Podlegały mniejszym ograniczeniom obrotu.
Posiadanie — własność.
pojęcie własności jest historycznie zmienne (zależne od sytuacji społeczno-gospodarczej, charakteru stosunków gospodarczych).
Własność była w sensie prawnym podstawową, bezpośrednią i najszerszą co do zakresu formą władania rzeczami.
brak ścisłego rozgraniczenia między posiadaniem (władztwem faktycznym) a własnością (władztwem prawnym). Każde władztwo nad rzeczą było rozumiane jako określone prawo do niej.
Posiadanie - nie tożsame z pojęciem "posiadania" w prawie rzymskim. Brak rozróżnienia dwóch elementów składowych tego pojęcia, a tj. faktycznej detencji (corpus) i woli władania rzeczą jako swoją (animus). → w średniowieczu do posiadania ruchomości wystarczała faktyczna detencja "trzymanie" rzeczy w swoim władaniu (mieściło w sobie też intencję). → W przypadku posiadania nieruchomości ważne była nie faktyczna detencja rzeczy, ale istotą było pobieranie pożytków z nieruchomości. Posiadaczami gruntu byli posiadacze bezpośredni (ci, którzy bezpośrednio władali ziemia) oraz posiadacze pośredni (ci, którzy czerpali inne korzyści z gruntu). Wynikła z tego możność jednoczesnego posiadania nieruchomości przez wiele osób naraz. Z tego zjawiska wykształciła się konstrukcja własności podzielonej.
Własność - początkowo nie stanowiła odrębnej kategorii prawnej, ale była uważana za najwyższy stopień posiadania. Brak rozgraniczenia na własność i prawa do rzeczy cudzej. Pojęcie własności nabrało cech konkretnych w praktyce sądowej poprzez wyliczenie właścicielowi uprawnień (używanie, ciągnięcie korzyści, dysponowanie mieniem). Na określenie własności początkowo używane były terminy określające posiadanie, ewentualnie z podkreśleniem jego wieczystego czy dziedzicznego charakteru. Dopiero później na określenie własności pojawiał się termin dominium (władztwo) bądź proprietas.
Odróżnienie własności od posiadania nieruchomości dokonywało się najpierw w sferze procesu sądowego.
Nabycie własności.
Przybierało charakter pierwotny albo pochodny.
nabycie pierwotne - nabywca nie wywodził swego prawa od innej osoby, nie miał poprzednika prawnego, a jego nabycie było niezależne od czyichkolwiek uprawnień.
Pierwotne sposoby nabycia własności ruchomości w średniowieczu:
zawłaszczenie (polowanie i rybołówstwo),
znalezienie rzeczy,
łupy wojenne
własność rzeczy wyrzuconych na brzeg z rozbitego okrętu z tytułu prawa nadbrzeżnego
zawłaszczania ziemi niczyjej poprzez karczunek i trwałą uprawę gruntu, formę prawną stanowiła tzw. zapowiedź (cel: zakaz wstępu i korzystanie z ziemi przez inne osoby). Zapowiedzi dokonywano za pomocą szeregu przyjętych czynności, a tj. poprzez wbijanie znaków granicznych i obchodzenie granic).
zasiedzenie - w czasach gdy sprecyzowano różnicę między posiadaniem a własnością.
nabycie pochodne - przeniesienie własności z jednej osoby na drugą na podstawie:
umowy kupna-sprzedaży
darowizny
zamiany
Przeniesienie własności ruchomości - poprzez fizyczne wręczenie rzeczy
Przeniesienie własności nieruchomości składało się początkowo z dwóch aktów prawnych:
1/ umowa realna między zbywcą a nabywcą określana jako sala, traditio, wzdanie (w prawie staropolskim). Wola dokonania czynności prawnej - publiczne manifestowanie przez określone słowa, gesty, symbole. Umowa wzdania polegała na tym, że zbywca w uroczystych słowach wypowiadał formułę rezygnacji z dotychczasowej władzy nad nieruchomością oraz wręczał przedmioty symbolizujące grunt (grudkę ziemi, zerwaną gałąź). Nabywca uiszczał cenę kupna co decydowało o realnym charakterze umowy. Istotą wzdania było przeniesienie władzy nad rzeczą.
2/ wejście w posiadanie (wwiązanie), które dochodziło do skutku za pomocą wielu symbolicznych gestów i czynności w celu uwidocznienia faktu przejścia posiadania na nabywcę (wskakiwanie na grunt). Celem tych symbolicznych gestów było upamiętnienie dojścia czynności prawnej do skutku świadkom w niej uczestniczącym (aby w przyszłości mogli potwierdzić czynność prawną).
początkowo obie czynności odbywały się jednocześnie i dokonywane były w obecności świadków na nieruchomości będącej przedmiotem transakcji. Rozdzielenie obu czynności. Umowa realna coraz częściej zawierana była poza gruntem. Umowa wzdania zawierana została przed obliczem władcy. Samo objecie rzeczy nieruchomej w posiadanie odbywało się później na nieruchomości.