Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides

PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE

Podstawowe zagadnienia prawa międzynarodowego.

1. Społeczność międzynarodowa:

1. ogół suwerennych państw. Utrzymujących stosunki wzajemne regulowane przez prawo międzynarodowe

2. ogół niesuwerennych podmiotów, czyli wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych wyposażonych w zdolność do działania na płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i obowiązki są regulowane przez prawo międzynarodowe.

Geneza społeczności międzynarodowej:

• w Europie państwa należały do wspólnego kręgu kulturowego (rodzina „narodów państw chrześcijańskich”), sprzyjało to rozwojowi stosunków międzynarodowych.

• Pokój westfalski z 1648r.- oznaczał kres panowania cesarza i rozpoczął w Europie okres stosunków opartych na stopie równości.

• Konferencje dyplomatyczne w Osnabruck i Munster - powstanie „rodziny narodów”

• Wiek XIX - powstanie pierwszych organizacji międzynarodowych (unii administracyjnych) w wyniku szybkiego postępu na płaszczyźnie nauki, wymiany międzypaństwowej itp. (ujednolicenie miar i wag, zagadnienia komunikacji i łączności międzynarodowej itp.)

• Wykształcenie się poczucia wzajemnych więzów, czemu towarzyszył rozwój prawa międzynarodowego określającego zasady i formy stosunków międzynarodowych.

• Poszerzanie się społeczności międzynarodowej: Ameryka Łacińska, kraje bałkańskie, Turcja, Japonia, Persja, Synaj, Chiny.

Skład społeczności:

• ogół państw, które weszły do społeczności nie tyle w wyniku czy poprzez uznanie międzynarodowe, lecz głównie w konsekwencji swego powstawania i nabycia zdolności w płaszczyźnie zewnętrznej.

Cechy charakterystyczne społeczności międzynarodowej

mała liczba zasada równości mały stopień brak obowiązkowego

członków zorganizowania sądownictwa

wewnętrznego

Zasada równości:

Oparcie wzajemnych stosunków między państwami na zasadzie równości:

1. równość wobec prawa:

• jeden głos na konferencjach lub w organizacjach,

• procedura protokolarna ustalana jest na podstawie kryteriów formalnych ( czas, kolejność alfabetyczna ).

• prawa wszystkich państw są tak samo respektowane, bez względu na to, czy chodzi o państwo wielkie, czy małe, i czy jest ono w stanie wymusić ich przestrzeganie.

• w stosunkach zewnętrznych organy państwowe korzystają z takich samych immunitetów i przywilejów.

• akty państwa (zasada par in parem non habet imperium) nie mogą byś osądzanie przez trybunały wewnętrzne drugiego państwa.

• nakaz okazywania sobie wzajemnego szacunku ( kurtuazja międzynarodowa ), także w normatywnie regulowanej sferze reprezentacji, stosunków dyplomatycznych, konsularnych czy morskich.

Szczególna pozycja wielkich mocarstw.

Wielkie mocarstw zajmują pozycję „pierwszych wśród równych” ( stałe miejsce w Radzie Bezpieczeństwa ). Różnice w zakresie praw wynikają z:

• zgody innych podmiotów na uprzywilejowaną pozycję mocarstw ( uznanie szczególnych obowiązków i roli w utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa )

• elementy faktyczne ( prawo morza ustalane przez tych którzy posiadają dostęp do niego i dysponowały największymi flotami ).

Mały stopień zorganizowania.

• brak władzy ustawodawczej, wykonawczej i obowiązkowego sądownictwa,

• OZN spełnia tylko funkcje koordynujące, państwa nie są jej podporządkowane,

• Mimo braku aparatu represyjnego prawo międzynarodowe jest uważane przez wszystkich członków za wiążące społeczność międzynarodową.

Społeczność międzynarodowa a wspólnota

WSPÓLNOTY - grupy państw połączone ze sobą ściślejszymi więzami politycznymi, gospodarczymi, militarnymi.





WSPÓLNOTA REGIONALNA WSPÓLNOTA FUNKCJONALNA

~ państwa, które łączy sąsiedztwo, ~ państwa należące do org. międzynarod.

historia, język, nawet religia mającej na celu koordynowanie

~ np. OPA, UA, Liga Państw Arabskich, prowadzonych działań w dziedzinie

Rada Nordycka gospodarki, wojskowości itp.

~ NATO, EWWIS, EWG

~ ograniczenie wykonywania kompetencji

państwa na rzecz org. w danej dziedzinie

gospodarki.





NORMY UNIWERSALNE NORMY REGIONALNE

odnoszące się do całej społeczności normy odrębne dla jakiejś wspólnoty

międzynarodowej regionalnej lud subregionalnej

2. Pojęcie i istota Prawa Międzynarodowego.

DEFINICJA - zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych.

- spory dotyczące definicji - rozbieżności dotyczące podmiotowości, źródeł i specyfiki prawa międzynarodowego.

NAZWA - termin „prawo międzynarodowe” pojawił się w literaturze w XVIII w. - autor angielski J. Bentham w roku 1780; do języka polskiego wprowadził go F. Kasparka.

1. Prawo narodów - termin używany początkowo wywodzący się z dosłownego tłumaczenia rzymskiego terminu ius gentium ( w Rzymie oznaczało ono prawo cywilne regulujące stosunki obywateli rzymskich z cudzoziemcami: przepisy i instytucja wspólne wszystkim narodom )

• „prawo międzynarodowe” w XVI i XVII w. ius inter gentes - Suarez.

• Prawo międzynarodowe - od XVIII w. obie nazwy występują równolegle.

- słowo „naród” (nation) w języku angielskim i francuskim jest synonimem państwa; naród także ma dzisiaj prawo do samostanowienia; naród walczący o niepodległość jest podmiotem prawa międzynarodowego gdy wykształci organy zdolne go reprezentować na arenie międzynarodowej.

SYSTEMATYKA - czyli ścisły podział na pozostające ze sobą w określonych relacjach podziały - brak powszechnej akceptacji dla którejkolwiek propozycji usystematyzowania PM, jako konsekwencja ciągłego rozwoju i przystosowywania się do zmieniającej się rzeczywistości.

Od prawa wojny do prawa pokoju.

• Grocjusz w swoim dziele „o prawie wojny i pokoju” określił podział prawa międzynarodowego na dwa działy,

• W miarę upływu czasu akcent przesuwał się na normy regulujące pokój,

• Prawo wojny zostało zredukowane do fragmentu całości prawa międzynarodowego

• Polskie propozycje systematyki: 1958r. L. Ehrlich ( prawo międzynarodowe, nauka PM, podmioty PM, mechanizm stosunków między podmiotami PM ); S. E. Nahlik ( społeczność międzynarodowa, współdziałanie międzynarodowe, konflikty międzynarodowe )

PODSTAWY OBOWIĄZYWANIA PM

Doktryny wskazujące odmienne podstawy obowiązywania prawa międzynarodowego: naturalistyczna i pozytywistyczna.

Doktryna naturalistyczna ( doktryna podstawowych, zasadniczych praw państwa )

• odwołuje się do prawa natury

• zasady PM mogą być wyprowadzone z istoty czy natury państwa; państwo ma przyrodzone, podstawowe prawa, które muszą być respektowane przez inne podmioty (prawo do istnienia, niepodległości, równości, szacunku i utrzymywania stosunków międzynarodowych)

• współczesne negatywne konsekwencje: nadmierne akcentowanie swobód i praw poszczególnych państw kwestionuje możliwość istnienia wspólnego interesu i atomizuje społ. międzynarodową.

Doktryna pozytywistyczna (woluntarystyczna)

• podstawą obowiązywania PM jest wspólna wola państw, która znajduje swój wyraz w normach zwyczajowych (powszechnej praktyce uznanej za prawo) i normach konwencyjnych (umowy).

• zasada dobrej wiary - podstawą stosunków wiążących państwa jest ich wola, która je wiąże (państwo przyjmuje obowiązki z własnej woli, wywołuje to skutki prawne, stwarza zobowiązania międzynarodowe, które trwa niezależnie od jego zgody)

Powody przestrzegania norm PM:

1. siła gwarantująca wykonanie norm - normy prawa znajdującego się w traktatach pokoju,

2. wzajemność - prawo dyplomatyczne, konsularne i komunikacyjne,

3. wspólny interes - normy o ochronie środowiska naturalnego człowieka, kosmosu oraz dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji narodowej.

Zasada efektywności - istnienie pewnych przewidzianych przez PM sytuacji faktycznych bądź wywołuje ipso facto skutki prawne, bądź też jest warunkiem niezbędnym do ich powstania.

• wpływa na przestrzeganie norm PM

• PM jest bezpośrednim rezultatem woli swych podmiotów i odzwierciedla określoną rzeczywistość społ.

• PM z reguły dostosowuje się do nowej sytuacji, rzeczywistości społ. w przypadku gdy normy nie są w stanie kontrolować faktów

SANKCJE

Negatorzy PM - szkoły odmawiający przyznania normom PM charakteru norm prawnych ze względu na rzekomy brak sankcji rozumianych jako przymus: G.W.F. Hegel, A. Lasson, J. Austin.

Przymus w PM - system norm PM jako całość jest zaopatrzona w przymus bezpośredni

• specyficzne formy przymusu w PM ( w odróżnieniu od prawa wewnętrznego )

• normy są tworzone i wykonywane przez państwa i do nich też należy stosowanie przymusu

• formy przymusu: z własnej inicjatywy państw, w charakterze odwetowego działania za złamanie prawa - sankcje indywidualne, lub na podstawie decyzji organu międzynarodowego - sankcje kolektywne.





SANKCJE ZORGANIZOWANE SANKCJE NIEROZGANIOWANE








ORGANIZACYJNE KORYGUJĄCE SOCJOLOGICZNE ODWET

(reakcje opinii publicznej)

ŚRODKI PRZYMUSU

BEZPOŚREDNIEGO

Sankcje zorganizowane - są wyraźnie przewidziane przez umowy międzynarodowe (określona sytuacja, w jakiej można ją zastosować, rodzaj: ekonomiczne, wojskowe itp., sposób w jaki mają być podjęte: kolektywnie czy indywidualnie, organ decydujący o ich zastosowaniu). Skutkami nie wykonania zobowiązań, przewidziane przez umowę są: sankcje organizacyjne, sankcje korygujące i środki przymusu bezpośredniego.

Sankcje organizacyjne - odnoszą się do uczestnictwa państwa w dalszej współpracy międzynarodowej :

• środki wstępne: ostrzeżenie lub wezwanie do przestrzegania postanowień umowy,

• zawieszenie,

• wykluczenie.

ONZ nie wykluczyło jeszcze żadnego spośród swoich członków. Ograniczyła jedynie prawa udziału w swoich pracach delegację RPA za łamanie postanowień KNZ.

Sankcje korygujące - sankcje, przez zastosowanie których państwa wyrównują skutki naruszenia jakiegoś postanowienia umownego lub nielojalnego kontrahenta:

• pozbawianie spodziewanych korzyści naruszającego przez zawieszenie wykonania postanowień,

• nałożenie kary, wycofanie pomocy itp.

Środki bezpośredniego przymusu - stosowane przeciwko państwu, które naruszyło normy zakazujące stosowania groźby lub użycia siły, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe.

- system środków przymusu bezpośredniego w Karcie Narodów Zjednoczonych jest podporządkowany Radzie Bezpieczeństwa (zasada centralizmu).

Sankcje niezorganizowane - nie są przewidziane w umowie, choć wszyscy sygnatariusze liczą się z ich istnieniem.

Reakcja opinii publicznej (sankcje socjologiczne):

• zmniejszenie ruchu turystycznego

• kampania prasowa przeciwko danemu państwu itp.

Środki odwetowe mają charakter prewencyjny, gdyż państwo spodziewające się korzyści w wyniku naruszenia normy orientuje się, że w przypadku zastosowania odwetu nie uzyska ich.

• zawieszenie świadczeń, zastosowanie środków socjalnych itp.

3. Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne.

MONIZM A DUALIZM

Teorie określające wzajemne relacje PM do wewnętrznego:

Teoria monistyczna - PM i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny, w którym normy pozostają względem siebie w porządku hierarchicznym.

1. monizm z prymatem prawa wewnętrznego,

2. monizm z prymatem prawa międzynarodowego.

Ad.1. G.W.F. Hegel (A. Lasson, K. Schmitt) traktuje PM jako zewnętrzne prawo państwowe, podporządkowane państwu i niezdolne do krępowania jego działań.

Ad. 2. Prace szkoły wiedeńskiej (H. Kelsen) - wszystkie istniejące normy prawne stanowią jedność, w obrębie której PM jest wyższym porządkiem prawnym w stosunku do każdego porządku krajowego (PM ogranicza swobodę działania państwa).

Teza ta jest sprzeczna z praktyka międzynarodową. Można wskazać normy PM i PW, które nie pozostają ze sobą w żadnym związku.

Teoria dualistyczna - H. Triepl „Prawo międzynarodowe i wewnątrzpaństwowe” 1899r.;

PM i PW stanowią nie tylko dwie odrębne gałęzie, lecz dwa całkowicie odrębne systemy różniące się między sobą przedmiotem regulacji i źródłami.

- normy PM mogą uzyskać moc obowiązującą w porządku wewnętrznym w drodze transformacji ( zwykłej - każda ratyfikowana umowa wydawana jest w dzienniku urzędowym lub generalnej - ogólna klauzula o włączaniu do prawa wewnętrznego wszystkich norm, które wiążą państwo).

STOSUNEK PM DO PW W PRAKTYCE MIĘDZYNARODOWEJ

Stosunek PM do PW nie jest regulowany normą PM dlatego też państwa określają swoje zdanie z tej kwestii w klauzuli konstytucyjnej.

Każde państwo ma swobodę określania relacji PM do PW, nie może jednak przyjąć rozwiązania uznającego wyższość prawa wewnętrznego. Istnienie obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych.

STOSOWANIE UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH W PORZĄDKU PRAWNYM RP

1. brak wyraźnego postanowienia konstytucyjnego spowodował dyskusję w nauce.

2. postulat wyraźnego uznania w konstytucji wyższości wiążących norm międzynarodowych nad normami wewnętrznymi został uwzględniony w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997r

art. 89 ust. 1 Konstytucji RP stwierdza: „Ratyfikacja przez RP umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:

1. pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,

2. wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,

3. członkostwa RP w org. międzynarodowej,

4. znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,

5. spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.”

Artykuł 91 Konstytucji RP określa relacje między PW a PM - „ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi integralna część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana.”

1. wyższość umownych norm PM nad PW: „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.”

2. jeżeli Polska stanie się członkiem organizacji, która ma kompetencje do stanowienia prawa, prawo to będzie miało pierwszeństwo nad ustawodawstwem polskim,

3. normy zwyczajowe i umowy międzynarodowe niepodlegające ratyfikacji nie mają pierwszeństwa przed ustawami polskimi.

ZARYS HISTORII PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Starożytność

• Typy historyczne PM odpowiadają poszczególnym epokom. Treść i cechy PM pozostają w ścisłej zależności od systemu politycznego i gospodarczego, jaki wykształcił się w wyniku rozwoju historycznego.

1. „klasyczne prawo międzynarodowe” - typ historyczny, który wykształcił się w Europie w okresie przejścia ze średniowiecza do nowożytności. Cechował się wielością państw suwerennych o podobnych cechach ustroju ekonomicznego i społecznego (kapitalizm przy zachowaniu struktur feudalnych, brak władzy ponadpaństwowej, rywalizacja kolonialna, system bezpieczeństwa oparty na sojuszach i wojna jako legalny sposób załatwiania sporów międzynarodowych); typ ten dominował aż do XX w.

2. „współczesne prawo międzynarodowe” („prawo Narodów Zjednoczonych”) - wykształcone po doświadczeniach I i II wojny światowej (układ międzynarodowy składający się z państw kapitalistycznych, socjalistycznych i bardzo dużej liczny państw nowopowstałych; wojna nie mogła być już instrumentem polityki narodowej ze względu na wynalazek broni jądrowej i rakiet; rozwój współpracy międzynarodowej na płaszczyźnie nauki i techniki; nowy typ historyczny PM wiąże się z działalnością ONZ.

3. Rozwój PM przedstawia się od czasów Grocjusza („ojca prawa narodów”);starożytne państwa nie znały pojęcia PM chociażby z powodu, że pozostawały ze sobą w nieustającej wojnie.

1. Bliski Wschód

• Najstarsze znane dokumenty PM pochodzą z Bliskiego Wschodu, z IV p.n.e. - napis na steli kamiennej; częśc traktatu między Lagaszem (władca miasta Mezopotamii) a mieszkańcami miasta Umma.

2. Grecja

1. w państwach miastach związanych wspólnym językiem i historią stosunki międzynarodowe były bardziej intensywne, wynikiem czego była bogatsza treść PM. Umowy zawierane między miastami greckimi dotyczyły różnych dziedzin: przymierza (symmachie) np. zawieszenia broni, traktaty pokojowe „na wieczne czasy”; stosowano represalia (sylia) w celu wymuszenia respektowania prawa np. androlepsja - schwytanie i więzienie obywatela drugiego państwa do czasu uzyskania zadośćuczynienia; azyl (asylia) - nie stosowanie represaliów wobec jednostki; proksenia - opieka nad obywatelem obcego państwa przebywającego w kraju, którego nie jest obywatelem przez obywatela państwa przyjmującego (pierwowzór opieki konsularnej);

2. arbitraż był stosowany w sporach między miastami greckimi; izopolitije - umowy o przyznaniu obywatelom drugiego miasta na zasadzie wzajemności praw obywatelskich.

3. Amfiktionie - organizacje w starożytnej Grecji (związki państw) o charakterze religijno-polityczne mające na celu ochronę miejsca kultu religijnego. Np. amfiktionia pylijsko - delficka, związek ateńsko - delijski i peloponeski.

3. Chiny

1. w starożytnych Chinach PM rozwijało się w okresie rozbicia Chin na wiele państw 770 - 221 r. p.n.e. rozwojowi sprzyjały wspólny język i historia,

2. w stosunkach międzychińskich obowiązywała zasada równości prawnej i zasada suwerenności,

3. zasada nietykalności posłów (ludzie z wyższych szczebli drabiny feudalnej),

4. wojna sprawiedliwa.

4. Rzym

1. celem Rzymu było panowanie nad światem, dlatego też stosunki Rzymu z innymi państwami (wojny zaborcze) nie stwarzały warunków do rozwoju PM,

2. jednakże Rzymianie zawierali umowy międzynarodowe z innymi państwami: traktaty przyjaźni (amicita) i traktaty przymierza (societas, foedus),

3. charakterystyczne dla Rzymian było zawieranie nierównoprawnych umów przymierza (foedus iniquum) gdzie Rzym był silniejszą stroną zapewniającą obronę słabszej stronie w zamian za dostawy pożywienia itp.

4. przestrzeganie zasady nietykalności posłów (iure gentium sanci sunt) i zawartych umów,

5. wojna sprawiedliwa - wypowiedziana według przepisanej procedurze sakralnoprawnej,

6. w Rzymie wykształciło się pojęcie prawa narodów (ius gentium). Prawo rzymskie było prawem obywateli (ius civile) i nie przyznawało żadnych uprawnień cudzoziemcom. Gdy Rzym stał się światową metropolią konieczne było rozwiązanie trudności w rozstrzyganiu sporów między cudzoziemcami i Rzymianami. Powołano specjalnego sędziego (praetor peregrinus). Stosował on pewne ogólnie przyjęte zasady, kierując się zasadą słuszności. Ius gentium regulowało także w pewnym stopniu stosunki między państwami: „Ius gentium dotyczy zajęcia, zabudowy i umocnienia miejscowości, wojny, jeńców, niewolnictwa, traktatów pokojowych, zawieszenia brani, świętego obowiązku nieznieważania posłów i zakazu małżeństwa z cudzoziemcami.

Średniowiecze

1. „Rodzina narodów chrześcijańskich”

1. okres średniowiecza nie sprzyjał rozwojowi stosunków międzynarodowych ani prawa regulujących te stosunki;

2. struktura międzynarodowego układu średniowiecznego składała się z państw o ustroju monarchii stanowej, powstało kilka państw o podobnych ustroju politycznym, gosp.,i społecznym oraz o wspólnej religii i kulturze tzw. rodzina narodów chrześcijańskich.

3. Cechą tego układu politycznego był dualizm: w stosunkach wewnętrznych (władza podzielona między monarchie i stany) i zewnętrznych (rywalizacja o supremacje między cesarzem a papieżem).

4. Prowadzone były liczne wojny zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne; Kościół dążył do humanitaryzacji wojen wprowadzając pokoje boże zakazujące wojen w pewnych okresach roku bądź przeciwko konkretnej kategorii ludzi np. rolnikom. Monarchowie idąc podobna drogą wprowadzili pokoje cesarskie lub królewskie.

2. Stosunki z państwami muzułmańskimi

1. Chrześcijańska Europa pozostawała w okresie średniowiecza w stanie nieustannej wojny z państwami islamu. Prowadzone były wyprawy krzyżowe mające na celu odzyskanie Ziemi Świętej. Wezwanie papieża do świętej wojny było równoznaczne z ogłoszeniem pokoju bożego miedzy państwami europejskimi. Humanitaryzacja wojen dotyczyła tylko wojen między chrześcijanami; w okresie średniowiecza złagodzono los jeńców (koncepcja rycerza chrześcijańskiego opiewanego np. w „Pieśni o Rolandzie”)

2. Zgodnie z zakazem (wynikającym z prawa islamskiego) nie można było zawierać Muzułmanom pokoju z chrześcijanami, w stosunkach między państwami europejskimi i islamskimi zawierano 10-letnie rozejmy.

3. W roku 1535 król francuski Franciszek I zawarł z sułtanem tureckim Solimanem Wspaniałym umowę międzynarodową zwaną kapitulacją: określenie praw Francuzów znajdujących się na terenie państwa otomańskiego - ustanowienie pierwszych konsulów francuskich sprawujących jurysdykcję w stosunku do Francuzów w sprawach cywilnych i karnych.

3. Rozwój kontaktów międzynarodowych

1. rozwinięcie szczególnych form kontaktów pomiędzy państwami (synody i sobory kościelne, na których omawiano najważniejsze zagadnienia polityki międzynarodowej średniowiecza; uważa się je za prototyp konferencji międzynarodowych; oprócz osób duchownych uczestniczyły z nich także władcy świeccy)

2. tworzono związki miast z celu ochrony wymiany handlowej i interesów oraz rozstrzygania sporów - ożywienie handlowe i gospodarcze(Wielka Hanza jednocząca miasta nad Bałtykiem i Morzem Północnym),

3. poprawienie sytuacji prawnej cudzoziemców, którzy znaleźli się pod opieka monarsza, płacąc w związku z tym odpowiedni podatek,

4. wykształcenie się wielu zwyczajów regulujących sprawy handlu morskiego i żeglugi (wraz z rozwojem tych dziedzin); spisanie zwyczajowego prawa morskiego średniowiecznego np. Tablice Amalfitańskie, Konsulat Morski)

5. odkrycia geograficzne rozpoczęły okres władztwa kolonialnego; w początkowym okresie największymi rywalami były Portugalia i Hiszpania, następnie Holandia, Anglia i Francja.

4. Nauka prawa międzynarodowego

1. w centrum rozważań nad stosunkami między państwami i prawem regulującym te stosunki w średniowiecznej nauce stała wojna,

2. chrześcijańska koncepcję wojny sprawiedliwej rozwinął św. Augustyn (wojna usprawiedliwiona względami moralnymi); teologowie średniowieczni rozwijali koncepcje wojny sprawiedliwej np. św. Izydor Sewilski lub św. Tomasz z Akwinu, który twierdził, iż dla wojny sprawiedliwej niezbędne są trzy elementy: autorytet panującego, sprawiedliwa przyczyna i prawa intencja,

3. w XVI w. Powstała grupa tzw. prekursorów Grocjusza, którzy rozwijali poglądy w zakresie stosunków międzynarodowych i prawa międzynarodowego. Należeli do niej m.i.: Alberico Gentili, Dominik Soto, Franciszek de Vitoria i Franciszek Suarez. Zajmowali się moralnymi aspektami wojen prowadzonych przez Hiszpanię z indianami.

4. Projekty utworzenia związku państw europejskich, których autorem był przede wszystkim Piotr Dubois. Organizacja miałaby na celu utrzymanie pokoju w Europie, załatwianie sporów między państwami europejskimi i zjednoczenia w celu odzyskania Ziemi Świętej.

5. Nauka prawa międzynarodowego w Polsce

1. wieki XV i XVI były okresem bujnego rozwoju myśli politycznej zarówno w sprawach polityki, prawa wewnętrznego jak i stosunków międzynarodowych; dyplomacja polska w związku z licznymi wojnami prowadzonymi przez państwo polskie np. wojna z krzyżakami.

2. Poglądy dotyczyły głównie problemu wojny sprawiedliwej jako, że Polska także należała do chrześcijańskiej rodziny narodów;

3. Polska szkoła prawa wojny - Stanisław ze Skarbimierza i Paweł Włodkowica z Brudzenia; sprawy dyscypliny wojskowej, dozwolone sposoby walki i brania łupów, dopuszczalność przymierzy z państwami pogańskimi.

4. Andrzej Frycz Modrzewski - zajmował się zagadnieniami prawnymi wojny, zalecał procedurę rozjemczą w celu uniknięcia wojny, humanitaryzacja wojny, właściwe traktowanie ludności na terytoriach zajętych.

5. Arianie czyli bracia polscy - poglądy pacyfistyczne;

6. Korespondencja dyplomatyczna Zygmunta Augusta zawierała jedno z pierwszych sformułowań zasad wolności mórz (przeciwko panowaniu Szwecji na Bałtyku).

Od średniowiecza do XVIII wieku

1.Formowanie się nowego układu politycznego i „klasycznego” prawa międzynarodowego

1. zmiany społ. - gosp. i polityczne zapowiadające upadek feudalizmu (poczynając od XV w.); wykształciło się państwo w swej nowożytnej postaci jako organizacja terytorialna, niepodległa, kierowana przez władze centralną (wzrost znaczenia klasy mieszczańskiej);

2. proces reformacji i rozbicia religijnego obniżyło autorytet papiestwa; okres renesansu rozbił i wyeliminował hierarchiczna drabinę feudalną wewnątrz państwa oraz utrwalił władzę państwowa jako suwerenną i centralistyczną (monarchia absolutna);

3. utrwalenie się zasady równości prawnej (państwa są równe wobec prawa) w stosunkach między suwerennymi państwami, niepodlegającymi żadnej władzy zewnętrznej: zasada wolności mórz (równe prawo do korzystania z mórz);

4. zasada równowagi politycznej, która stała się wytyczną polityki zagranicznej państw europejskich - zmierzała do tego, aby żadne państwo nie wyrastało nadmiernie potęgą nad inne; zapobieganie hegemoni politycznej danego mocarstwa (sojusze przeciwko państwu najsilniejszemu - np. przeciwko Ludwikowi XIV oraz Napoleonowi);

5. traktat augsburski z 1555 r. potwierdził zasadę cuius regio eius religio - wzmocnienie władzy świeckiej, która decydowała jaka religia obowiązuje na danym obszarze.

6. Wojna trzydziestoletnia - zakończona podpisaniem traktatów w Munster przez katolików i w Osnabruck przez protestantów w 1648 r.; duże znaczenie dla rozwoju PM i stosunków między państwami: uznanie niepodległości 332 państw i miast niemieckich, każde mogło decydować o religii.

7. Walka o niepodległość 13 kolonii angielskich, która zakończyła się powstaniem niepodległego państwa zwanego Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej; ograniczenie prawa innych państw w zakresie żeglugi i handlu morskiego - powstanie I Ligi Neutralności Zbrojnej.

8. II Liga neutralności Zbrojnej powstała w 1800 r. podczas wojen napoleońskich - rozwój prawa wojny i prawa neutralności,

9. Rozbiory Polski w II poł. XVIII w. - pogwałcenie zasad europejskiego porządku prawnego,

2. Nauka prawa międzynarodowego

1. Grocjusz i szkoła prawa naturalnego - autor dzieła „O prawie wojny i pokoju” (De iure belli ac pacis), które wywarło ogromny wpływ na rozwój nauki o PM

2. „Wolność morza”, „O prawie łupu” - bronił zasady wolności mórz,

3. wydzielenie nauki PM z nauk teologicznych i powiązanie mocy obowiązującej prawa narodów z naturą rzeczy i rozumem ludzkim;

4. obok prawa naturalnego istnieje prawo pozytywne, ludzkie, które dzieli się na cywilne i prawo narodów (można udowodnić przez zwyczaj i świadectwo biegłych);

5. teoria umowy społecznej - przejście ze stanu natury do stanu społecznego poprzez umowę społeczna, którą należy przestrzegać zgodnie z zasada pacta sunt servanda;

6. rozważania na temat prawa wojennego, odpowiedzialności państw, zawierania i wykładni umów międzynarodowych, prawa dyplomatycznego.

7. Szkoła prawa naturalnego - rozwijała poglądy Grocjusza o związku prawa narodów z prawem naturalnym. Nie przykładali wagi do takich źródeł PM jak umowy i zwyczaj. Wyprowadzali w rozważaniach racjonalistycznych przepisy PM z natury człowieka, z jego przyrodzonych praw. Najbardziej znanymi przedstawicielami tej szkoły byli: Samuel Pufendorf, Jan Chrystian Wolff i Emeryk de Vattel.

8. Pozytywiści - odmienne stanowisko w przedmiocie istoty i źródeł PM od szkoły prawa naturalnego. Szkoła pozytywistyczna uważała przepis prawny za przejaw woli państwa, a w konsekwencji za źródła PM uznawali umowę międzynarodowa i zwyczaj. Przedmiotem zainteresowania nauki PM powinny być umowy międzynarodowe jak wyraz woli państw tworzących normy prawne. Pozytywiści gromadzili i opracowywali umowy międzynarodowe. Do przedstawicieli szkoły pozytywistycznej należeli: Ryszard Zouche, Korneliusz van Bynkershoek, Jakob Moser (badanie jakie normy znajdują zastosowanie we wzajemnych stosunkach między państwami, a źródeł PM należy doszukiwac się w traktatach i innych pismach dyplomatycznych); Jerzy Fryderyk Martens - jego dzieło zdobyło uznanie na arenie europejskiej jako wykład PM. Prawem Narodów nazywa on ogół praw i obowiązków przyjętych przez większość lub wszystkie państwa Europy, bądź w drodze umów, bądź przez milczące stosowanie w praktyce; wydawał zbiory traktatów.

9. Wiek XVII i XVIII - projekty utworzenia związku państw:

1. plan księcia Sully - Europa podzielona na 15 państw tworzących federację z wielką rada na czele;

2. projekt Williama Penna - utworzenie parlamentu europejskiego;

3. projekt Emeryka Cruce - związek wszystkich państw niezależnie od religii, z radą na czele w Wenecji;

4. projekt księdza de Saint Pierre - org. związku państw byłby senat złożony z 24 delegatów;

3. Nauka PM w Polsce

1. wielu zwolenników prawa naturalnego w Polsce - nauczanie prawa natury i prawa narodów na uniwersytetach i szkołach.

2. Hieronim Stroynowski „Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów” - zwolennik prawa naturalnego; Tadeusz Morski „Myśli o potrzebie i sposobach przystąpienia młodzieży do służby dyplomatycznej w Polszcze” - poglądy zbliżone do pozytywistów;

3. Gromadzenie i publikowanie przez Polaków umów międzynarodowych: Ks. Maciej Dogiel, „Traktaty między mocarstwami europejskimi od roku 1648 zaszłe”.

Wiek XIX i początek XX wieku

1. Oddziaływanie rewolucji francuskiej

1. wpływ na kształtowanie się ustroju politycznego i społ. - gospodarczego państw europejskich oraz na stosunki między nimi; upadek rządów feudalnych, walka o władze burżuazji; zasada suwerenności zaczęła nabierać nowego znaczenia, nie dotyczyła teraz suwerennych władców absolutnych a suwerennych narodów, zasada zwierzchnictwa narodów; zasada nienaruszalności terytorium oraz nieinterwencji w sprawy wewnętrzne drugiego państwa (zasady te znalazły pełen wyraz w Deklaracji Prawa Narodów z 1795r.)

1. Kongres wiedeński 1815

2. zebrany po upadku Napoleona w celu ustalenia nowego porządku w Europie; kongres międzynarodowy z udziałem monarchów dokonał dzieła stabilizacji stosunków w Europie na kilkadziesiąt lat;

3. ustalenia w stosunku do Niemiec i Polski: utworzono Związek Niemiec - luźne zrzeszenie państw pod władzą Austrii; usankcjonowanie rozbiorów Polski („czwarty rozbiór Polski”), utworzenie Wolnego Miasta Krakowa i Królestwa Polskiego;

4. w dziedzinie międzynarodowej postanowiono: uznać neutralność Szwajcarii, regulamin rang dyplomatycznych, zasada wolnej żeglugi na rzekach wspólnych (szczegółowe rozwiązania dot. Renu, Nekaru, Menu, Skaldy i Mozy), deklaracja dot. Handlu Murzynami z Afryki zakazująca go.

5. „Święte Przymierze” zawarte we wrześniu 1815 r. miedzy Rosja, Prusami i Austrią - przestrzeganie przykazań Chrystusa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych; w listopadzie przyłączyła się Anglia, a w 1818 r. Francja. W ten sposób powstał „syndykat monarchów” który miał decydować o sprawach europejskich; tępienie idei wolnościowych i utrzymanie zasady legitymizmu; realizując politykę „Świętego Przymierza” państwa należące często interweniowały w sprawy wewnętrzne innych państw.

1. Doktryna Monroego

6. wystąpienie Prezydenta Stanów Zjednoczonych Jamesa Monroe w 1823 r., w którym sformułował zasadę nieinterwencji państw europejskich w sprawy amerykańskie; hegemonia Stanów Zjednoczonych nad kontynentem amerykańskim.

1. Ekspansja społeczności międzynarodowej

7. wiek XIX - rozwój państw kapitalistycznych; rewolucja przemysłowa doprowadziła do nasilenia współpracy międzynarodowej; walki społeczne (solidaryzacja robotników w skali międzynarodowej) spowodowane wyzyskiem kapitalistów; ruchy narodowowyzwoleńcze w Polsce i na Bałkanach.

8. Poszerzenie się społeczności międzynarodowej o kraje pozaeuropejskie takie jak: USA, Turcja , Chiny, Japonia oraz republiki Ameryki Łacińskiej.

1. Ekspansja kolonialna

1. intensywna ekspansja kolonialna; Anglia objęła zwierzchnictwo w Indiach, Birmie, Egipcie; Francja podbiła tereny Północnej i Zachodniej Afryki oraz Indochiny; Belgia objęła zwierzchnictwo w Kongo; Włochy objęły władzę w Afryce Wschodniej (Somalia i Abisynia);

2. Chiny - po wojnie opiumowej stały się przedmiotem ekspansji gosp. i politycznej. Traktat nankiński 1842 r.- Anglia objęła zwierzchnictwo nad wyspa Hongkong (zmuszenie do otwarcia portów, przyjęcie sądownictwa kapitulacyjnego i inne przywileje); rywalizacja miedzy Anglia, USA, Francją, Rosją i Niemcami o koncesje gosp. i przywileje dla swych obywateli w Chinach - podzielenie Chin na tereny wpływów;

3. Konferencja Berlińska z 1885 r.- dokonano na niej podziału wpływów w Afryce;

1. Traktat paryski 1856

1. traktat paryski kończący wojnę krymską był istotny dla rozwoju polityki międzynarodowej i PM. W wojnie Krymskiej Francja i Anglia stanęły po stronie Turcji w jej konflikcie z Rosją, oznaczało to całkowity rozpad „Świętego Przymierza”.

2. Istotne postanowienia traktatu paryskiego: dopuszczenie Turcji do społeczności międzynarodowej, utworzenie Serbii jako państwa wasalnego Turcji, neutralizacja Morza Czarnego, utworzenie Europejskiej Komisji Dunaju z udziałem wielkich mocarstw, demilitaryzacja Wysp Alandzkich, deklaracja dot. prawa wojny morskiej.

1. Zjednoczenie Włoch, utworzenie Związku Północnoniemieckiego pod hegemonią Prus, wojna prusko-francuska zakończona odebraniem Francji Alzacji i Lotaryngii; zjednoczenie Niemiec i utworzenie cesarstwa.

2. Traktat berliński z 1878 - zakończył wojnę ros.-tur.; proklamowano niepodległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii, zapowiedziano utworzenie Bułgarii jako państwa zależnego od Turcji.

3. Wzrost znaczenia Japonii na arenie międzynarodowej; wygrana wojna z Chinami i uzyskanie Tajwanu; wygrana wojna z Rosją i uzyskanie Półwyspu Liaotuńskiego i protektoratu na Koreą.

1. Rozwój współpracy międzynarodowej i PM

1. rozwój współpracy międzynarodowej doprowadził do utworzenia stałych organizacji międzynarodowych działających w takich dziedzinach jak: telegraf, poczta, ujednolicenie miar i wag, publikacji taryf celnych (związki celowe lub unie administracyjne); np. Powszechny Związek Pocztowy.

2. Humanitaryzacja wojny w umowach międzynarodowych: Genewa 1864 r.- konwencja w sprawie polepszenia losu rannych wojskowych; Petersburg 1868 r.

3. Konwencje o zwalczaniu handlu niewolnikami (Akt Antyniewolniczy 1890 r.), handlu kobietami i dziećmi itp.

1. Konferencje haskie 1899 i 1907

1. -duże znaczenie dla rozwoju PM;

I pierwsza konferencja haska 1899 r. - zwołana z inicjatywy cara Mikołaja II; sprawa kodyfikacji i reformy prawa wojennego oraz prawa dotyczącego pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych; uzgodniono i podpisano trzy konwencje: o pokojowym załatwianiu sporów, prawa i zwyczaje wojny lądowej; przepisy prawa morskiego

II druga konferencja haska 1907 r. - uzupełniono i rozwinięto prawa ustalone na pierwszej konferencji; podpisanie 13 konwencji i 1 deklaracji dotyczące prawa wojny morskiej, państw zachowujących neutralnośc w czasie wojny

III konferencja w Londynie 1908/1909 r. w celu skodyfikowania prawa wojny morskiej

1. Nauka PM

1. rozwój nauki PM w XIX wieku;

2. powstanie w 1873 r. w Belgii dwóch międzynarodowych stowarzyszeń badające PM i popierające rozwój nauki o nim: Stowarzyszenie Reformy i Kodyfikacji Prawa Międzynarodowego (Stowarzyszenie PM od 1895 r.) oraz Instytut Prawa Międzynarodowego;

3. Immanuel Kant „O wiecznym pokoju”

1. Nauka PM w Polsce

1. fakt, iż Polska pozbawiona niepodległości przestała być podmiotem PM wpłynął na zastój w tej dziedzinie prawa;

2. F. Słotwiński - profesor prawa natury i prawa narodów UJ; F, Kasparek - historyk prawa międzynarodowego;

3. Polska doktryna wojny narodowowyzwoleńczej XIX w.

Okres współczesny

1. Pierwsza wojna światowa

1. nowy okres w stosunkach międzynarodowych otwarty przez wojnę 1914 - 1918 i rewolucje październikową w Rosji w 1917 r.; nowe zasady stosunków międzynarodowych obowiązujących po Wielkiej Wojnie (orędzie Woodrow'a Wilson'a z 22 stycznia 1918 r.; 14 punktów): zasada jawności umów międzynarodowych, zasada wolności żeglugi na morzach, usuniecie barier hamujących rozwój handlu międzynarodowego, redukcja zbrojeń, wspaniałomyslne załatwianie spraw kolonialnych, sprawiedliwe uregulowanie spraw terytorialnych w Europie, utworzenie Ligi narodów;

2. wojna zakończona została podpisaniem traktatów pokojowych na Konferencji Pokojowej w Paryżu; traktat z Niemcami - Wersal 28 czerwca 1919 r.; mały traktat wersalski z Polską o poszanowaniu mniejszości; traktaty w Saint - Germain, Neuilly, Trianon, Sevres.

1. Okres międzywojenny

1. Liga Narodów - antagonistyczne stosunki między kapitalistami a Rosją oraz zwycięzcami a zwyciężonymi po Wielkiej Wojnie; wielostronne konferencje w Genui 1922 r., w Lozannie w 1923 r. (traktat w Rapallo 1922 r. między Rosją a Niemcami o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych i gosp.)

2. Negatywny stosunek Rosji Radzieckiej do Ligi Narodów nie przeszkodził w uczestniczeniu przez Rosję w wielu konferencjach poświęconych rozbrojeniu itp. Dopiero w sytuacji dojścia Hitlera do władzy w Niemczech, Rosja przystąpiła do organizacji w 1934 r.

3. Utrwalanie pokoju i rozwijanie współpracy międzynarodowej i równoczesna rewizja traktatu wersalskiego (Niemcy) - Pakt Brianda - Kellogga z 1922 r. o wyrzeczeniu się wojny i pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych;

4. Układy lokareńskie z 1925 r. - układy regionalne w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa;

5. Mała Entanta 1933 (Czechosłowacja, Rumunia i Jugosławia), porozumienie bałkańskie 1934 (Grecja, Turcja, Rumunia, Jugosławia), pakt bałtycki 1934 (Litwa, Łotwa i Estonia);

6. Brak reakcji ze strony Ligi narodów na łamanie postanowień traktatu wersalskiego przez Niemcy hitlerowskie; Anschluss Austrii w 1938 przez Niemcy.

1. Druga wojna światowa

1. pogwałcenie zobowiązań prawnomiędzynarodowych przez Niemcy w momencie napaści na Polskę we wrześniu 1939 r.

2. druga wojna światowa była wstępem do stworzenia trwałego pokoju międzynarodowego: podpisanie w 1941 r. Karty Atlantyckiej (1 stycznia 1942 r.) przez Roosvelt'a i Churchill'a;

3. konferencje w Teheranie 1943, Jałcie luty 1945 i Poczdamie lipiec-sierpień 1945 - rozwiązywano problemy polityki światowej;

4. konferencja w San Francisco kwiecień-czerwiec 1945r.; 26 czerwca 1945 podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, która powoływała Organizację Narodów Zjednoczonych mająca na celu zachowanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, i pokojowe rozwiązywanie sporów międzynarodowych.

1. Rozpad imperiów kolonialnych

1. tradycyjne PM dopuszczało podboje kolonialne; Karta NZ stworzyła system powiernictwa umożliwiający koloniom będącym pod władza mocarstw uzyskanie niepodległości; dekolonizacja Afryki i Azji oraz Oceanii i Karaibów; deklaracja ONZ o kresie kolonizacji;

5. Okres powojenny

1. zimna wojna między państwami kapitalistycznymi a blokiem państw socjalistycznych, zakończona w Europie w pracach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1 sierpnia 1975 r. podpisanie Aktu Końcowego w Helsinkach;

2. rozrost organizacji międzynarodowych uniwersalnych i regionalnych; rodzina ONZ czyli ONZ plus wszystkie organizacje wyspecjalizowane; Pakt Północnoatlantycki NATO 1949 r. (charakter polityczno-militarny); konferencja w Bandungu 1955r. (polityka „państw niezaangażowanych”);

3. integracja państw Europy Zachodniej - Unia Europejska;

4. rozwój i kodyfikacja PM: konwencje kodyfikujące prawo morza (4 konwencje genewskie 1958 r. i konwencje na Jamajce w 1982 r.), prawo dyplomatyczne (konwencje wiedeńskie 1961), prawo konsularne (konwencja wiedeńska 1963), humanitarne prawo konfliktów (4 konwencje genewskie 1949 i 2 protokoły z 1977), prawo traktatów (konwencja wiedeńska 1969), ochrona praw człowieka;

5. zasady PM skodyfikowane w Deklaracji zasad PM dot. przyjaznych stosunków i współpracy między państwami 1970 r.

6. nowe działy PM np. prawo kosmiczne;

7. hierarchia norma PM: 1. Imperatywne normy PM (ius cogens) - zasady o charakterze konstytucyjnym, 2.ogół norm PM umownego i zwyczajowego, 3.reguły zawarte w uchwałach organizacji międzynarodowych (miękkie PM).

6. Nauka PM

1. pozytywiści D. Anzilotti, P. Fauchille, C.C. Hyde; kierunek prawa neonaturalnego podkreślający wartości etyczne wiążące się z normami PM; kierunek socjologiczny zwany realistycznym - prawo jako zjawisko społeczne; wpływ doktryny funkacjonalistycznej - funkcjonalna interpretacja przepisów PM; socjalistyczna doktryna PM podkreślała znaczenie suwerenności państwowej;

2. utworzenie Akademii Prawa Międzynarodowego w Hadze 1921r.

7. Nauka PM w Polsce

1. rozwój PM związany był z ośrodkami uniwersyteckimi; Polski Instytut Spraw Międzynarodowych i Instytut nauk Prawnych;

2. Remigiusz Bierzanek, Henryk de Fiumel, Ludwig Gelberg, Wojciech Góralczyk, Stanisław Hubert, Marian Iwanejko.

ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Pojęcie źródeł PM

• różne znaczenia terminu „źródła PM” (proces normatywny, sposoby tworzenia prawa, działania ustalające prawo):

1. w sensie materialnym (źródła wewnętrzne, realne, głębsze) źródłem prawa jest to co sprawia, że PM kształtuje się i nabywa moc obowiązującą; przyczyny sprawcze maja charakter pozaprawny - wola państw (kierunki pozytywistyczne), nakazy rozumu (kierunki prawa natury), więź społeczna (kierunki socjologiczne), świadomości i emocje ludzi (kierunki psychologiczne)

2. w znaczeniu formalnym (źródła zewnętrzne, pozytywne) źródłami PM nazywamy zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej; należą do sfery prawnej. Są dwa niekwestionowane źródła PM : umowy międzynarodowe (pacta sunt servanda) i zwyczaj międzynarodowy; brak ustaw gdyż nie istnieje żadna władza ponadpaństwowa zdolna narzucić swą wolę suwerennym państwom.

• Źródła poznawcze - zbiory umów, kompilacje zwyczajów pomocne w wyszukiwaniu przepisów prawnych; nie są to osobne źródła PM; wydawany przez ONZ „Treaty Series”, w Polsce „Zbiór dokumentów” Polski Instytut Spraw Międzynarodowych;

• Podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych - podstawą wyrokowania sądów międzynarodowych, których kompetencje określają państwa, powołują się na źródła PM, jednakże art. 38 stwierdza, iż nie wszystko źródła PM pokrywają się z pojęciem podstaw wyrokowania:

• Art. 38 ust. 1 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:

1. Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy uznane przez państwa spór wiodące;

2. Zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;

3. Ogólne zasady prawa, uznane przez państwa cywilizowane;

4. Z zastrzeżeniem art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”

• Za podstawę wyrokowania państwa mogą uznać również zasadę słuszności; możliwość orzekania ex aequo et bono jeżeli strony się na to zgodzą (art. 38 ust. 2)

Źródła PM






UMOWA ZWYCZAJ PRAWO WEWNĘTRZNE

MIĘDZYNARODOWA MIĘDZYNARODOWY ORGANIZACJI MIĘDZYNAR.

(„miękkie PM”)

Umowa międzynarodowa

1. Pojęcie i rodzaje umów międzynarodowych

1. definicje i nazwy umów międzynarodowych: Konwencja wiedeńska z 1969 o prawie traktatów mówi, iż traktat międzynarodowy (treaty) to „międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez PM, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej, i bez względu na jego szczególna nazwę” (art. 2) - definicja ta odnosi się tylko do umów zawartych między państwami, nie dotyczy umów zawartych między innymi podmiotami PM a państwami lub między tymi innymi podmiotami PM. Stronami umów międzynarodowych mogą być także inne podmioty PM, tylko, że przepisy Konwencji wiedeńskiej nie mają zastosowania do tych umów. PM nie są kontrolowane tylko umowy między państwami a spółkami zagranicznymi.

2. Nie wszystkie umowy m. są źródłami PM:





umowy prawotwórcze umowy - kontrakty

umowy ustalające reguły postępowania akty stwarzające lub zmieniające stosunek

przez co stają się źródłem PM prawny; nie są źródłami PM

3. jednakże jedna umowa może zawierać zarówno postanowienia prawotwórcze jak i postanowienia dotyczące konkretnych stosunków prawnych np. traktaty pokoju.

4. Rodzaje umów międzynarodowych : ze względu na ilość stron umowy





umowy bilateralne umowy multilateralne

dwustronne wielostronne

5. ze względu na sposób przystąpienia do umowy państw trzecich:








wielostronne otwarte wielostronne zamknięte

zawierają klauzule dopuszczającą wymagana zgoda kontrahentów

inne państwa bez zgody

półotwarte

otwarte tylko dla określonej grupy

państw np. umowy regionalne lub

państwa, które spełnią podane warunki

6. ze względu na organ występujący jako strona:

1. umowy państwowe - głowa państwa np. traktat pokoju,

2. umowy rządowe - zatwierdzenie przez Radę Ministrów,

3. umowy resortowe - przedmiot właściwy dla jednego ministra, nie są ani państwowe, ani resortowe.

7. ze względu na treść umów:

1. umowy polityczne

2. umowy gospodarcze i administracyjne

3. statuty organizacji międzynarodowych

TRAKTATY









pokoju przymierza przyjaźni

stos. między państwami, które zobowiązanie do udzielenia dążenie do rozwoju

przechodzą ze stanu wojny sobie wzajemnej pomocy przyjaznych wzajemnych

w stan pokoju także w zakresie militarnym stosunków

umowy handlowe,

konsularne, nawigacyjne,

lotnicze, finansowe, kulturalne itp.

1. Forma umów międzynarodowych

1. Rozwój historyczny - w epoce feudalizmu umowy m. zawierane były głównie przez monarchów, musiały one spełniać ogólne wymogi formalne; obecnie forma jest bardziej uproszczona, mimo to zachowane są dla umów o większym znaczeniu formy bardziej uroczyste:

1. Tytuł umowy (np. traktat przymierza)

2. Inwokacja, czyli wezwanie do Boga

3. Intytulacja - wyszczególnienie monarchów zawierających umowę wraz z ich tytułami

4. Arenga - przyczyny, które skłoniły do zawarcia umowy

5. Narracja - opis czynności i wydarzeń, które spowodowały wszczęcie rokowań, wyznaczenie pełnomocników, zbadanie pełnomocnictw, wyrażenie zgody

6. Dyspozycja - właściwa treść umowy podzielona na art. i rozdziały; klauzule odnośnie ratyfikacji, wejścia w życie, czasu trwania itp.

7. Korroboracja - wzmocnienie umowy

8. Data i miejsce zawarcia umowy

9. Podpisy i pieczęcie.

2. Umowę dwustronną sporządza się w dwóch egzemplarzach - reguła alternatu, czyli wymienienie w egz. dla danego państwa w pierwszej kolejności jego nazwy; w umowach wielostronnych org. zawierające umowę wymieniane są w porządku alfabetycznym, podpis w dowolnym miejscu pod tekstem, (zasada równości i kurtuazja międzynarodowa).

3. Język, w jakim sporządza się umowy - w okresie feudalizmu językiem umów m. była łacina; w XVII w. - j. Francuski; od I wojny światowej j. Angielski wypiera powoli j. Francuski; umowy bilateralne sporządza się w dwóch językach (językach stron), czasami spisuje się także w trzecim jęz., kopia ta jest rozstrzygająca w przypadku sporu; dokonywanie interpretacji w przypadku trudności z przekładem tekstu umowy.

4. „Porozumienie dźentelmeńskie” - umowy ustne zakładające znaczny stopień wzajemnego zaufania;

Procedura zawierania umów międzynarodowych

1. Ustalenie tekstu i podpisanie umowy

1. Przygotowanie tekstu umowy - opracowania i uzgadniania tekstu umów dwustronnych dokonuje się w drodze wymiany not lub w toku rokowań między zainteresowanymi państwami; dla zawarcia umowy wielostronnej zwoływane są konferencje z udziałem pełnomocników. Uzgadnianie tekstu umowy następuje w drodze głosowania (Konwencja wiedeńska 1969 art. 9), wymagana większość 2/3 głosów obecnych. Projekty umów wielostronnych są często przygotowywane przez org. międzynarodowe np. przez ONZ - Komisja Prawa międzynarodowego przygotowuje projekty konwencji kodyfikujące działy PM.

2. Parafowanie i podpisanie umowy - uzgodniony tekst jest przedłożony do podpisania, niekiedy dokonuje się parafowania umowy czyli złożenia parafy przez pełnomocników pod umową (potwierdzenie uzgodnienia tekstu umowy, poświadczenie autentyczności); podpisanie umowy nadaje moc wiążącą tylko umową nie wymagającym ratyfikacji lub zatwierdzenia (mniejsze znaczenie polityczne czy gosp.)

3. Pełnomocnictwa - osoba, która przedstawi odpowiednie pełnomocnictwo jest uważana za przedstawiciela państwa (może przyjąć lub ustalić autentyczność tekstu umowy lub wyrazić zgodę państwa na przyjęcie umowy) lub też pełnomocnictwo wynika z praktyki państw. Bez pełnomocnictw za przedstawicieli państw uważa się:

• Szefów państw, rządów i ministrów spraw zagranicznych - dla wszystkich czynności związanych z zawarciem umowy;

• Szefów misji dyplomatycznych - dla przyjęcia tekstu umowy z państwem przyjmującym;

• Przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencjach międzynarodowych, bądź przy organizacji m. - dla przyjęcia tekstu umowy na danej konferencji itd.

• Art. 2 Konwencji wiedeńskiej 1969 - „pełnomocnictwo oznacza dokument wystawiony przez kompetentną władzę państwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustaleniu autentyczności tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonaniu jakiejkolwiek czynności związanej z traktatem”

• W Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań i parafowania podpisuje bądź minister spraw zagranicznych bądź odpowiedni minister (umowy resortowe); pełnomocnictwa do podpisania umowy - Prezydent RP (umowy państwowe), premier (umowy rządowe), minister (umowy resortowe).

2. Ratyfikacja i wejście w życie

1. ratyfikacja jako sposób zabezpieczenia się monarchów w okresie feudalnym przez zaciąganiem zobowiązań przez swych pełnomocników (klauzula zastrzegająca, iż umowa będzie obowiązywała dopiero po ratyfikacji); w państwach konstytucyjnych ratyfikacja stała się instrumentem wpływania parlamentu na politykę zagraniczną prowadzona przez rządy (zgoda parlamentu na ratyfikację umowy przed jej podpisaniem przez głowę państwa).

2. Ratyfikacja według prawa polskiego - art. 133 Konstytucji RP z 1997 r. stanowi: „Prezydent RP jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych ratyfikuje i wypowiada umowy m., o czym zawiadamia Sejm i Senat[...]. Prezydent RP przed ratyfikowaniem umowy m. może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z Konstytucją [...].”Ustawa z 14 kwietnia 2000 r. o umowach m. określa zasady oraz tryb zawierania, ratyfikacji, zatwierdzania, ogłaszania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów m.

3. Umowy niepodlegające ratyfikacji - stosowanie uproszczonej procedury ratyfikacyjnej - ratyfikacja lub zatwierdzenie umowy przez szefa rządu lub ministra bez udziału parlamentu; występuje tendencja do rozszerzania pojęcia „umów resortowych” w celu wzmocnienia władzy wykonawczej. Przyjęło się, że ratyfikacji nie podlegają: deklaracje o treści politycznej zawierane przez mężów stanu, umowy resortowe lub administracyjne, umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych.

4. Klauzule ratyfikacyjne - w treści umowy zaznacza się , że dana umowa podlega ratyfikacji. Umowy, w których brak klauzuli, dochodzą do skutku po podpisaniu lub zatwierdzeniu.

5. Art.11 Konwencji wiedeńskiej: „Zgada państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposób”;

6. Skutki prawne braku ratyfikacji - odmowa ratyfikacji z punktu widzenia prawnego jest dozwolona - odmowa ratyfikacji traktatu wersalskiego z 1919 r. przez Stany Zjednoczone wynikała ze zmiany partii rządzącej.

7. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych - o ratyfikacji (aby wywołała skutki prawne) muszą zostać powiadomione państwa umawiające się - wymiana dokumentów ratyfikacyjnych przy umowach bilateralnych; dokumenty ratyfikacyjne dot. umów wielostronnych składane są u depozytariusza. Konwencja wiedeńska określa funkcje depozytariusza w art. 76; w sytuacji gdy Polska jest depozytariuszem jego funkcje w stosunku do umów państwowych i rządowych pełni Minister Spraw Zagranicznych, a do umów resortowych - odpowiedni minister.

8. Wejście w życie umowy międzynarodowej - umowa określa datę wejścia jej w życie; wejście w życie jeszcze przed ratyfikacją w chwili podpisania; tymczasowe stosowanie przed wejściem w życie; wejście w życie z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.

3. Przystąpienie do umowy

1. na skutek przystąpienia (akcesja) do umowy państwo , które nie brało udziału w procedurze zawierania umowy staje się strona umowy; możliwość przystąpienia przed wejściem umowy w życie;

2. art. 15 Konwencji wiedeńskiej „Zgada państwa na wiązanie się traktatem jest wyrażona przez przystąpienie [...].

4. Rejestracja i publikacja umów

1. zasada jawności stosunków międzynarodowych i zaniechanie „tajnej dyplomacji”, która stała się przyczyną wojen światowych - art. 102 Karty NZ nakłada na państwa członkowskie obowiązek rejestracji umów jednak bez sankcji nieważności w przypadku nie zarejestrowania.

2. Publikacja umów przez Sekretariat ONZ w zbiorze traktatów „Treaty Series”;

5. Typowe klauzule występujące w umowach międzynarodowych

1. Klauzula wzajemności - traktowanie obywateli, osób prawnych, towarów itp. Układającej się drugiej strony w taki sam sposób, w jaki jej obywatele, osoby prawne itd. Są traktowani przez to państwo.

2. Klauzula narodowa - traktowanie obywateli itd. drugiej strony tak, jak traktuje własnych obywateli itd.

3. Klauzula największego uprzywilejowania - przyznanie drugiej stronie praw i przywilejów, które zostały lub zostaną przyznane jakiemukolwiek państwu trzeciemu.

4. Klauzula arbitrażowa (koncyliacyjna) - zobowiązanie do przekazywania jakichkolwiek sporów wynikłych na tle stosowania umowy do sądu rozjemczego (komisji koncyliacyjnej).

5. Klauzule o ratyfikacji lub zatwierdzeniu.

Zakres mocy obowiązującej umów międzynarodowych

1. Obowiązywanie umów w czasie i przestrzeni

1. prawo nie działa wstecz (lex retro non agit) - art.28 Konwencji wiedeńskiej

2. umowa zawarta później uchyla moc obowiązującą umowy zawartej wcześniej, dot. tego samego przedmiotu (lex posterior derogat legi priori); art.30 Konwencji wiedeńskiej:

• ust. 2: „Jeżeli traktat precyzuje, że jest podporządkowany traktatowi wcześniejszemu lub późniejszemu, bądź nie należy uważać go za niezgodny z takimi traktatami, postanowienia tego traktatu maja przewagę.”

• Ust. 3. „Jeżeli wszystkie strony traktatu wcześniejszego sa zarazem stronami traktatu późniejszego, lecz traktat wcześniejszy nie wygasł ani stosowanie jego nie zostało zaiweszone zgodnie z art. 59, traktat wczesniejszy ma zastosowanie tylko w tym zakresie, w jakim jego postanowienia można pogodzić z postanowieniami traktatu późniejszego.”,

• ust. 4. „Jeżeli strony traktatu późniejszego nie obejmują wszystkich stron traktatu wcześniejszego :

1. w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów ma zastosowanie ta sama reguła, co w ust. 3;

2. w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów a państwem będącym stroną jedynie jednego traktatu ich wzajemne prawa i obowiązki reguluje traktat, którego stronami są oba państwa.”

3. art. 103 Karty NZ mówi, iż w razie sprzeczności zobowiązań członków ONZ, wynikającymi z Karty, a ich zobowiązaniami z jakiejkolwiek innej umowy m., zobowiązania wynikające z Karty mają pierwszeństwo.

4. Umowa wiąże każde państwo w odniesieniu do całego terytorium, chyba, że umowa postanawia inaczej (art.29)

1. Zastrzeżenia

1. praktyka, że państwa przy podpisywaniu ratyfikacji lub przystąpienia do umowy zgłaszają zastrzeżenia (rezerwacje); uznanie przez MTS w 1951 r., iż „zastrzeżenia są dopuszczalne pod warunkiem, zgodności zastrzeżenia z przedmiotem i celem konwencji”;

2. zastrzeżenia, na które umowa zezwalanie, nie wymagają przyjęcia przez pozostałe strony; gdy umowa jest aktem konstytucyjnym organizacji m., zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez właściwy organ tej org.

3. Przyjęcie zastrzeżeń może być wyraźne lub milczące. Zgłoszenie sprzeciwu wobec zastrzeżeń przed jedno państwo nie stanowi przeszkody dla wejścia w życie umowy m. między państwem sprzeciwiającym się a państwem zgłaszającym zastrzeżenia (niestosowanie postanowień, co do których zostały zgłoszone zastrzeżenia)

1. Zakres mocy obowiązującej umów wobec państw trzecich

1. zasada, że umowa m. wiąże strony tej umowy i nie wpływa na sytuacje prawną państw trzecich; postanowienia umów, które formułują przepisy prawa zwyczajowego, są obowiązujące dla państw trzecich, gdyż czerpią one moc obowiązującą ze zwyczaju.

2. Zawierane są umowy wywierające skutek prawny w państwach trzecich: umowy ustanawiające prawa dla państw trzecich i umowy ustanawiające obowiązki dla państw trzecich (nie bez zgody państwa trzeciego).

Nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie stosowania umów

1. Nieważność umów

1. przyczyny nieważności:

1. niedopełnienie warunków umowy powoduje, iż umowa jest nieważna;

2. błąd (error) - powoduje nieważność gdy dotyczy faktu lub sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła podstawę wyrażenia zgody państwa na związanie się ta umową;

3. zastosowanie przymusu - groźba użycia siły wobec przedstawiciela państwa w celu podpisania przez niego umowy pozbawia wszelkich skutków prawnych tą zgodę; stosowanie przymusu w stosunku do państwa w celu wyrażenia zgody na zawarcie umowy - unieważnienie traktatu;

4. podstęp

5. wykorzystanie przymusowej sytuacji

6. pogwałcenie przy zawieraniu umowy zasadniczych przepisów prawa wewnętrznego;

2. Konwencja wiedeńska zawiera sposoby postępowania, jakie należy stosować w związku z nieważnością umowy, jej wygaśnięciem, wycofaniem się z niej lub zawieszeniem stosowania. Strona powołująca się na jakąkolwiek przyczynę nieważności powinna poinformować o tym pozostałym stronom umowy oraz podać uzasadnienie.

2. Ius cogens

1. w stosunkach międzynarodowych obowiązują pewne normy prawne o nadrzędnym znaczeniu (ze względu na istotne znaczenie dla społ. międzynarodowej), które nie mogą być uchylone żadna umowa międzynarodową np. zakaz użycia siły, zakaz interwencji w wewnętrzne sprawy państw itp.

2. Konwencja wiedeńska - określa imperatywne normy powszechnego PM jako przyjęta i uznaną „przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę postępowania PM o tym samym charakterze”; wszystkie umowy muszą być zgodne z ius cogens pod sankcją nieważności.

3. Wygaśnięcie umowy

1. Przyczyny wygaśnięcia (utrata mocy obowiązującej) umowy:

• przyczyny przewidziane w umowie: upływ czasu, na jaki umowa została zawarta; spełnienie warunku rozwiązującego; wypowiedzenie umowy

• inne przyczyny: zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą; całkowite wykonanie umowy; trwała niemożność wykonania umowy; niezgodność z nowo powstałą imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens); pogwałcenie umowy przez jedna z umawiających się stron; zasadnicza zmiana okoliczności - wg Konwencji wiedeńskiej można powołać się tylko w przypadku gdy istnienie tych okoliczności stanowiło podstawę zgody stron na związanie się umową, a skutkiem zaszłej zmiany jest radykalne przekształcenie zakresu obowiązków, jakie na podstawie umowy pozostają jeszcze do wypełnienia.

1. wygaśnięcie różni się od stwierdzenia nieważności tym, że pociaga ono za soba skutki prawne od chwili wygaśnięcia, a stwierdzenie nieważności oznacza, że umowa była nieważna od samego początku i nie mogła wywołać żadnych skutków prawnych

4. Wypowiedzenie umowy

1. klauzula w tekście umowy dotycząca wypowiedzenie umowy przez strony i określająca tryb tego procesu;

2. wg Konwencji wiedeńskiej wypowiedzenie umowy (brak klauzuli wypowiedzenia) jest dopuszczalne tylko, gdy można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taka możliwość albo charakter umowy na to pozwala (art. 56);

3. pewne kategorie umów , które nie zawierają klauzul wypowiedzenia i swym charakterem nie dozwalają dokonać tego procesu - traktaty pokoju, umowy kodyfikujące PM itp.

4. Jeśli umowa nie określa trybu wypowiedzenia, notyfikacja dot. zamiaru wypowiedzenia umowy powinna być złożona co najmniej na 12 miesięcy naprzód (art.56 K.w.)

5. Zawieszenie stosowania umowy

1. zawieszenie stosowania zwalnia strony umowy z obowiązku wypełniania jej postanowień we wzajemnych stosunkach w okresie zawieszenia; nie wpływa na stosunki prawne ustanowione przez umowę między stronami.

2. zawieszenie spowodowane może być: naruszeniem umowy przez kontrahenta, niemożność jej wykonania lub zasadniczą zmianę okoliczności;

3. zawieszenie powinno być przewidziane w umowę lub przynajmniej nie zabronione.

6. Wpływ wybuchu wojny na umowy międzynarodowe

1. umowy wielostronne nie tracą mocy obowiązującej w następstwie wojny, a tylko ulega ona zawieszeniu w stosunkach między państwami wojującymi; są przywracane po przywróceniu stanu pokoju;

2. kategorie umów, które nie tracą mocy obowiązującej podczas wojny: umowy zawierane na czas wojny (prawo wojenne), umowy zawierające klauzule obowiązywania w czasie także wojny (np. konwencja o latarni morskiej pod Tangerem), umowy ustalające stan rzeczy (np. o cesji terytorium), umowy powołujące do życia org. m. (Karta NZ);

Obowiązek przestrzegania i zasady interpretacji umów międzynarodowy

1. Pacta sunt servanda

1. obowiązek przestrzegania zawartych umów (pacta sunt servanda) - moc obowiązującą tej zasady wywodzi się z prawa zwyczajowego; znalazła ona potwierdzenie w wielu umowach międzynarodowych: na konferencji londyńskiej 1871, w Pakcie Ligi Narodów; Karta NZ; Deklaracja przyjaznych stosunków i współpracy z 1970 r.

2. wg Konwencji wiedeńskie „każdy traktat będący w mocy wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej wierze”.

2. Środki zabezpieczające wykonanie umów

1. w czasach minionych: przysięga, dawanie zakładników, oddanie w zastaw ruchomości lub nieruchomości

2. w czasach nowszych: okupacja pokojowa części terytorium do czasu wykonania zobowiązań, oddanie w zastaw pewnych źródeł dochodów;

3. umowy lub deklaracje gwarancyjne

4. kontrola wykonania umowy, przeprowadzana na zasadzie wzajemności przez same państwa zainteresowane bądź przez organizację międzynarodową;

3. Interpretacja umów międzynarodowych

1. interpretacja (wykładnia) umowy polega na wyjaśnieniu treści jej postanowień;

2. teorie interpretacyjne:

• szkoła subiektywistyczna - interpretacja powinna zmierzać do ustalenia prawdziwej woli umawiających się stron; co strony chciały wyrazić w danym postanowieniu;

• szkoła obiektywistyczna, tekstualna - nacisk na sam tekst umowy, który jest oświadczeniem woli stron a nie spekulować rzeczywisty zamiar stron; reguły interpretacyjne Instytutu PM i przepisy Konwencji wiedeńskiej;

• szkoła teleologiczna, funkcjonalna - nacisk na przedmiot i cel umowy; interpretacja w sposób odpowiadający potrzebom społ. międzynarodowej w czasie jej stosowania.

3. interpretacja autentyczna - dokonana przez strony zawierające umowę; interpretacja sądowa - dokonana przez sądy międzynarodowe (zwłaszcza MTS); interpretacja doktrynalna - przeprowadzona przez poszczególnych prawników; interpretacja urzędowa - dokonana przez jedno z umawiających się państw

4. interpretacja wg Konwencji wiedeńskiej - traktat należy interpretować „w dobrej wierze, zgadnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyrazom w ich kontekście oraz w świetle jego przedmiotu i celu.”; Przy interpretacji należy brać pod uwagę kontekst (tekst umowy, wszelkie porozumienia w związku z tą umową oraz dokumenty dot. tej umowy) oraz: późniejsze porozumienia między stronami dot. interpretacji lub stosowania, późniejsza praktykę stosowania umowy (jako porozumienie w sprawie interpretacji), wszelkie normy PM.

Zwyczaj międzynarodowy

1. Pojęcie prawa zwyczajowego

• przez długi okres PM było głównie prawem zwyczajowym, obecnie zostaje ono wypierane w związku z dużą ilością umów wielostronnych;

• zwyczaj międzynarodowy, zgodnie z art. 38 statutu MTS, jest dowodem ogólnej praktyki uznanej za prawo;

• Dla wykształcenia się przepisu prawa zwyczajowego konieczne są dwa elementy: praktyka (usus) i przekonanie o zgodności praktyki z prawem ( opinio iuris vel necessitatis).

Praktyka - istotne znaczenie ma działalność państwa (szef państwa, minister spraw zagranicznych, przedstawiciele dyplomatyczni) oraz innych organów (sady, parlament);

• nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa, przepis prawny obowiązuje w kręgu społeczności międzynarodowej;

• reguła powinna znaleźć zastosowanie w pewnej liczbie przypadków;

• praktyka powinna być długotrwała (dawny pogląd); obecnie przepis prawa zwyczajowego może wykształcić się w krótkim okresie czasu ze względu na dynamikę stosunków międzynarodowych;

• praktyce musi towarzyszyć przekonanie, że dana reguła jest norma PM (element psychologiczny); brak działań ze strony państwa jak również działanie państwa, może wyrazić jego zgodę na wykształcenie się normy PZ;

• wg sędziego Negulesco praktyka powinna „polegać jednocześnie na nieprzerwanym potwierdzeniu faktów dokonywanych w dziedzinie stosunków międzynarodowych i na świadomości prawnej wspólnej dla państw, które w niej uczestniczą, opartej na przekonaniu, że powtarzanie faktów jest przejawem obowiązującej reguły”;

• możliwość istnienia zwyczajów obowiązujących państwa danego regionu;

Moc obowiązująca - norma PZ traci ją na skutek:

• wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy PZ;

• odstąpienia państw od jej praktykowania - odwyknięcie (desuetudo);

• w skutek wykształcenia się przeciwnego zwyczaju może też utracić moc obowiązującą norma prawa umownego.

a) Uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego - podstawa mocy obowiązującej jest zgoda państwa; zwyczaj często jest określany jako „milcząca zgoda”;

Polskie orzecznictwo sądowe potwierdza moc obowiązującą zasad prawa zwyczajowego i poszczególne ustawy odsyłają do zwyczajów m.

Kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium) - grzeczność przestrzegana w stosunkach międzynarodowych; należy odróżnić ja od zwyczaju międzynarodowego gdyż reguły kurtuazji mimo, że oparte są na zasadzie wzajemności nie mają charakteru prawnego. Postępowanie wbrew tym regułom nie narusza PM ale może zostać źle odebrane. Najwięcej zasad kurtuazji wykształciło się w dziedzinie stosunków dyplomatycznych (ceremoniał dyplomatyczny) i konsularnych oraz w obrocie morskim.

Ogólne zasady prawa

• art. 38 statutu MTS „ogólne zasady prawa uznane przez państwa cywilizowane”; ogólne zasady prawa nie są ani zasadami prawa wewnętrznego ani zasadami PM; są ogólnymi zasadami prawa w ogóle.

Inne źródła prawa międzynarodowego

1. Orzecznictwo sądów międzynarodowych

• sądy międzynarodowe, zajmując stanowisko w jakiejś kwestii prawnej, nie tworzą nowych przepisów prawa, gdyż opierają zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub zwyczajowego. Sąd m. może oprzeć się na poprzednich wyrokach tylko w celu ustalenia treści nie dość jasnej normy prawa umownego lub zwyczajowego.

• Sądy oddziałują w pewnej mierze na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych.

2. Doktryna

• poglądy nauki prawa - doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy prawa, kształtuje poczucie prawne społeczeństwa, poddaje krytyce przepisy prawa obowiązującego i przedstawia propozycje nowych przepisów bez mocy obowiązującej.

• Tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna była źródłem prawa, kiedy sądy musiały wyrokować zgodnie z jednomyślną opinią grona prawników (przyznano im ius publice respondendi);

• Wg art. 38 statutu MTS orzecznictwo i doktryna pełnią rolę „środka pomocniczego do stwierdzenia przepisów prawnych”.

3. Ustawodawstwo państw

• akty ustawodawcze poszczególnych państw dot. stosunków międzynarodowych nie są źródłem PM, gdyż nie mogą one nakładać obowiązków na inne państwa; wyrażają jedynie stanowisko tego państwa w danej sprawie co może w konsekwencji stanowić część procesu tworzenia się nowej normy prawa zwyczajowego lub umownego (np. ustawa o szelfie kontynentalnym);

4. Akty jednostronne - wydawane przez państwa w celu wywołania określonych skutków prawnych.

1. Notyfikacja - oficjalne, pisemne powiadomienie drugiego podmiotu PM o pewnym wydarzeniu, z którym prawo łączy skutki prawne. Często notyfikacja jest niezbędna do celu wywołania skutku prawnego; Notyfikacja fakultatywna - wyjaśnienie stosunku prawnego, który inaczej budziłby wątpliwości.

2. Uznanie - potwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje powinien być traktowany w płaszczyźnie PM; np. uznanie nowego państwa jako podmiotu PM.

3. Protest - stwierdzenie przez państwo, że określona czynność lub stan rzeczy sa niezgodne z PM; charakter fakultatywny.

4. Zrzeczenie się - akt rezygnacji państwa z pewnych praw; w sposób wyraźny, nie domniemany.

5. Uchwały organów organizacji międzynarodowych - można w pewne mierze dopatrywać się źródeł PM w uchwałach org. m., zwłaszcza Zgromadzenia Ogólnego ONZ; charakter prawotwórczy i moc obowiązującą przypisuje się przede wszystkim prawu wewnętrznemu organizacji międzynarodowych.

• miękkie PM - soft law w przeciwieństwie to prawa twardego (hard law);„słabe prawo”, „zobowiązania pozaprawne” itp.

• Akty normatywne należące do „miękkiego” PM - uchwały organów org. m. skierowane do państw członkowskich; porozumienie międzypaństwowe (wielostronne, dwustronne), którym z różnych względów nie nadano charakteru prawa „twardego” (charakteru umów); umowy, które nie zostały jeszcze ratyfikowane lub zatwierdzone przez odpowiedni organ.

1. przykładem porozumienia międzynarodowego, któremu świadomie nie nadano charakteru umowy jest Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 r.

Kodyfikacja prawa międzynarodowego

1. Rozwój historyczny

• projekty skodyfikowania PM w celu zastąpienia mało precyzyjnego prawa zwyczajowego;

• zawarcie 13 konwencji haskich w 1907 r. i podpisanie deklaracji londyńskiej w 1909 r. - kodyfikacja prawa wojennego i dot. pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych;

1. Kodyfikacja PM po drugiej wojnie światowej

• Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało Komisje Prawa Międzynarodowego 1949r. w celu „stopniowego rozwoju PM i jego kodyfikacji”; (kolejne najważniejsze kodyfikacje str. 14, pkt 5.);

• Prace nad kodyfikacja PM prowadzone są także poza KPM w ramach ONZ np. Komitet Specjalny Zgromadzenia Ogólnego (Deklaracja zasad PM), Komisja Praw Człowieka (opracowała Pakty Praw Człowieka; poza ONZ: Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (Konwencje dot. ochrony ofiar wojny);

1. Następstwa kodyfikacji

• proces kodyfikacji PM jest zjawiskiem pozytywnym głównie ze względu na to, iż prowadzi on do wyjaśniania i usystematyzowania przepisów obowiązującego prawa.

• Negatywnym następstwem kodyfikacji PM jest dwoistość stanu prawnego, w którym jedne państwa związane są tylko przepisami prawa zwyczajowego, a inne - przepisami konwencji, która rozwija i precyzuje przepisy prawa zwyczajowego (niektóre państwa nie przystępują do nowych konwencji, jednakże nadal obowiązują je przepisy prawa zwyczajowego, które maja charakter powszechny.)

PODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Pojęcie podmiotu w prawie międzynarodowym

Pojęcie podmiotowości - podmiot prawa musi legitymować się zdolnością prawną, czyli zdolnością do posiadania praw i obowiązków oraz zdolnością do czynności prawnych - możliwość bezpośredniego zaciągania praw i obowiązków, co jest związane ze zdolnością do występowanie w stosunkach międzynarodowych;

1. podmiotami PM są tylko państwa, które posiadają międzynarodową zdolność do czynności prawnych, czyli: utrzymania stosunków dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w org. m., zawieranie umów, ponoszenie odpowiedzialności międzynarodowej, posiadania własnego obywatelstwa itp.

2. Podmiotowość a suwerenność - podmiotami PM są obecnie nie tylko suwerenne państwa ale także niesuwerenni uczestnicy stosunków międzynarodowych: organizacje międzynarodowe i Stolica Apostolska; podmiotowość ich jest rezultatem nadania lub uznania, nie mają charakteru pierwotnego jak suwerenne podmioty PM.

3. Podmiotowość pierwotna i wtórna:

Podmiotowość





PIERWOTNA WTÓRNA podmiotowość państwa powstaje w podmiotowość org. m. jest nadana,

konsekwencji jego utworzenia, jest stworzona przez państwa, które przyznały

następstwem suwerenności, niezależnie od jej zdolność prawną i zdolność do czynności

czyjejś woli; podmiotowość wtóra jest zależna od stopnia

zdolności do czynności prawnych

4. Konwencja wiedeńska potwierdza istnienie podmiotów PM innych niż państwa w art. 3;

5. nie wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowy (np. międzynarodowe korporacje, kościoły, osoby fizyczne) są podmiotami PM, gdyż nie posiadają oni zdolności do czynności prawnych w stos. m., czyli PM nie reguluje ich stosunków z innymi krajami, umowy zawierane przez nich nie są umowami międzynarodowymi, nie podlegają prawu traktatów itp.

6. Podmiotowość a zdolność prawna - sama zdolność prawna (posiadanie praw i obowiązków bezpośrednio wynikających z PM np. obowiązek nie popełniania przestępstw i zbrodni międzynarodowych przez osoby fizyczne) nie wystarcza do nabycia podmiotowości; osoba fizyczna nie jest zdolna do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych co oznacza, że nie jest podmiotem PM.

Państwa jako podmiot PM

1. Elementy składowe i istota państwa

1. trzy elementy niezbędne do powstania i istnienia państwa: ludność, terytorium i władza najwyższa;

2. konwencja z 1933 r. o prawach i obowiązkach państwa - czwartym elementem jest zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami;

3. wymóg posiadania efektywnego rządu, jako najważniejszego elementu warunkującego istnienie państwa - np. Polska jako państwo przestała istnieć po rozbiorach mimo istnienia ludności polskiej i terytorium, przyczyną był brak władzy najwyższej.

4. Suwerenność - niezbędnym warunkiem istnienia państwa jako podmiotu PM jest niezależność i samodzielność występowania w stosunkach międzynarodowych - tylko gdy państwo jest suwerenne. Istnienie suwerenności jest formalnym kryterium podmiotowości prawno-międzynarodowej. Do utraty suwerenności dochodzi w przypadku zniknięcia państwa, połączenia kilku państw w federację, bądź rozpadu federacji na samodzielne państwa.

5. Znaczenie ludności - naród jest nosicielem suwerenności (przejaw zwierzchnictwa narodu); państwo jest wyrazem jego woli i interesów.

1. Powstanie i upadek państw. Zagadnienie sukcesji.

• PM a powstanie państwa - PM nie ma bezpośredniego wpływu na powstawanie lub upadek państw, jest tylko świadkiem jego narodzin bez wpływu na przyczyny i skutki. Pośrednio determinuje powstawanie państw zakazem kolonializmu. PM ustala jednakże warunki, które państwo musi spełnić aby stać się pełnoprawnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych.

• Sposoby powstania nowych państw - oderwanie się czy wyodrębnienie z istniejących podmiotów, ich połączenie lub powstają na terytorium res nullis;

1. Prawo narodów do samostanowienia - prawo narodów do tworzenia własnej organizacji państwowej ( konsekwencja rozwijania się świadomości narodowej i kulturowej.

2. Dekolonizacja - proces wyzwalania się kolonii zapoczątkowany oderwaniem się USA od Anglii a osiągawszy swój szczyt w latach 60. i 70. XX w.

3. System mandatowy - procedura prowadząca do usamodzielnienia się niektórych obszarów zależnych - Pakt Ligi Narodów.

4. System powierniczy - ustanowiony w Karcie NZ; celem doprowadzenia obszarów powierniczych do samodzielnego bytu państwowego; wszystkie tereny powiernicze osiągnęły już niepodległość poprzez utworzenie nowego państwa, bądź samorządność poprzez stowarzyszenie się z sąsiednim państwem.

• Ocena legalności - klasyczne PM nie zakładało oceny legalności powstania czy zniknięcia państwa, jednakże obecnie, ze względu na zakaz wojny i kolonializmu, praktyka ONZ dowodzi, iż taki proces jest możliwy np. uznanie za nielegalną i sprzeczną z zasadą samostanowienia deklarację niepodległości Rodezji (Zimbabwe) przez rasistowski rząd białej mniejszości.

• Sukcesja - przejęcie praw i obowiązków w odniesieniu do określonego terytorium przy powstaniu lub zniknięciu państwa; sukcesja to rezultat zmiany zwierzchnictwa terytorialnego nad częścią lub całością określonego terytorium państwowego. Przedmiotem sukcesji mogą być: umowy międzynarodowe, zobowiązania i prawo pozatraktatowe, członkostwo w organizacjach międzynarodowych. Problemem sukcesji zajęła się Komisja Prawa Międzynarodowego. Wynikiem jej prac są dwie Konwencje: Konwencja wiedeńska o sukcesji państwa w odniesieniu do traktatów z 1978 r. i Konwencja wiedeńska w odniesieniu do sukcesji długów i własności państwowej z 1983 r.

1. Sukcesja traktatów - w odniesieniu do umów wielostronnych - tzw. teoria tabula rasa - nowe państwo uznaje, że nie jest związane żadnymi dawniejszymi umowami wielostronnymi; teoria prawa wyboru - wybór umów jakie chce utrzymać w mocy. W odniesieniu do umów bilateralnych - umowa jest obowiązująca gdy obie strony się na to zgadzają („prawo do namysłu”). Swoboda wyboru umów ograniczona jest zasadą trwałości granic.

2. Sukcesja długów państwowych - zasada dobrej wiary.

Rodzaje państw ze względu na ich strukturę

1. Państwa jednolite

• występuje na zewnątrz jako jedne podmiot

• istnieje zcentralizowana władza, nie ma podziału suwerenności między całość i części składowe

• jednostki administracyjne nie mają żadnej zdolności prawnej o zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych,

• stosunki zagraniczne należą wyłącznie do kompetencji władz centralnych.

2. Państwa złożone

• istotą państwa złożonego jest podział suwerenności między całość i części składowe.

• Państwa związkowe - całość jest podmiotem PM a części składowe mogą mieć jedynie ograniczoną zdolność do utrzymywania stos. międzynarodowych - federacje. Federacja występuje jako jeden podmiot w stosunkach międzynarodowych.

• Związki państw - podmiotami PM są części składowe, a całość albo w ogóle nie, albo ma ograniczoną zdolność do czynności - konfederacje. Konfederacja jest luźnym związkiem państw opartym na umowie międzynarodowej dla prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej i obronnej. Państwa związkowe pozostają suwerenne i stanowią odrębne podmioty PM.

• W przeszłości - unie realne i personalne.

3. Związek Radziecki - związkowe państwo wielonarodowe składające się z 15 republik. Specyfiką federalizmu radzieckiego miała być zdolność do działań w stos. międzynarodowych (podmiotowość) republik związkowych.

4. Wspólnota Niepodległych Państw - utworzona w grudniu 1991 r. po rozpadzie ZSRR (częściowy sukcesor ZSRR). Skład: Rosja, Białoruś, Ukraina, Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenia, Uzbekistan i Gruzja

• założenia - członkami są państwa niepodległe, suwerenne, prowadzące własną politykę zagraniczną, należące do ONZ; współpraca gospodarcza, wprowadzenie ekonomii wolnorynkowej itp.

5. Wspólnota Narodów (brytyjska) - Commonwealth

• szczególna forma prawnomiędzynarodowych stosunków i więzi jakie łączą państwa wchodzące w skład imperium brytyjskiego (uprzednio jako kolonie lub dominia).

• Proklamowanie w 1926 r. brytyjskiej Wspólnoty Narodów, po drugiej wojnie światowej - Wspólnota Narodów;

• W skład wchodzą dominia, republiki i samodzielne monarchie, które łączy uznanie monarchy brytyjskiego za głowę państwa (dominia - na zasadzie unii personalnej lub za głowę Wspólnoty; całkowita równość w stosunkach, nieograniczone zdolności do czynności prawnych (mogą zawierać umowy międzynarodowe, korzystają z prawa legacji);

• Więzy o charakterze ekonomicznym, stosowanie wzajemnych preferencji gospodarczych, strefa funta szylinga; wspólnym fundamentem prawnym jest prawo angielskie; kooperacja w dziedzinach kultury, oświaty, polityki i gospodarki.

• Elementem org. międzynarodowej jest konferencja premierów państw członkowskich, a także spotkania ministrów finansów i handlu oraz oświaty.

Rodzaje państw ze względu na ograniczenie zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych.

• Państwa zależne - w rozumieniu PM zależne jest państwo, którego zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu (występowanie w imieniu jednego państwa przez inne państwo). Upośledzenie podmiotowości międzynarodowej poprzez odebranie zdolności do czynności prawnych.

• Protektoraty - międzynarodowe (państwa)- umowa między 2 państwami, w której jedno państwo zrzeka się swojego prawa do czynności prawnych w stos. międzynarodowych na rzecz drugiego państwa - Bhutan (Indie); kolonialne (terytoria)

• Państwa wasalne - istnienie państwa wasalnego i państwa suwerennego; zobowiązania charakterystyczne dla stosunków feudalnych w postaci daniny - Andora (symboliczna danina dla Francji i Hiszpanii).

• Minipaństwa - Lichtenstein, Monako i San Marino można uznać za protektoraty międzynarodowe ze względu na maleńkie terytorium i niewielką liczbę mieszkańców. Lichtenstein jest reprezentowany przez Szwajcarię, Monako - Francja (prawo reprezentowania i zawierania umów międzynarodowych), Republika San Marino - Włochy.

• Państwa trwale neutralne - przyjęcie trwałej neutralności powoduje pewne ograniczenia zdolności do czynności prawnych w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo takie w zamian za uzyskana gwarancję niepodległości i integralności terytorialnej zobowiązuje się nie używać siły zbrojnej przeciwko innemu państwu (wyjątek samoobrona).

• Wyłączenie z możliwości przystąpienia do sojuszy i org. wojskowych, uczestniczenia w systemie bezpieczeństwa zbiorowego itp.

• Status trwałej neutralności musi być zaakceptowany przez inne państwa.

• Szwajcaria od 1648 r., Austria 1955 r.

Inne podmioty prawa międzynarodowego

1. Podmiotowość narodu - prawo narodów do samostanowienia (na mocy tego prawa narody określają według własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają swe życie gospodarcze , społeczne i kulturalne), uściślenie zasady aby uniemożliwić powoływanie się na nią w celu naruszania integracji terytorialnej i politycznej państw niepodległych - ruchy separatystyczne);

• wyrażenie woli narodu (wybór własnego statusu wewnętrznego i zewnętrznego) może dokonać się w drodze pokojowej lub w drodze walki narodowowyzwoleńczej; naród swobodnie wyraża swoja wolę wytworzenia własnej państwowości lub przyłączenia się do istniejącego podmiotu.

• Naród, który w trakcie walki narodowowyzwoleńczej tworzy zręby swej państwowości, wykształca organy cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania w stos. międzynarodowych, staje się podmiotem PM (państwo in statu nascendi);

2. Podmiotowość organizacji międzynarodowych - zdolność działania w płaszczyźnie międzynarodowej, do nabywania praw i zaciągania obowiązków międzynarodowych: zawieranie umów m. z państwami i innymi org., korzystanie z biernego prawa legacji, ponoszenie odpowiedzialności i sprawowanie opieki nad funkcjonariuszami, korzystanie z przywilejów i immunitetów, działalność jest określona przez PM (ONZ).

• org. ma w stosunku do państwa charakter pochodny, korzysta z podmiotowości w zakresie jaki ustaliły przez tworzące org. państwa, jest powoływana i rozwiązywana z woli państw; podmiotem PM jest tylko ta org., która ma niezbędną sumę kompetencji międzynarodowych.

3. Podmiotowość Stolicy Apostolskiej - głowa Kościoła katolickiego (zgodnie z prawem kanonicznym) - papież wraz z podległym mu zespołem urzędów kurialnych; zdolność papieża do występowania w stos. międzynarodowych była uznawana już w średniowieczu.

• Traktat laterański - 11 luty 1929 r. podpisanie traktatu laterańskiego między Stolicą Apostolską a Włochami (utworzenie państwa-miasta Watykanu); traktat ten wyposażył Stolice Apostolską w atrybuty państwowości umożliwiając występowanie także jako Państwo-Miasto Watykan (dwoistość podmiotu); jednakże to Stolica Apostolska częściej występuje w stos. międzynarodowych, podpisuje konkordaty, korzysta z prawa biernej i czynnej legacji.

4. Podmiotowość osób fizycznych i prawnych - istnienie norm PM bezpośrednio skierowanych do osób fizycznych, dających im określone prawa i nakładających na nie obowiązki i odpowiedzialność - normy adresowane do jednostek - zakaz piractwa, pojęcie zbrodni międzynarodowych (zbrodnie wojenne, przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości, ludobójstwa, apartheidu) pociągają za sobą odpowiedzialność karną osób fizycznych (wynikająca z naruszenia norm PM).

• Zdolność działań w płaszczyźnie międzynarodowej - posiadanie praw i obowiązków nie wystarcza do uzyskania podmiotowości, gdyż nie zostały one uzyskane czy zaciągnięte poprzez własne działania ale poprzez wole państwa i za jego zgodą.

1. Prawo petycji - możliwość składania petycji jest uwzględnione w niektórych umowach o ochronie praw człowieka.

1. Sytuacja prawna osób fizycznych i prawnych jest regulowana przez prawo wewnętrzne.

Uznanie międzynarodowe

1. Pojęcie i formy uznania

1. uznanie m. to akt prawny, w którym podmiot PM (państwo lub org. m.) stwierdza istnienie pewnych faktów oraz przyznaje im określone skutki prawne. Przedmiotem uznania może być państwo, rząd, powstańcy, strona wojująca, naród.

2. Uznanie może być udzielane indywidualnie przez poszczególne pomioty PM lub kolektywnie przez grypę państw lub org.

3. uznanie wyraźne (nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub podpisanie umowy bilateralnej z państwem lub rządem uznanym) i dorozumiane;

4. uznanie de facto i de iure - uznanie de facto traktowane jest jako niepełne i ograniczone, a więc warunkowe i odwoływalne (uznanie jeśli zostanie wypełniony sformułowany przezeń warunek); uznanie de iure jest bezwarunkowe i nieodwracalne

5. obowiązek uznania - uznanie, zgodnie z PM, jest faktem pozostającym w sferze swobodnej decyzji poszczególnych podmiotów PM; obowiązek nieuznawania w przypadku gdy mamy do czynienia z nieuznawaniem fundamentalnych zasad PM (np. nielegalna okupacja jakiegoś terytorium).

2. Uznanie państwa

1. istnienie pewnych kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie wątpliwości czy należy udzielić już uznania nowopowstałemu państwu. Jednym z takich kryteriów jest efektywność - stabilność i skuteczność władzy najwyższej nowopowstałego państwa, jej zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych; uzyskuje wtedy zdolność do czynności prawnych w rozumieniu PM (staje się suwerennym podmiotem PM)

2. inne kryteria można podzielić na polityczne i prawne (subiektywne i obiektywne).

3. Przedwczesne uznanie - uznanie udzielone, mimo iż istnieją poważne wątpliwości co do stabilności i trwałości nowej org. terytorialnej, uznanie za państwo jeszcze w trakcie walki. Przedwczesne uznanie stanowi naruszenie PM gdyż jest ono udzielane bezpodstawnie (uznawana społeczność nie tworzy jeszcze państwa w świetle faktów) oraz jest ono w pewnym sensie interwencja w sprawy wewnętrzne państwa.

4. Warunki uznania w praktyce międzynarodowej - praktyka potwierdza tezę, że warunkiem i podstawą uznania państwa jest istnienie określonych elementów faktycznych, składających się na efektywność nowego porządku prawnego.

5. Konsekwencje uznania państwa:

• teoria konstytutywna - skutki prawne powstają dopiero z momentem uznania stanu faktycznego, nabycie podmiotowości zależy od uznania; teoria ta wynika z teorii pozytywistycznej i mówi, iż skoro źródłem praw i obowiązków jest zgoda państw, wyrażona lub dorozumiana, to ona tez jest źródłem podmiotowości; nowe państwo staje się podmiotem PM tylko w drodze uznania przez inne podmioty PM.

• teoria deklaratoryjna - skutki prawne maja miejsce z chwilą, gdy sytuacja faktyczna spełnia stawiane przez PM warunki; nabycie podmiotowości będzie wynikiem nie uznania przez inne podmioty PM ale przez uzyskanie efektywności przez nowy porządek prawny, co jest tylko odnotowywane przez uznanie.

6. Znaczenie uznania - prawne i polityczne - prawne skutki uznania: zarejestrowanie i akceptowanie nowego państwa, nawiązanie stos. dyplomatycznych, stwierdzenie kompetencji jego organów i przedstawicieli oraz przyznanie im stosownych przywilejów i immunitetów, możliwość występowania przed sądami wewnętrznymi.

3. Uznanie rządu

1. gdy rząd dochodzi do władzy w drodze pozakonstytucyjnej czyli w drodze puczu, zamachu stanu, przewrotu czy rewolucji;

2. kryteria uznania rządu: kryteria prawne (obiektywne) - efektywność grupy pretendującej do władzy (przeciwieństwem jest zasada legitymizmu czyli powoływanie się na odpowiednia legitymizacje prawną); rzeczywiste sprawowanie władzy państwowej nad określoną grupą ludzi, na określonym terytorium (milczące lub wyraźne poparcie ludności i zdolność do wykonywania zobowiązań międzynarodowych). Doktryna Tobara i doktryna Estrady.

3. Zagadnienie uznania rządów na emigracji powstało w okresie pierwszej wojny światowej

4. Podstawa uznania - rząd na emigracji ma kompetencje pod warunkiem efektywnych działań tak długo, jak istnieje okupacja; prowadzenie działalności mającej na celu odzyskanie niepodległości (walka z okupantem, posiadanie własnych sil zbrojnych lub kierowanie ruchem oporu na okupowanym terenie).

4. Uznanie za stronę wojującą i za powstańców

1. ruch niepodległościowy, wojna domowa lub powstanie przekształciły się z konfliktu wewnętrznego w konflikt o charakterze międzynarodowym;

2. dwa zespoły kryteriów: obiektywne (własny rząd i org. wojskowa powstańców, kontrola rządu nad częścią terytorium będącego w stanie wojny domowej, powstanie ma przybrać formę działań wojennych) i subiektywne (prawdopodobieństwo sukcesu powstańców);

3. poprzez nabycie uznania powstańcy uzyskują prawa i obowiązki państwa prowadzącego wojnę.

4. Różnica między uznaniem za stronę wojującą i za powstańców: powstańcy nie mogą uzyskać statusu strony wojującej gdy nie spełniają kryteriów wyżej podanych;

5. Konsekwencje prawne: powstańcy nie są uznani przez państwo uznające za przestępców czy piratów, zachowanie neutralności w stosunku do państwa wojującego.

5. Uznanie za naród

1. miało miejsce w stosunku do Czechów i Polaków walczących w I wojnie światowej po stronie Ententy; stworzenie narodowych komitetów uznanych przez mocarstwa pozwoliło im na korzystanie z pewnych kompetencji rządowych (prawo posiadania armii, trybunałów, używanie flagi narodowej)

Odpowiedzialność międzynarodowa państwa

1. Koncepcje odpowiedzialności

1. konserwatywna - odpowiedzialność państwa za szkody poniesione na jego terytorium przez cudzoziemca (szkody finansowe); obowiązek naprawienia szkody;

2. postępowa - centralnym zadaniem PM jest zachowanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, dlatego tez odpowiedzialność za naruszenie zakazu uciekania się do wojny, za zbrodnie międzynarodowe wysunęła się na pierwsze miejsce; sankcje;

1. Źródła odpowiedzialności

1. naruszenie norm PM - odpowiedzialność międzynarodowa państw powstaje tylko w konsekwencji naruszenia zobowiązania międzynarodowego (naruszenie wynikające z działania bądź z zaniechania działania); rodzaje naruszeń - przynoszące szkodę jakiemuś państwu oraz wyrządzające istotna szkodę całej społeczności międzynarodowej.

2. zbrodnie międzynarodowe - zbrodnie to bezprawne działania, które powodują naruszenie zobowiązania międzynarodowego istotnego dla ochrony fundamentalnych interesów całej społ. m. (naruszenie m. pokoju i bezpieczeństwa)

3. delikty międzynarodowe - inne formy bezprawnej działalności;

4. przypisanie odpowiedzialności - sposób przypisania odpowiedzialności: naruszenie jakiejś normy PM oraz zachowanie danego podmiotu zezwalające na przypisanie mu odpowiedzialności.

5. Podstawy odpowiedzialności: odpowiedzialność m. powstaje tylko w wyniku winy (Grocjusz); skutek jako podstawa odpowiedzialności m. (Triepel i Anzzilotti); koncepcja odpowiedzialności obiektywnej - odpowiedzialność ponosi państwo, któremu można przypisać naruszenie normy, bez potrzeby ustalania czy jakiś organ ponosi winę za to naruszenie , czy nie; podstawa odpowiedzialności jest tu skutek jaki miało naruszenie normy.

1. Odpowiedzialność bezpośrednia i pośrednia

• odpowiedzialność bezpośrednia (pierwotna) jest ponoszona przez państwo za swe własne działania, tj. swoich organów;

• odpowiedzialność pośrednia (pochodna) odpowiedzialność ponoszona za akty poszczególnych osób prywatnych;

• państwo odpowiada nie tylko za swoje działania ale także za działania swoich obywateli a nawet cudzoziemców przebywających na jego terytorium; różne konsekwencje wynikające z odpowiedzialności bezpośredniej (zobowiązanie odszkodowania) i pośredniej (ukaranie winnych);

• odpowiedzialność za działania organów wykonawczych - państwo odpowiada za działania swoich organów wykonawczych sprzeczne z ich kompetencjami, podobnie jest z przedstawicielami dyplomatycznymi.

• odpowiedzialność za działania władzy ustawodawczej - państwo może odpowiadać za samo uchwalenie ustawy sprzecznej z jego zobowiązaniami międzynarodowymi.

• odpowiedzialność za działania org. sądowych - jeśli akty sądów są sprzeczne z PM powstaje odpowiedzialność międzynarodowa.

• odpowiedzialność za działania osób prywatnych - państwo odpowiada za działanie bezprawne osób prywatnych wymierzone przeciw innemu państwu bądź cudzoziemcom, jeżeli szkoda wynikła wskutek zachęcania czy tolerowania tych działań, bądź nie ukarania sprawców bezprawnych działań.

1. Formy odpowiedzialności

1. Reparacje (naprawienie szkód) - w formie restytucji (przywróceniu poprzedniego stanu rzeczy, jaki istniał przed popełnieniem deliktu np. wykonanie zobowiązań, odwołanie bezprawnego działania itp.) lub odszkodowania (zapłacenie pewnej sumy, bądź danie ekwiwalentu w celu wyrównania szkód materialnych będących wynikiem deliktu)

2. Satysfakcja - forma wynagrodzenia niematerialnych szkód poniesionych przez państwo, polega na wyrażeniu dezaprobaty wobec aktów jednego państwa skierowanych przeciwko czci i honorowi innego państwa; przeprosiny i wyrazy ubolewania, zobowiązanie ukarania winnych itp.

3. Sankcje - zbrodnie międzynarodowe - sankcje ekonomiczne i wojskowe (np. embargo)

ORGANY PAŃSTWA W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

PM nie określa, na jakich zasadach na być oparty proces podejmowania przez państwo decyzji w stos. m. Przedmiotem prawnomiędzynarodowego uregulowania jest natomiast sfera reprezentacji państwa (kto i na jakich zasadach może wyrażać wolę państwa w stos. zewnętrznych); art. 7 KW z 1969 r.: „ze względu na ich funkcje i bez potrzeby przedkładania pełnomocnictw, następujące osoby uważa się za reprezentujące swoje państwo:

1. głowy państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych - dla dokonania wszelkich czynności związanych z zawarciem traktatu;

2. szefów misji dyplomatycznych dla przyjęcia tekstu traktatu między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym;

3. przedstawicieli skredytowanych przez państwa bądź na konferencji m., bądź przy org. m. lub przy jednym z jej organów - dla przyjęcia tekstu traktatu na tej konferencji, w tej org. lub w tym organie.”

Innym zagadnieniem, którym zajmuje się PM w związku z reprezentacja są przywileje i immunitety, jakie przysługują osoba występującym w charakterze org. państwowych poza granicami jego terytorium.

Organy państwowe występujące w stos. m. dzieli się na:





organy wewnętrzne organy zewnętrzne

siedziba na terytorium państwa; siedziba poza granicami;

głowa państwa, parlament, rząd, przedstawicielstwa dyplomatyczne

szef rządu, minister spr. zagraniczn., stałe i doraźne, przedstawicielstwa

minister współpracy gosp. z zagranicą handlowe, przedstawicielstwa przy org. m.,

misje wojskowe, urzędy konsularne

Organy wewnętrzne

1. Głowa państwa

1. konstytucyjna pozycja głowy państwa; wg norm prawa zwyczajowego jego pozycja określana jest jako tzw. ius repraesentationis omnimodae, czyli nieograniczonego, pełnego prawa reprezentowania państwa w stos. m. zewnętrznych oraz zespołu przywilejów i immunitetów („immunitet suwerena”)

2. uprawnienia głowy państwa - reprezentowanie państwa i wyrażanie jego woli na zewnątrz; wysyłanie i przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych; zawieranie umów międzynarodowych bez pełnomocnictw; ogłaszanie stanu wojny i pokoju; podpisywanie dokumentów (listy uwierzytelniające i odwołujące, pełnomocnictw do zawarcia umowy, dokumentów ratyfikacyjnych itp.)

3. przywileje i immunitety głowy państwa - przysługują urzędowi a nie osobie; na terytorium obcym nie podlega on jurysdykcji karnej, administracyjnej i jurysdykcji miejscowej cywilnej; bezwzględna nietykalność osoby głowy państwa; ochrona przed zniesławieniem

4. odpowiedzialność głowy państwa - zasada odpowiedzialności szefów państw za zbrodnie i przestępstwa międzynarodowe.

1. Parlament

1. udział w kształtowaniu i kontroli polityki zagranicznej, jest istotnym czynnikiem w stanowieniu polityki zagranicznej i określaniu jej kierunków - parlamenty są najwyższymi organami władzy państwowej, podejmuje uchwały określające podstawowe kierunki działalności państwa oraz sprawuje kontrolę nad działalnością innych organów władzy i administracji państwowej.

2. ogłaszanie stanu wojny - sejm decyduje o stanie wojny ( tylko w przypadku napaści zbrojnej na terytorium RP lub gdy wynika to z zawartych umów) i pokoju;

3. udział parlamentu w realizacji polityki zagranicznej - wzajemne kontakty między parlamentami, wymiana wizyt, prowadzenie oficjalnych rokowań; komisje spraw zagranicznych przesłuchują kandydatów na ambasadorów;

4. Unia Międzyparlamentarna od 1889 r.

1. Rząd i szef rządu

1. kompetencje rządu - organ faktycznie określający kształt stos. zewnętrznych; zawiera umowy wymagające ratyfikacji oraz zatwierdzenia i wypowiada inne umowy m.; znaczenie w sferze reprezentacji i wyrażania na zewnątrz woli państwa; umowy międzyrządowe

2. zatwierdzanie umów międzynarodowych - umowy takie nie zawierają klauzuli ratyfikacyjnej lecz wymagają zatwierdzenia przez rząd (pominięcie parlamentu)

3. uprawnienia szefa rządu - prawo zawierania umów m., prowadzenia rokowań oraz oświadczenia woli państwa bez pełnomocnictw; jego oświadczenia wiążą państwo; przyjmowanie obcych przedstawicieli dyplomatycznych, wystawianie pełnomocnictw;

4. spotkanie na szczycie - spotkanie szefów państw i rządów oraz przywódców największych partii dla załatwienia najważniejszych problemów.

1. Minister i ministerstwo spraw zagranicznych

1. Kompetencje Ministra spraw zagranicznych: reprezentuje państwo, może prowadzić rokowania dwu i wielostronne oraz podpisywać umowy bez pełnomocnictw; jego oświadczenie są wiążące dla państwa; utrzymywanie stałego kontaktu z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi, bierze udział w składaniu listów uwierzytelniających, przyjmowanie delegacji państwowych i rządowych, powoływanie własnych i przyjmowanie obcych charges d'affaires, kontrasygnuje listy uwierzytelniające dyplomatom itd.

2. Minister spraw zagranicznych korzysta z takich samych przywilejów jak przedstawiciele dyplomatyczni;

3. Ministerstwo spraw zagranicznych - prowadzi całość polityki zagranicznej państwa, utrzymuje kontakt z obcymi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi, kieruje praca własnych placówek;

4. Struktura MSZ - trzy rodzaje departamentów: terytorialne (prowadzą i koordynują bieżącą politykę zagraniczną wobec określonych grup krajów), funkcjonalne (wydzielone zagadnienia: sprawy konsularne, prawne, traktatowe, kulturalne itp.) i administracyjne (charakter pomocniczy - gabinet ministra, kadra, łączność itp.).

1. Minister właściwy do spraw gospodarki

1. obrót towarami i usługami z zagranicą regulowany jest w przepisach prawa i umowach m.;

2. uprawnienia ministra właściwego ds. gosp. - koordynacja działań w zakresie współpracy gosp. z zagranicą, kontrola obrotu z zagranica towarami i technologiami w związku z porozumieniami i zobowiązaniami międzynarodowymi; podejmowanie i rozwijanie działań na rzecz dostępu do rynków zagranicznych polskich towarów, usług i kapitału, promocja polskiej gosp. za granicą, współpraca z właściwymi org., tworzenie i utrzymywanie placówek ekonomiczno-handlowych za granicą.

Organy zewnętrzne

1. Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne

1. główny instrument realizacji stos. dwustronnych. Stałe misje dyplomatyczne są urzędami jednoosobowymi, akredytowanymi przy głowie państwa pobytu, maja charakter przedstawicielski, korzystają przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, stale przebywają w państwie pobytu.

2. Sposoby ustanowienia i zakończenia misji dyplomatycznej, funkcje, przywileje i obowiązki są regulowane prze prawo dyplomatyczne (Konwencja Wiedeńska z 1961 r.)

1. Misje specjalne

1. obok stałych przedstawicielstw dyplomatycznych państwa wysyłają doraźne delegacje w celu załatwienia określonych spraw - misje specjalne, misje ad hoc.

2. Cele misji specjalnych - polityczne (prowadzenie rokowań i załatwianie spraw spornych, negocjowanie i podpisywanie deklaracji i umów), ceremonialne (udział w koronacjach, pogrzebach, objęciem stanowiska prezydenta itp.) i techniczne (rozwiązanie lub uzgodnienie problemów specjalistycznych).

3. Gdy między państwami nie ma stałych stosunków dyplomatycznych misje specjalne stanowią jedyną formą bezpośrednich kontaktów między tymi państwami.

4. Wysłanie misji specjalnej występuje w wyniku uzgodnienia między zainteresowanymi państwami; wcześniejsze określenie celu misji.

1. Przedstawicielstwa handlowe

1. monopol handlu zagranicznego - stan, w którym regulowanie i prowadzenie międzynarodowej wymiany handlowej wykonywane jest przez państwo lub z jego upoważnienia.

2. Zadania przedstawicielstw handlowych - reprezentacja interesów państwa w dziedzinie handlu zagranicznego, działanie na rzecz rozwoju stos. gosp., badania sytuacji ekonomicznej kraju, w którym się znajdują, odnotowanie ruch cen i zmian kursów, uczestniczą w przygotowywaniu umów ekonomicznych, ocenia i pomoc w działalności przedsiębiorstw handlu zagranicznego.

3. Polskie przedstawicielstwa - wydziały ekonomiczno-handlowe będące integralna częścią ambasad, sekcje i wydziały handlowe przy konsulatach.

1. Przedstawicielstwa przy organizacjach m.

1. stałe przedstawicielstwa państw członkowskich przy org. m. wynikają ze wzrostu znaczenia i dynamicznego rozwoju org. m.; rozwój stałych przedstawicielstw nastąpił po drugiej wojnie światowej; istnieją nie tylko przy ONZ ale także przy wielu org. wyspecjalizowanych (UNESCO w Paryżu, FAO w Rzymie itp.) oraz innych org. tj. Unia Europejska, NATO itd.

2. Cele stałych przedstawicielstw - utrzymanie stałego kontaktu z sekretarzem org., zapewnia szybkie dostarczenie dokumentacji i informacji, pozwala utrzymywać stosunki i uzgadniać stanowisko z innymi członkami org.;

3. Konwencja o reprezentacji państw w ich stosunkach z org. m. - 14 marca 1975 r. uchwalenie Konwencji; reguluje ona status prawny stałych przedstawicielstw i stałych obserwatorów państw nie będących członkami, sytuacje prawna delegatów do organów i na konferencje m.

4. Zadania przedstawicielstw - reprezentacja państwa, utrzymanie więzi między państwem z org., prowadzenie negocjacji, zaznajamianie się z działalnością org., zapewnienie udziału państwa w działalności org., ochrona interesów państwa, popieranie realizacji celów org.

1. Urzędy konsularne

1. charakter przedstawicielski urzędów konsularnych jest ograniczony w porównaniu do przedstawicielstw dyplomatycznych;

2. zadania konsulatów - ochrona skonkretyzowanych interesów obywateli i państwa we wszystkich dziedzinach, które wymagają od konsula jego działania, opieki i ochrony oraz popieranie przyjaznych stos. między państwem wysyłającym a przyjmującym.

1. Misje wojskowe

1. przypadek działania jednostek wojskowych, żołnierzy i oficerów w charakterze organu zewnętrznego (wszelkie zorganizowane siły zbrojne, jednostki powietrzne, lądowe lub morskie przebywające poza granicami swego kraju); okręty wojenne posiadają immunitet będąc poza swoimi wodami od jurysdykcji miejscowej.

2. Rodzaje misji wojskowych - misje doraźne (dla załatwienia określonej sprawy), stałe misje wojskowe w wyniku umów m. i przebywające stale na terytorium innego państwa (mające uprawnienia do reprezentacji państwa oraz misje wysyłane na podstawie umów o pomocy i współpracy wojskowej).

Stosunki dyplomatyczne

1. Normy regulujące stosunki dyplomatyczne

• stos. dyplomatyczne są regulowane przez zespół norm prawa dyplomatycznego, normy kurtuazyjne i normy prawa wewnętrznego;

• Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. - opracowany przez Komisję Prawa Międzynarodowego; nie uchyliła prawa zwyczajowego; ustaliła ona pewne minimum, od którego strony mogą odchodzić na zasadzie porozumień;

• Prawo dyplomatyczne daje państwu swobodę w określeniu organów i stopnia reprezentacji w stos. dyplomatycznych, org. służby dyplomatycznej oraz kształtu protokołu dyplomatycznego.

2. Ustanowienie stosunków dyplomatycznych

• prawo legacji - prawo wysyłania własnych (czynne prawo legacji) i przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych (bierne prawo legacji); ustanawianie stosunków dyplomatycznych następuje na podstawie wzajemnego porozumienia.

• Nawiązanie stos. dyplom. -

1. Porozumienie o nawiązaniu stos. dyplom.,

2. Znalezienie odpowiedniego kandydata na szefa misji (spełniającego warunki państwa wysyłającego i zaakceptowanego przez państwo przyjmujące),

3. Agrement - zgoda państwa przyjmującego na proponowaną osobę; odmowa nie musi być uzasadniona, nie jest czymś wyjątkowym w stos. dyplom.

4. Listy uwierzytelniające - po uzyskaniu agrement szef państwa wysyłającego (ambasador lub poseł) i minister spraw zagranicznych (charges d'affaires) wystawiają listy uwierzytelniające i wprowadzające, które są składane głowie państwa przyjmującego lub ministrowi spraw zagranicznych (przyjęcie ich jest warunkiem niezbędnym).

5. Akredytacja w kilku krajach - szef misji dyplom. może mieć za zgodą państw przyjmujących akredytację w więcej niż w jednym państwie np. ambasador RP w RPA jest równocześnie akredytowany w Lesotho, Namibii, Mozambiku i Suazi.

6. Członkowie personelu dyplom. powinni mieć obywatelstwo państwa wysyłającego.

3. Funkcje misji dyplomatycznych

1. reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym - szef misji dyplom. kontroluje i koordynuje działalność wszystkich placówek, biur i przedstawicielstw w państwie przyjmującym; oświadczenia szefa misji maja charakter oficjalny;

2. ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli - misja sprawuje opiekę dyplomatyczną nad obywatelami będącymi na terytorium państwa pobytu, kontrola nad realizacja umów;

3. prowadzenie rokowań z państwem pobytu - w celu zapobiegnięcia szkodliwym dla swego kraju zjawiskom i procesom; wyjaśnianie problemów spornych, prowadzenie rokowań i zawieranie porozumień;

4. informacje o państwie pobytu - zdobywanie legalnymi sposobami, dozwolonymi przez miejscowe prawo możliwie pełnych i rzetelnych danych o państwie pobytu (prognozowanie, wytyczanie kierunków polit. zagranicznej); sprawozdania na podstawie gazet, statystyk, oficjalnych spotkań itp. O poszczególnych problemach i dziedzinach.

5. rozwijanie przyjaznych stosunków - rozwijanie stos. poprzez stymulowanie współpracy gosp., naukowej czy kulturalnej; działania na rzecz promocji swego kraju;

6. funkcje konsularne - specjalne wydziały konsularne.

4. Klasy szefów misji i zagadnienia precedencji

• szefowie misji dyplom. mogą należeć do jednej z trzech klas:

1. ambasadorów i nuncjuszów (przedstawiciel Stolicy Apostolskiej) - akredytowani przy głowie państwa

2. posłów nadzwyczajnych i ministrów pełnomocnych oraz internuncjuszów - akredytowani przy głowie państwa

3. charges d'affaires - akredytowani przy ministrze spraw zagranicznych

4. charges d'affaires ad interim - pracownicy dyplomatyczni misji kierujący nią w czasie okresowej nieobecności czy choroby szefa.

5. Minister-rezydent - między posłami a charges d'affaires; klasa ta przestała mieć jakiekolwiek znaczenie w praktyce.

• Precedencja - pierwszeństwo między szefami placówek; regulamin wiedeński ustalił, iż w każdej klasie funkcjonariusze dyplom. zajmują miedzy sobą miejsce według daty urzędowej notyfikacji ich przybycia.

5. Personel misji dyplomatycznej

• personel misji dyplomatycznej dzieli się na: personel dyplomatyczny (grono korzystające z przywilejów i immunitetów; radcowie, sekretarze, attaches), personel administracyjny i techniczny (kierownik i pracownicy kancelarii, maszynistki, lekarze, tłumacze, szyfranci), służba misji (personel obsługi - kierowcy, dozorcy, sprzątaczki zatrudnieni przez państwo wysyłające), prywatna służba (domowa służba).

Przywileje i immunitety dyplomatyczne

1. Pojęcie przywilejów i immunitetów

• wyłączenia, ulgi, prawa, szczególna ochrona - umowy m. traktujące o przywilejach i immunitetach: KNZ, konwencja o przywilejach i immunitetach Narodów Zjednoczonych z 1946 r., konwencja o przywilejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowanych 1947 r., Konwencja wiedeńska o stos. dyplom.

2. Podstawa przywilejów i immunitetów dyplomatycznych

1. Teoria eksterytorialności - Grocjusz; założenie, że misja dyplomatyczna powinna być traktowana tak, jak gdyby ambasada czy poselstwo, znajdujące się poza krajem pobytu, było cząstką państwa wysyłającego; teoria ta jest odrzucana w nauce jako sprzeczna z rzeczywistością.

2. Teoria reprezentacji - z czasów absolutyzmu; założenie, że skoro przedstawiciel dyplomatyczny jest osobistym reprezentantem - alter ego monarchy-suwerena, który nie podlega żadnej władzy, to i on powinien być traktowany tak samo i mieć takie same przywileje i immunitety. Przedstawiciel dyplom. reprezentuje naród i państwo, a skoro państwa są sobie równe to organy jednego państwa nie powinny podlegać organom drugiego.

3. Teoria funkcjonalna - założenie, że warunkiem wykonania przez personel misji powierzonych mu zadań jest korzystanie z określonych przywilejów i immunitetów; różnym funkcjom, wykonywanym przez różne kategorie personelu misji, przysługują różne przywileje i immunitety.

• We współczesnym prawie m. przywileje i immunitety oparte są częściowo na teorii funkcjonalnej, a częściowo na teorii reprezentacji;

• Przywileje i immunitety można podzielić na rzeczowe (przysługujące placówce dyplom.) oraz osobowe (poszczególne kategorie pracowników misji).

3. Przywileje i immunitety misji

• nietykalność - oznacza, że bez zgody szefa misji funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mają prawa wstępu na teren misji (aspekt negatywny); obowiązek podjęcia wszystkich stosownych środków w celu ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek natręctwem, szkodą oraz zakłóceniem spokoju i naruszeniem jej powagi (aspekt pozytywny).

• Nietykalność obejmuje środki transportu misji, które są wyłączone spod rewizji, rekwizycji, zajęcia itp., a także archiwa i dokumenty misji.

• Azyl dyplomatyczny - nie objęty PM, uregulowany na konferencjach w Hawanie i Montevideo; azyl umożliwia obywatelowi schronienie na jego własnym terytorium w misji dyplomatycznej innego państwa.

• Prawo porozumienia - porozumienie się z innymi placówkami i konsulatami państwa wysyłającego niezależnie od tego, gdzie się one znajdują, za pomocą wszelkich odpowiednich środków (kodem czy szyfrem), włączając w to kurierów dyplomatycznych, którzy korzystają z nietykalności. Korespondencja urzędowa dot. przedstawicielstwa i jego działalności jest nietykalna. Zwolnienie z opłat, podatków itp. placówki dyplom.

4. Przywileje i immunitety osobiste

1. Nietykalność przedstawiciela dyplom. - zakaz stosowania jakichkolwiek środków przymusu: zatrzymania czy aresztowania, nakłada obowiązek traktowania go z należytym szacunkiem oraz obowiązek przedsięwzięcia wszelkich kroków dla ochrony i zapobieżenia jakiemukolwiek zamachowi na jego osobę, wolność czy godność (rezydencja, akta, korespondencja, mienie).

2. Immunitet jurysdykcyjny - przedstawiciel dyplom. wyłączony jest spod jurysdykcji karnej państwa przyjmującego oraz spod jurysdykcji cywilnej i administracyjnej (trzy wyjątki);

• Immunitet od jurysdykcji cywilnej i administr.: a.) powództwa z zakresu prawa rzeczowego dot. prywatnej własności położonej na terytorium państwa przyjmującego nieruchomości, b.) spraw dot. dziedziczenia, w której przedstawiciel dyplom. Występuje jako wykonawca, administrator, spadkobierca lub zapisobierca w charakterze osoby prywatnej, a nie w interesie państwa wysyłającego, c.) roszczeń z tytułu działalności zawodowej czy handlowej, wykonywanej przez przedstawiciela dyplom. poza jego czynnościami urzędowymi.

• Immunitet jurysdykcyjny może zostać uchylony przez państwo wysyłające; immunitet sądowy nie zwalnia od odpowiedzialności przed sadami państwa wysyłającego.

3. Zwolnienie z opłat i podatków - przedst. dyplom. nie podlega przepisom o ubezpieczeniach społ., jest zwolniony z wszelkich opłat i podatków osobistych czy rzeczowych, państwowych, regionalnych czy komunalnych; z wyjątkiem VAT; bagaż dyplomaty jest zwolniony z kontroli.

4. Kategorie osób korzystających z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych - poza szefem misji i przedst. dyplom. korzystają członkowie ich rodzin, pozostający z nimi we wspólnocie domowej;

5. Członkowie personelu administracyjnego i kancelaryjnego - immunitet od jurysdykcji cywilnej i administracyjnej obejmuje tylko czynności o charakterze oficjalnym.

6. Początek i koniec przywilejów i immunitetów - od chwili wjazdu na terytorium państwa przyjmującego, bądź od chwili notyfikacji jej nominacji MSZ do momentu opuszczenia kraju. W przypadku wojny bądź zerwania stos. dyplom. między państwami, państwo przyjmujące ma obowiązek szanowania i ochrony pomieszczeń misji i jej mienia.

7. Przejazd przez państwo trzecie - korzystanie z uprzywilejowanego traktowania w czasie przejazdu lub przebywania na terytorium państwa trzeciego pod warunkiem, że znajduje się w drodze do kraju przyjmującego lub w drodze powrotnej (in transitu).

Obowiązki przedstawicieli dyplomatycznych wobec państwa przyjmującego

• Poszanowanie praw i przepisów państwa przyjmującego - przywileje i immunitety nie wyłączają podlegania miejscowemu prawu, lecz wyłączają jedynie właściwość sądów lokalnych i zastosowania sankcji za naruszenie odpowiednich norm; nie przestrzeganie przepisów może prowadzić do wydania noty protestacyjnej państwa pobytu, uznania za persona non grata, a nawet do wydalenia.

• Zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne - zakaz mieszania się w sprawy wew., krytyki polityki państwa pobytu, prowadzenia agitacji przeciwko władzom państwa pobytu.

• Zakaz wykorzystywania pomieszczeń misji w sposób niezgodny z jej funkcjami - zakaz wykonywania przez przedstawicieli dyplom. w państwie przyjmującym żadnej działalności zawodowej w celu uzyskania korzyści osobistych.

Korpus dyplomatyczny

Węższe i szersze znaczenie korpusu dyplom. - korpus to: wszyscy szefowie placówek dyplom. akredytowanych w danej stolicy (węższe znaczenie); wszystkie osoby zaliczane do personelu dyplom. i korzystający z przywilejów dyplom., którzy są wpisani na specjalną listę prowadzona przez protokół dyplom. miejscowego MSZ (szersze znaczenie).

Dziekan korpusu dyplomatycznego (doyen) - z reguły najstarszy przedstawiciel dyplom., a więc ambasador najdłużej przebywający w danym kraju; w niektórych państwach funkcję ta pełni nuncjusz Stolicy Apostolskiej. Obowiązki protokolarne i reprezentacyjne. Dziekan (dziekanka z stos. do pań) pomaga nowo przybyłym dyplomatom, informuje o miejscowych zwyczajach, o kolejności składania wizyt itp.

Istotą korpusu dyplom. jest fakt, że nie jest to żadna organizacja i nie ma osobowości prawnej, pełni role ceremonialną. Stos. z korpusem utrzymuje MSZ poprzez departament protokółu dyplom.

Koniec misji dyplomatycznej

1. Zakończenie misji na skutek notyfikacji - notyfikacja przez państwo wysyłające państwu przyjmującemu o zakończeniu misji i odwrotnie, na skutek notyfikacji państwu wysyłającemu przez państwo przyjmujące, że odmawia uznania przedstawiciela dyplom. za członka misji.

2. Uznanie za persona non grata - po uznaniu przez państwo przyjmujące przedstawiciela dyplom. za persona non grata, państwo wysyłające powinno odwołać taka osobę.

3. Zakończenie misji dyplom. na skutek wypadków losowych - np. śmierć szefa placówki (placówka kieruje charges d'affaires ad interium do czasu nominacji nowego szefa), zmiana stanowiska głowy państwa, przy której przedstawiciel dyplom. jest akredytowany (potwierdzenie listów akredytacyjnych).

4. Dymisja.

5. Zerwanie stos. dyplom. - ogłoszenie stanu wojny, rewolucja w państwie wysył. lub przyjm. Lub w przypadku utraty podmiotowości przez któreś z państw.

6. Zakończenie misji dyplom. w skutek podniesienia rangi misji, czyli zmiany poselstwa w ambasadę.

Stosunki konsularne

1. Normy regulujące stos. konsularne

• stos. konsul. określane są przez zespół norm prawnych umownych i zwyczajowych składających się na międzynarodowe prawo konsularne oraz przez normy prawa wewnętrznego (wielka rola dwustronnych norm umownych)

1. Konwencje dwustronne - pierwsze zawarte były już w XII i XIII w.

2. Konwencje wielostronne - obecnie istnieją trzy konwencje wielostronne: dwie regulują stos. konsul. państw amerykańskich - konwencja o funkcjach konsul. z Caracas z 1911 r. i konwencja hawańska o funkcjonariuszach konsul. z 1928 r. Powszechną umowa jest Konwencja wiedeńska o stos. konsul. podpisana 24 kwietnia 1963 r. (weszła w życie w 1967 r.)

3. Zwyczaj międzynarodowy - konwencje dwustronne zawierające identyczne rozwiązania, mogą być traktowane jako dowód istnienia powszechnej praktyki przyjętej przez prawo.

4. Ustawodawstwo wewnętrzne - w granicach dozwolonych PM; każde państwo samo określa pragmatykę służbowa urzędów konsul., określa ich prawa, obowiązki, rangi itp.

2. Ustanowienie stosunków konsularnych. Początek i koniec funkcji konsularnych

1. Ustanowienie stos. konsul. - na podstawie wzajemnego porozumienia; zgoda na ustanowienie stos. dyplom. z reguły oznacza również zgodę na nawiązanie stos. konsul.; zerwanie stos. dyplom. nie pociąga za sobą zerwania stos. konsul.

2. Wykonywanie funkcji konsul. przez misje dyplom. - specjalne wydziały konsularne, Polska posiada 37 wydziałów konsularnych w ambasadach RP. Nie jest wymagana zgoda państwa przyjmującego, lecz jedynie notyfikacja osób, które wykonują funkcje konsul. przy ambasadach.

3. Ustanowienie placówek konsul. - zgoda na nawiązanie stos. konsul. pozwala państwu wysyłającemu na ustalenie siedziby urzędu konsul., jego klasy i okręgu konsul. (ustalenie kilku placówek konsul. działających w określonych częściach terytorium państwa przyjmującego); propozycje państwa wysył. podlegają aprobacie państwa przyjm.

4. Listy komisyjne (patenty) - propozycja co do osoby szefa placówki konsul.; szefowie placówek konsul. otrzymują tzw. listy komisyjne wystawione przez głowę państwa, premiera czy ministra SZ (zależnie od przepisów prawa wewnętrznego); wymieniają one nazwisko szefa, jego klasę, okręg konsularny i siedzibę placówki. Patent przekazywany jest rządowi państwa przyjmującego (droga dyplom.). Państwo przyjmujące udziela zgody - udziela exequatur (dopuszczenie szefa placówki do pełnienia swoich funkcji). Nie ma obowiązku udzielania wyjaśnień w przypadku odmowy exequatur.

5. Zakończenie funkcji konsul. - zawiadomienie przez państwo wysył. państwa przyjm. o zakończeniu czynności przez funkcjonariusza konsul., cofniecie exequatur, notyfikacja przez państwo przyjm. państwu wysył., że przestało uważać daną osobę za członka personelu konsul., zdarzenia losowe, zerwanie stos. konsul., wybuch wojny, zmian w podmiotowości itp.

3. Funkcje konsularne

1. ochrona interesów państwa wysył. i jego obywateli,

2. popieranie rozw. stos. handlowych, gosp., kulturalnych i naukowych między państwami,

3. zapoznawanie się z warunkami i rozwojem życia handlowego, gosp., kulturalnego i naukowego (legalnymi sposobami), składanie sprawozdań rządowi,

4. wystawianie paszportów i wiz,

5. udzielanie pomocy własnym obywatelom,

6. pełnienie czynności notariusza i urzędnika stanu cywilnego,

7. ochrona interesów spadkowych własnych obywateli, ochrona interesów nieletnich osób i osób pozbawionych pełnej zdolności do czynności prawnych,

8. reprezentowanie współobywateli przed sadem lub innymi władzami,

9. wykonywanie nadzoru nad i kontroli nad statkami i samolotami.

4. Immunitety i przywileje konsularne

• węższe od przywilejów i immunitetów dyplom.; funkcjonalność.

5. Immunitety i przywileje placówki

1. Prawo używanie flagi i godła oraz nietykalność placówki konsularnej - władze państwa przyjm. bez zgody szefa placówki nie maja prawa wkraczania do pomieszczeń konsul.; domniemanie zgody szefa placówki w przypadku pożaru lub innej katastrofy. Pomieszczenia, wyposażenie itp. są wyłączone spod rekwizycji; nietykalność dokumentów; zwolnienie od opodatkowania.

2. Prawo porozumienia - swoboda porozumiewania się wszelkimi środkami łączności.

6. Immunitety i przywileje osobowe

1. immunitety i przywileje funkcjonariuszy konsul. - traktowanie z należytym szacunkiem i względem, ochrona przed jakimkolwiek zamachem na osobę przedstawiciela konsul.; funkcjonariusze konsul. nie podlegają aresztowaniu ani zatrzymaniu (pozbawieni wolności za ciężkie zbrodnie tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądowego). Nie podlegają jurysdykcji władz sądowych lub administracyjnych tylko w odniesieniu do czynności wykonywanych podczas pełnienia swych funkcji. Zwolnienia podatkowe i celne.

• Szerszy zakres przywilejów i immunitetów konsularnych w polskich konwencjach.

7. Klasy szefów placówek konsularnych. Korpus konsularny

1. Klasy szefów: konsul generalny, konsul, wicekonsul, agent konsularny;

2. Korpus konsul. - szefowie placówek konsul. w danym mieście państwa przyjmującego (węższe znaczenie), wszyscy funkcjonariusze konsul. (szersze znaczenie); na czele stoi najstarszy klasa szef placówki, zwykle konsul generalny, który najwcześniej otrzymał exequatur.

8. Konsulowie zawodowi i honorowi

1. konsul zawodowy - urzędnik państwa wysyłającego, mianowany spośród jego obywateli (publiczny charakter do państwa wysyłającego), otrzymuje stałe wynagrodzenie;

2. konsul honorowy - powoływany na podstawie umowy przez państwo wysyłające spośród mieszkańców (obywateli) państwa przyjmującego (prywatnoprawny stos. do państwa wysyłającego), nie otrzymuje stałego uposażenia, prawo rekompensaty poniesionych wydatków.

• Przywileje i immunitety konsula honorowego - zwolniony od wszelkich podatków i opłat od sum otrzymywanych z tytułu rekompensaty; może być aresztowany i uwięziony; nietykalność dokumentów i archiwów konsula honorowego.

Rozdział VI

Terytorium w prawie międzynarodowym.

Pojęcie terytorium: ogólnie jest to określony obszar geograficzny lub przestrzenna strefa ludzkiej działalności; jednak najczęściej traktowane jest jako synonim terytorium państwowego. Z dodatkowymi określeniami służy do wskazania, opisania określonego obszaru np. terytorium powiernicze; terytorium zdemilitaryzowane.

Rodzaje terytoriów:

1. Podlegające suwerenności państwowej;

2. Nie podlegające suwerenności państwowej:

1. Res communis - wspólne dziedzictwo ludzkości (morza otwarte, przestrzeń kosmiczna, dno mórz i oceanów);

2. Res nullius - obszary niczyje, podlegające zawłaszczeniu (współcześnie już nie występują);

§ 1. Terytorium Państwowe.

1. Znaczenie terytorium państwowego.

Jest ono niezbędne do istnienia państwowości, odgrywa ogromną rolę w stosunkach międzynarodowych. Żadna z norm prawa międzynarodowego nie jest wyraźniejsza niż ta, która zakazuje państwom wykonywania suwerenności na terytorium innego podmiotu.

2. Istota prawna terytorium państwowego.

Wypowiadane w doktrynie poglądy, co do istoty prawnej terytorium państwowego można sprowadzić do czterech zasadniczych teorii:

a) Teoria przedmiotowa: klasyczna i mająca szeroką rzeszę zwolenników w prawie międzynarodowym, teoria uznająca terytorium za przedmiot władzy państwowej. Władza ta jest przedstawiona w dwojaki sposób, albo jako własność oparta na zasadach prawa publicznego (jest ona przedmiotem poważnej krytyki), lub jako suwerenność (znacznie bardziej przekonywująca).

b) Teoria podmiotowa: występuje w dwóch postaciach: jako część szerszej teorii przestrzennej lub jako koncepcja samodzielna (prawo do terytorium może być porównane tylko z prawem jakie przysługuje jednostce ludzkiej w stosunku do samej siebie, a więc z prawem osobistym ze skutkami erga omnes). Teoria ta jest słusznie krytykowana, gdyż wprawdzie terytorium jest warunkiem istnienia państwa, ale nie jest częścią jego osobowości w znaczeniu dosłownym.

c) Teoria przestrzenna - Pojawiała się w drugiej połowie XIXw. jako reakcja na teorię terytorium jako przedmiotu własności. Wg tej teorii terytorium nie jest rzeczą, którą włada państwo, lecz przestrzenią w obrębie, której władza państwowa istnieje i działa. Jest granicą władzy państwowej. Teoria ta prowadzi o twierdzenia, że obszary niezamieszkane nie mogą być uznane za terytorium państwowe, jest to błąd gdyż w prawie międzynarodowym istnieje pojęcie suwerenności w oderwaniu od ludności, w stosunku do terytorium materialnego.

d) Teoria kompetencji - wywodzi się z przesłanki, że państwo jest porządkiem normatywnym. Terytorium przedstawione jest jako sfera kompetencji przestrzennej państwa, jako zakres obowiązywania jego porządku prawnego. Kompetencja państwa może podlegać trojakim ograniczeniom: ratione loci; ratione personae i ratione materiae. W obrębie własnego terytorium państwo wykonuje kompetencje dyskrecjonalną bez żadnych ograniczeń. Wbrew tej teorii, obok kompetencji ważna jest także możliwość dysponowania terytorium.

Definicja: Terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej, jak przestrzeń, w granicach, której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania kompetencji państwowych (personalnych) poza jego granicami.

3. Skład terytorium państwowego.

Rodzaje terytorium.

Terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej. Może być jednolite lub obejmować wiele fragmentów (enklawy, półenklawy). Ląd stanowi trzon każdego terytorium państwowego, a powierzchnia lądowa utożsamiana jest z terytorium państwa. W skład terytorium państwowego wchodzi też przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim.

Granice. Terytorium jest trójwymiarowe. Bezsporna jest teza, że władza państwa rozciąga się również na jego obszar podziemny, a zasięg zwierzchnictwa państwowego determinowany jest możliwością eksploatacji.

Teoria przylegania i ciągłości - powoływana przy rozważaniu praw państwa do wnętrza ziemi - może być odniesiona także do terytorium morskiego i powietrznego, które podobnie jak wnętrze ziemi nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od terytorium lądowego.(w przypadku granicy morskiej może ona sięgać max 12 mil od linii podstawowej).

4. Ochrona integralności terytorialnej państwa w prawie międzynarodowym.

Geneza pojęcia integralności terytorialnej.

Zwrot „integralność terytorialna” pojawił się w stosunkach międzynarodowych na Kongresie Wiedeńskim w 1815r. kiedy zagwarantowano integralność Szwajcarii i części Sabaudii. Również późniejsze traktaty gwarantowały integralność innym państwom. Art. 10 Paktu Ligi Narodów również zawierał sformułowania dotyczące integralności.

Karta Narodów Zjednoczonych. Po drugiej wojnie światowej sprawa poszanowania integralności terytorialnej zajęła centralne miejsce w stosunkach międzynarodowych. Zasada ta obecna jest w wielu umowach i deklaracjach międzynarodowych, które nawiązują do zasady Karty Narodów Zjednoczonych - w szczególności art. 2 ust. 4 zawiera zakaz groźby i użycia siły „przeciwko integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa”. Porównując art. 10 Paktu z art. 2 ust. 4 KNZ widoczna jest ewolucja pojęcia integralności.

Deklaracja KBWE. Zawiera wszystkie istotne elementy zasady poszanowania integralności. Deklaracja Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie została przyjęta 1 sierpnia 1975r. Chroni zarówno całość terytorium poprzez zakaz i nielegalność nabywania go siłą, jak i nietykalność poprzez zakaz okupacji wojskowej, a także zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub pośrednich aktów przymusu.

§ 2. Zwierzchnictwo terytorialne.

1. Pojęcie i istota zwierzchnictwa terytorialnego.

Zwierzchnictwo terytorialne jest formą wykonywania przez państwo suwerenności na swoim terytorium. Jest ono uznanym i chronionym przymiotem, cechą państwa wynikającą z jego suwerenności. Obejmuję władzę polegającą z jednej strony na sprawowaniu w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, z drugiej zaś - na zapobieganiu wykonywania analogicznych działań ze strony innych podmiotów. Cechy zwierzchnictwa można sprowadzić do dwóch zasadniczych aspektów:

a) Zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie pozytywnym: podporządkowanie władzy państwowej wszystkiego co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi. A więc nie tylko własnych obywateli, jak i cudzoziemców, lecz także bogactwo naturalne kraju (Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 12 grudnia 1962r.podkreśla niezbywalne prawo wszystkich państw do swobodnego dysponowania zasobami i bogactwami naturalnymi, zgodnie z ich własnymi interesami narodowymi).

Zwierzchnictwo personalne. Państwo sprawuje również zwierzchnictwo personalne, będące konsekwencją obywatelstwa i przynależności państwowej. Państwo określa w swym ustawodawstwie wewnętrznym sposoby nabycia i utraty obywatelstwa jak również organizuje całą działalność państwa i jego służb.

b) Zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie negatywnym: Państwo może wyłączyć działanie jakiejkolwiek obcej władzy na swym terytorium. Ekskluzywizm ten widoczny jest zwłaszcza w monopolu przymusu i jurysdykcji lub monopolu organizacji służb publicznych. Jego konsekwencją jest to, że na określonym terytorium istnieć może tylko jedno państwo i działać jedna tylko władza najwyższa. Terytorium jest jak to się czasem określa „Nieprzenikliwe”.

2. Obowiązki wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego.

Zakaz wyrządzania szkód innym państwom. Państwo wykonuje swe kompetencje nie tylko w interesie własnym, lecz także w interesie społeczności międzynarodowej, musi więc brać pod uwagę i chronić prawa tej społeczności i jej członków. We współczesnym prawie międzynarodowym w związku z zakazem stosowania siły, ale i jej groźby, konsekwencją zwierzchnictwa jest obowiązek państwa zapobiegania w obrębie swego terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej.

Zasada dobrosąsiedztwa. W myśl tej zasady, konsekwencją sprawowania zwierzchnictwa jest zobowiązanie państwa do niedopuszczenia do prowadzenia na swym terytorium działalności zabronionej przez prawo międzynarodowe, takiej, która mogłaby zaszkodzić państwom sąsiadującym. Z tej zasady wynika również wiele innych zakazów: zakaz zmiany spływu jakiejś rzeki, jeśli płynie ona w innych państwach; zakaz budowania zapór bez zgody sąsiada; zakaz zanieczyszczania środowiska, jeśli ma to skutki w państwie sąsiednim.

Kompetencje państw wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego teoretycznie są całkowite i dyskrecjonalne, w praktyce jednak zmuszone są one często ograniczyć wykonywanie swoich praw zwierzchnich z uwagi na wymogi stosunków międzynarodowych. Ograniczenia te mogą być nie tylko ratione personae, lecz także ratione materiae - w obu przypadkach jest ograniczone z uwagi na konieczność współpracy i obrotu międzynarodowego oraz względy bezpieczeństwa zbiorowego.

§ 3. Szczególne ograniczenia wykonywania zwierzchnictwa terytorialnego.

1. Demilitaryzacja i neutralizacja terytorium.

Demilitaryzacja. Wśród ograniczeń zwierzchnictwa terytorialnego ratione materiae wymienia się przede wszystkim demilitaryzację i neutralizację (występują one oddzielnie albo łącznie). Demilitaryzacja zgodnie z umową międzynarodową nakłada na państwo obowiązek zlikwidowania oraz zakaz budowy i utrzymywania w przyszłości urządzeń i obiektów wojskowych na określonej części terytorium, a także zakaz utrzymywania tam sił zbrojnych (może być częściowa lub całkowita). Np. umowa poczdamska przewidywała zupełne rozbrojenie i demilitaryzację Niemiec.

Neutralizacja. Jest to umowne wyłączenie możliwości działań wojennych na danym terytorium oraz nakaz powstrzymania się od wykorzystania go w charakterze bazy do prowadzenia takich działań. Stosowana zwłaszcza w przypadku międzynarodowych dróg wodnych np. w 1881r. taki status uzyskała Cieśnina Magellana.

Często naturalizacja występuje łącznie z demilitaryzacją np. w stosunku do Antarktyki od 1 grudnia 1959r.

2. Bazy wojskowe.

Są one daleko idący ograniczeniem zwierzchnictwa terytorialnego, rozpowszechnione po II wojnie światowej.

Wg Berezowskiego są 3 cechy charakterystyczne dla bazy terytorialnej: władza terytorialna na terenie bazy, prawo łączności z bazą przez terytorium przylegające oraz pobyt na terenie bazy i wokół niej obcych sił zbrojnych.

Na podstawie analizy dwustronnych porozumień o bazach, można stwierdzić, że ustanawiające je państwa, w zamian za określone korzyści, uzyskują na pewien okres czasu prawo do pewnych obszarów, na których wykonują szerokie prawa i władzę w celach wojskowych.

Na pozytywną ocenę zasługują takie ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego jak: demilitaryzacja, neutralizacja, strefy bezatomowe, limitowanie zbrojeń, wyeliminowanie pewnych rodzajów broni i zakaz doświadczeń z nimi. (bazy woj. nie)

3. Dzierżawa.

Polega na udzieleniu czasowej zgody przez suwerena terytorialnego na wykorzystywanie części jego terytorium przez inne państwo na warunkach określonych w zawartej umowie dwustronnej. Umowa o dzierżawę jest dopuszczalna i zgodna z prawem międzynarodowym, jeżeli ma równoprawny charakter, nie prowadzi do wyłączenia zwierzchnictwa terytorialnego wydzierżawiającego państwa i nie jest utrzymywana przez dzierżawcę wbrew woli suwerena.

§ 4. Nabycie i utrata terytorium państwowego.

Nabycie terytorium. Jest to dopuszczalne przez prawo rozciągnięcie zwierzchnictwa terytorialnego, dającym nie tylko prawo wykonywania kompetencji państwowych, ale również dysponowania nabytym obszarem ze skutkami erga omnes. Prawo międzynarodowe mówi nam, w jaki sposób między państwami dochodzi do nabycia terytorium, natomiast prawo wewnętrzne wyjaśnia, jakie organy i poprzez jakie działania mogą dokonać zmian terytorialnych.

Sposoby nabycia terytorium. Najbardziej rozpowszechniony jest podział na tytuły pierwotne i pochodne. Acquisitio originaria oznacza rozciągnięcie zwierzchnictwa na terytorium nie będące dotąd częścią innego podmiotu, natomiast acquisitio derivativa to nabyć terytorium innego państwa.

Trzeba się zgodzić z uwagą L. Ehrlicha, że państwo będące podmiotem prawa międzynarodowego ma nad terytorium podlegającym jego suwerenności władzę własną, pierwotną i suwerenności nad tym terytorium nie może być nigdy przeniesiona z innego podmiotu prawa międzynarodowego na drugi.

1. Cesja.

Pojęcie. Najczęściej w stosunkach międzynarodowych zmiany terytorialne następują w wyniku cesji. Na mocy umowy międzynarodowej następuje transfer terytorium, kiedy jedno państwo przestaje a drugie rozpoczyna wykonywań zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem.

Podmiotem cesji mogą być tylko państwa. Niezależnie od liczby stron umowy o cesji, ma ona charakter dwustronny.

Elementy cesji. Do przeprowadzenia cesji niezbędne są dwa elementy:

- prawny - zawarcie umowy zobowiązującej cedenta do opuszczenia terytorium;

- faktyczny - realizacja tego zobowiązania i objęcie terytorium przez drugie państwo;

Umowa o cesji legalizuje objęcie terytorium w posiadanie.

Legalność cesji. Nie jest ona uwarunkowana ani koniecznością przeprowadzenia plebiscytu, ani uznaniem cesji przez państwo trzecie. Uzasadniona jest interwencja państw trzecich tylko, gdy cedowane terytorium ma określony status prawny, zachowaniu, którego są zainteresowane inne podmioty.

2. Efektywna okupacja (zawłaszczenie).

Efektywna okupacja uzyskała swe ostateczne znaczenie w XIXw. kiedy ekspansja kolonialna skoncentrowała się w Afryce.

Termin „efektywna okupacja” obejmuje dwa zakresy pojęciowe: po pierwsze wskazuje, że jest rzeczywista i faktyczna, a po drugie, że okupacja ta daje tytuł suwerenny i wywołuje określone skutki w prawie międzynarodowym.

Warunek efektywności. Okupacja daje tytuł tylko wtedy, gdy terytorium podlega wyłącznej, efektywnej władzy państwa rządzącego. Efektywność zależy od dwóch czynników: charakteru okupowanego terytorium oraz stopnia, w jakim społeczność międzynarodowa jest nim zainteresowana.

Malejące znaczenie. Efektywna okupacja straciła na znaczeniu współcześnie, w związku z zakazem i potępieniem kolonializmu.

3. Zasiedzenie.

Warunki zasiedzenia. Niezbędne jest ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych na danym terytorium oraz jedynie we własnym imieniu.

Definicja. Jest to nabycie suwerenności poprzez efektywne, trwałe wykonywanie kompetencji państwowych. Jednak działanie zasiedzenia jest ograniczone przez prawo międzynarodowe w wielu przypadkach np. okupacji wojskowej lub rezultatów wojny.

4. Przyrost.

Terytorium państwa może być powiększone wskutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka. Przyrost jest sposobem nabycia terytorium, niewymagającym od państwa podjęcia żadnych specjalnych aktów.

5. Zawojowanie (podbój).

Wymóg ostateczności i nieodwracalności zawojowania. Do I wojny światowej, zawojowanie oznaczało legalny sposób nabycia terytorium. Warunkiem legalności była ostateczność (nic nie wróżyło zmiany tego stanu) i nieodwracalność (ostateczne zakończenie wojny).

Zakaz podboju. Przyjęcie zakazu wojny w prawie międzynarodowym oznaczało koniec instytucji zawojowania.

6. Utrata terytorium.

Sposoby utraty terytorium. Prawo międzynarodowe zna tyle samo sposobów nabycia, co utraty terytorium. A więc cesja, zasiedzenie może być sposobem nabycia jak i utraty terytorium. Efektywna okupacja ma odpowiednik porzucenia, a przyrost - zmniejszeniu itp. Zwykle, jeśli jedno państwo nabywa terytorium to inne je traci, zdarza się jednak, że traci się nie na rzecz innego państwa, lecz np. ono zanika na skutek działania żywiołów itp.

Derelikcja. Jest przykładem utraty terytorium, nie na rzecz innego podmiotu. Może również być tak, że państwo przestaje wykonywać swe kompetencje na danym obszarze i porzuca je, co prowadzi do przekształcenia w ziemie niczyją. Wspólnym mianownikiem wszystkich sposobów utraty terytorium jest brak lub niemożliwość wykonywania kompetencji państwowych, bez względu na powody z wyjątkiem zawojowania, które jest wyłączone z możliwości.

§ 5. Granice.

1. Pojęcie i rodzaje granic.

Definicja. Granicę linearną zawdzięczamy rewolucji francuskiej, gdyż tak rozumiana była w traktatach zwieranych przez Francję w latach 1797 i 1801. Granica jest to linia, a ściślej płaszczyzna, w obrębie, której zawiera się terytorium państwowe; oddziela ona je od terytorium innego państwa.

Rodzaje granic. Dzieli się je na naturalne (morza, góry, stepy, pustynie) lub sztuczne. Natomiast ze względu na sposób ich ustalania dzielą się na orograficzne (uwzględniające ukształtowanie powierzchni) i geometryczne (przebiegające niezależnie od rzeźby terenu). Szczególnym rodzajem granic są granice astronomiczne biegnące wzdłuż południków i równoleżników.

Ustalanie granicy. Ustala się je zwykle za pomocą odpowiednich umów międzynarodowych, rzadziej w wyniku decyzji arbitrażowej lub sądowej. 3 etapy ustalania granicy: decyzja polityczna przyznająca terytorium; delimitacja granicy w umowie międzynarodowej i demarkacja granicy.

2. Delimitacja granicy państwowej. To ustalenie przebiegu granicy państwowej i obejmuje sporządzenie opisu granicy oraz naniesienie jej przebiegu na mapę o stosunkowo małej skali np. 1:1000 000 - dokumenty te stanowią podstawę do przeprowadzenia demarkacji. Delimitacja powinna być kompletna, precyzyjna i dokładna.

3. Demarkacja granicy państwowej. Ma na celu szczegółowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu granicy państwowej w terenie. Przeprowadzana jest przez komisję mieszaną i opiera się na dokumentach z procesu delimitacji. Uwzględnia się zachowanie niezbędnych warunków dla prowadzenia gospodarki rolnej oraz nie przeprowadzanie granicy przez miasta i wsie. Mapa granicy wykonana jest zwykle w większej skali niż delimitacja np. 1:2500.

Redemarkacja granicy polega na sprawdzeniu istniejącej i wytyczonej już granicy.

4. Administracja granicy państwowej. Przepisy wewnętrzne regulują sprawy ochrony granicy, jej przekraczania czy eksploatacji bogactw naturalnych w jej pobliżu np. ustawa z 12 października 1990r. o ochronie granicy państwowej.

Nie wszystkie problemy można rozwiązać jednostronnie, dlatego państwa zawierając ze sobą umowy o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych.

5. Nienaruszalność granic.

Deklaracja ONZ z 1970 roku stwierdza, że każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od groźby lub użycia siły celem naruszenia istniejących międzynarodowych granic innego państwa jako środka rozwiązywania sporów międzynarodowych, włączając w to spory terytorialne i problemy dotyczące granic.

Deklaracja KBWE. Zgodnie z nią państwa uczestniczące uznały wzajemnie za nienaruszalne wszystkie granice każdego z nich, jak również granice wszystkich państwa w Europie i zobowiązały się do powstrzymania teraz i w przyszłości od zamachów na te granice.

§ 6. Kształtowanie się granic Polski po drugiej wojnie światowej.

1. Granica wschodnia.

Granica polsko-radziecka. Została ukształtowana w wyniku umowy poczdamskie, oraz jałtańskiej z 11 lutego, 1945r. gdzie ustalono, że powinna przebiegać wzdłuż linii Curzona z odchyleniami od 5-8 km na korzyść Polski i potwierdzono to umową dwustronną z 16 sierpnia 1945r. i poczdamskiej, oraz umów dwustronnych zawartych między Polską a ZSSR.

Następnie granica została zmieniona 15 lutego 1951r. przez polsko-radziecką umowę o zmianie odcinków terytoriów państwowych (480km², ludność przesiedlono). W 1957r. wytyczono fragment granicy pol-radz. przylegającej do Morza Bałtyckiego. Podpisana 17 lipca 1985r. umowa między Polską a ZSSR rozgraniczyła morza terytorialne, strefy ekonomiczne, strefy rybołówstwa morskiego i szelfu kontynentalnego na Morzu Bałtyckim.

Granica wschodnia po roku 1991. W wyniku rozpadu ZSSR wschodnia granica polski stała się granicą polsko- litewską, polsko-białoruską i polsko-ukraińską a nienaruszalność granic i brak roszczeń terytorialnych potwierdzono w podpisanych deklaracjach.

2. Granica polsko-niemiecka.

Decyzje konferencji poczdamskiej. W umowie z 2 sierpnia 1945r. zadecydowane, że niemieckie terytoria na wschód od linii biegnącej od Morza Bałtyckiego, bezpośrednio na zachód od Świnoujścia i stąd wzdłuż rzeki Odry, do miejsc gdzie wpada zachodnia Nysa i wzdłuż zachodniej Nysy do granicy czechosłowackiej, łącznie z częścią Prus Wschodnich i Gdańskiem będą należeć do Polski. Układ zgorzelecki (między Polską a NRD) z 6 lipca 1950r. potwierdził granicę polsko-niemiecką i przeprowadził ostateczną delimitację zachodniej granicy Polski.

Układ z 7 grudnia 1970r. stwierdzał, że granica polsko-niemiecka została uznana przez RFN i obie strony nie mają żadnych roszczeń terytorialnych wobec siebie.

Traktaty z 1990r. - potwierdzają ostateczny charakter granicy niemieckiej, podpisany przez RFN, NRD, Francję, Wielką Brytanię, ZSSR i Stany Zjednoczone 12 września 1990r. w Moskwie.

Traktat między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu granicy podpisano 14 listopada 1990r. w Warszawie.

3. Granica polsko-czeska i polsko-słowacka.

W 1958r. zakończono prace zawiązane z demarkacją granicy polsko-czechosłowackiej i 13 czerwca 1958r. podpisano stosowną umowę. W latach 1976-1983 przeprowadzono pierwszą wspólną kontrolę przebiegu granicy i w jej wyniku doszło do podpisania 10 grudnia 1986r. umowy międzypaństwowej wprowadzającej wyrównawcze zmiany w granicy.

Po rozpadzie Federacji Czechosłowackiej w 1992r. granica polsko-czechosłowacka przekształciła się w polsko-czeską i polsko-słowacką.

§ 7. Rzeki międzynarodowe.

1. Pojęcie rzeki międzynarodowej.

Rzeki międzynarodowe to w szerokim rozumieniu rzeki przepływające przez terytorium, co najmniej dwóch państw, oraz ważne by była to rzeka żeglowna mająca ujście do morza, na której obowiązywałaby swoboda żeglugi dla statków wszystkich państw. (rzeki wielonarodowe płyną przez kilka państw, ale nie nadają się do żeglugi albo nie mają ujścia do morza; rzeki graniczne rozdzielają terytoria dwóch państw).

Konwencja barcelońska z 20 kwietnia 1921r. Znacznie rozszerza pojęcie rzeki międzynarodowej, jednak ze względu na niewielką liczbę ratyfikacji konwencja miała ograniczone znaczenie.

Inne sposoby wykorzystania rzek międzynarodowych. Rzeki poza żegluga są również wykorzystywane do celów przemysłowych, energetycznych itp. dlatego każda rzeka jeśli przecina lub rozgranicza terytoria kilku państw jest przedmiotem stosunków między tymi państwami. Wśród europejskich rzek międzynarodowych na szczególną uwagę zasługują Dunaj i Ren.

A. Dunaj.

Płynie przez RFN, Austrie, Słowacje, Węgry, Chorwacje, Serbie, Rumunie, Bułgarie i Mołdawie. Został najpierw on umiędzynarodowiony na mocy traktatu paryskiego z 30 marca 1856r. i później jego status był regulowany wieloma innymi traktatami.

Konwencja belgradzka z 18 sierpnia 1948r. obecnie reguluje status prawny Dunaju i mówi, że żegluga na Dunaju jest wolna i otwarta dla obywateli, statków handlowych i towarów wszystkich państw na zasadzie równości.

B. Ren.

Szczegółowe przepisy dotyczące Renu zostały ustanowione przez konwencję moguncką 31 marca 1831r. Obecny status Renu jest określony przez konwencję mannheimską z 17 października 1868r., która przewiduje wolność żeglugi statków wszystkich państw. W 1963r w Strasburgu konwencja mannheimska została poddana rewizji.

C. Niger.

Akt generalny konwencji berlińskiej z 1885r. podpisany przez państwa kolonialne, proklamował wolność żeglugi na rzece Niger i równe traktowanie wszystkich państw. Po uzyskaniu niepodległości państwa nadbrzeżne przyjęły w 1963r. nową konwencję, która utrzymała swobodę żeglugi.

D. Indus.

Traktat regulujący wykorzystanie Indusu został podpisany w 1960r. i zakończył spory między Indiami i Pakistanem. Został podzielony na dwie części i 3 cieki wschodniej części są dla Indii, a 3 cieki zachodniej dla Pakistanu. Strony zachowują też pewne prawa w części rzeki należącej do drugiej strony.

E. Amazonka.

Traktat o współpracy dorzecza Amazonki został podpisany w 1978r. przez Boliwię, Brazylię, Gujanę, Ekwador, Kolumbię, Peru, Surinam i Wenezuelę. Całkowita swoboda żeglugi handlowej jest zagwarantowana na zasadach wzajemności. Daje równe prawa wszystkim państwom nabrzeżnym.

§ 8. Obszary morskie.

Kategorie obszarów morskich. Najogólniej można podzielić je na wody terytorialne i morze otwarte. W skład terytorium morskiego państwa wchodzą dwie kategorie wód: wody wewnętrzne oraz morze terytorialne.

Biorąc za punkt wyjścia zakres jurysdykcji państwa, obszary morskie można podzielić na 3 kategorie: na obszary wchodzące w skład terytorium państwowego, na obszary podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji lub prawom suwerennego państwa i na obszary znajdujące się poza granicami jurysdykcji państwowej.

Pierwsza i druga konferencja prawa morza. Pierwsza konferencja odbyła się w Genewie i trwała od 24 lutego do 27 kwietnia 1958r. w wyniku jej prac podpisano 4 konwencje: w sprawie morza terytorialnego i strefy przyległej; w sprawie morza otwartego; w sprawie rybołówstwa i konserwacji zasobów żywych morza otwartego, oraz w sprawie szelfu kon.

Druga konferencja odbyła się w 1960r. i miała na celu wyraźnie określić szerokość morza terytorialnego jednak nie udało się tego zrobić.

Trzecia konferencja prawa morza. W istocie miała ona za zadanie rewizję całego istniejącego prawa morskiego.

Trwała 10 lat (od 1973 do 1982) i uznawana jest za jedną z największych i najważniejszych konferencji w historii stosunków międzynarodowych. Uczestniczyło w niej 157 państw, a w wyniku jej prac doszło do wypracowania i przyjęcia konwencji o prawie morza, będącej swoistą konstytucją mórz i oceanów.

1. Obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego.

A. Morskie wody wewnętrzne.

Definicja. Są to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki morskie o określonym rozwarciu, zatoki historyczne oraz wody portów.

Istota prawna. Wody wewnętrzne podlegają wyłącznej i całkowitej władzy państwa nadbrzeżnego, rozciągającej się również na przestrzeń powietrzną i dno. W wodach wewnętrznych nie obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu.

Wody archipelagowe. Ta kategoria wód wewnętrznych pojawiła się w roku 1982 na konwencji o prawie morza. Obowiązuje na nich prawo nieszkodliwego przepływu, są to trasy normalnie wykorzystywane dla żeglugi międzynarodowej. (Swoboda żeglugi na wodach archipelagowych).

Zatoki. Są również wodami wewnętrznymi, jeśli brzegi należą do jednego państwa, a odległość między punktami wytyczającymi jej naturalne ujście nie przekracza 24 mil. Również zatoki historyczne, mimo, że szerokość ich rozwarcia jest większa niż 24 mile, a podstawą do tego jest długotrwałe i efektywne wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego przez państwo nadbrzeżne. Zatoka Gdańska - cześć wód zatoki zostało uznanych za wody wewnętrzne, jednak Polska nigdy nie wysuwała roszczeń do uznania Zatoki Gdańskiej za zatokę historyczną.

Porty morskie. Wody portów morskich są uznawane za wody wewnętrzne, a więc miejsca gdzie statki zawijają w celu załadowania lub wyładowania pasażerów i towarów. Porty wojskowe, rybackie czy obsługujące wyłącznie żeglugę kabotażową, są portami zamkniętymi. Porty podlegają prawu i władzy państwa nadbrzeżnego.

Redy. Są to wejścia do portów, w niektórych państwach traktowane są jako wody wewnętrzne.

B. Morze terytorialne.

Pojęcie. Pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi z jednej strony a morzem otwartym z drugiej. Państwo nadbrzeżne sprawuje nad nim swą suwerenność.

Delimitacja morza terytorialnego. W celu przeprowadzenia delimitacji morza terytorialnego państwo nadbrzeżne musi wyznaczyć linię podstawową, czyli wewnętrzną granicę, oraz ustalić jej szerokość.

Szerokość morza terytorialnego. Konwencja genewska o morzu terytorialnym pośrednio potwierdziła dopuszczalność ustanowienia 12-milowego morza terytorialnego, uznając możliwość ustanawiania pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 12 mil, oraz wody zatoki za wody wewnętrzne, gdy wejście do niej nie przekracza 24 mil.

Prawo nieszkodliwego przepływu. Konwencja genewska wyjaśnia, że przepływ jest nie szkodliwy, gdy nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa nadbrzeżnego. Prawo nieszkodliwego przepływu statków handlowych nie budzi wątpliwości, jednak okrętom wojennym państwa odmawiają tego prawa uzależniając je od swojej zgody.

Warunki nieszkodliwego przepływu w konwencji z roku 1982. Sprecyzowano warunki nieszkodliwego przepływu i uznano, że przepływ będzie zagrażał pokojowi państwa nadbrzeżnego, gdy statek podejmie działania polegające na: a) groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności państwa nadbrzeżnego, lub pogwałceniu w jakiś sposób zasad prawa międzynarodowego wymienionych w Karcie NZ;

b) ćwiczeniu lub użyciu wszelkiego rodzaju broni;

c) zbieraniu informacji mający na celu osłabienie obronności lub bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego.

(pozostałe w książce str. 222-223).

Jurysdykcja państwa nadbrzeżnego. Statki znajdujące się na morzu terytorialnym podlegają nie tylko jurysdykcji administracyjnej państwa nadbrzeżnego, ale także karnej i cywilnej. Spod jurysdykcji wyłączone są okręty wojenne oraz niehandlowe statki państwowe.

2. Obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa nadbrzeżnego.

A. Morski pas przyległy.

Pojęcie. Obszar morza o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego, na którym państwo nadbrzeżne sprawuje w odniesieniu do obcych statków kontrolę w specjalnie przewidzianych dziedzinach i ograniczonym zakresie. Konwencja o prawie morza przewiduje możliwość ustanawiania morskiego pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 24 mil.

B. Morska strefa ekonomiczna i strefa rybołówstwa.

Faktycznymi twórcami tej koncepcji są państwa afrykańskie, a ich stanowisko zostało sformułowane na regionalnym seminarium prawa morza, jakie odbyło się w Jaunde w czerwcu 1972r.

Następstwa wprowadzenia stref. Oznaczało, że poza granicami morza terytorialnego, na obszarze morza otwartego, przekreślona została dotychczasowa zasada wolności rybołówstwa. Strefy obejmują także zasoby naturalne dna, i to nie tylko szelfu kontynentalnego, gdzie państwa już obecnie mają wyłączne prawa, lecz również leżących poza krawędzią szelfu w obrębie 200mil.

Istota prawna. W wyłączonej strefie ekonomicznej, której szerokość nie morze przekroczyć 200 mil, państwo nadbrzeżne ma prawa suwerenne o badania i eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi. W wyłączonej strefie ekonomicznej wszystkie państwa korzystają z wolności żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów itp.

Zasady uprawiania rybołówstwa w strefie. Zgodnie z konwencją z roku 1982 państwo nadbrzeżne samo określa wysokość dopuszczalnego połowu żywych zasobów w strefie, przy czym biorąc pod uwagę najlepsze z dostępnych mu informacji naukowych, powinno chronić żywe zasoby od niebezpieczeństwa przełowienia. Jeśli państwo nie jest w stanie pozyskać dopuszczalnego odłowu, powinno udostępnić innym państwom możliwość korzystania z nadwyżki.

Praktyka międzynarodowa. Strefy rybołówstwa utrzymało do chwili obecnej tylko 25 państw, podczas gdy wyłączną strefę ekonomiczną posiada 81 państw, gdyż daje ona znacznie dalej idące uprawnienia.

C. Szelf kontynentalny.

Do jej powstania doprowadził rozwój nauki i techniki umożliwiający prowadzenie badań oraz eksploatacji bogactw naturalnych znajdujących się na dnie morskim. Wiele państw wysuwało jednostronne roszczenia do szelfu, trzeba było, więc uregulować ten problem, co nastąpiło w IV konwencji genewskiej.

IV konwencja genewska z 1958r. Szelf wg niej to dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Zewnętrzna granica szelfu przebiega w miejscu gdzie głębokość wody nie przekracza 200 metrów, może ona jednak wykraczać poza nią, jeśli istnie możliwość eksploatacji zasobów naturalnych.

Prawo państwa nadbrzeżnego. Państwo wykonuje nad szelfem kontynentalnym prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji jego naturalnych zasobów. Prawa mają charakter ekskluzywny tzn., że nawet, jeśli nie prowadzi badań to żadne inne państwo nie może tego robić. Nie daje mu suwerenności nad szelfem.

Zewnętrzna granica szelfu. Zgodnie z definicją szelfu kontynentalnego, przyjętą w konwencji o prawie morza, sięga on do zewnętrznego skraju krawędzi kontynentalnej, która zgodnie z tzw. Formułą irlandzką może być wyznaczana albo

linią łączącą najbardziej wysunięte punkty zewnętrzne, albo linią wyznaczającą punkty znajdujące się w odległości nie większej niż 60 mil od podnóża zbocza kontynentalnego.

3. Obszary morskie poza granicami jurysdykcji państwowej.

A. Morze otwarte.

Granica morza otwartego. Morze otwarte obejmuje wody morskie znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Konwencja z 1982r. wyłącza z pojęcia morza otwartego wyłączną strefę ekonomiczną.

Zasada wolności morza. Wolność mórz jest istota prawną morza otwartego, oznacza ona, że wszystkim przysługuje prawo rozsądnego czerpania pożytków z morza otwartego. Wolność mórz obejmuje wolność żeglugi, wolność rybołówstwa, wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów, wolność przelotu.

Wolność żeglugi. Oznacza, że każde państwo, niezależnie czy posiada wybrzeże morskie czy nie, ma prawo korzystania z morza otwartego dla żeglugi swoich statków handlowych oraz okrętów wojennych. Istnienie faktycznego związku miedzy statkiem a państwem jest niezbędne w interesie międzynarodowej żeglugi. Na morzu otwartym statki podlegają prawu i władzy tylko państwa, do którego należą.

Prawo wizyty i rewizji. Od zasady niepodlegania statków na morzu otwartym władzy innych państw są trzy wyjątki. Okręt wojenny innego państwa ma prawo dokonania wizyty i rewizji, gdy istnieje podejrzenie, że obcy statek trudni się piractwem, uprawia handel niewolnikami, mimo żeglowania pod obcą banderą ma w rzeczywistości tę samą, przynależność, co okręt wojenny.

Prawo pościgu. Na otwartym morzu istnieje prawo pościgu, czyli prawo państwa nadbrzeżnego do ścigania obcego statku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że statek lub jego załoga dopuścili się naruszenia praw lub przepisów państwa nadbrzeżnego. Pościg może być podjęty tylko przez okręty wojenne lub samoloty wojskowe. Pościg kończy się w momencie zatrzymania ściganego statku lub, gdy wpłynie on na morze terytorialne trzeciego państwa.

Wolność rybołówstwa. Z wolności morza otwartego wynika, prawo wszystkich państw do eksploatacji zasobów żywych, może ona podlegać uzgodnionym ograniczeniom.

Ochrona środowiska morskiego przed zanieczyszczeniem. Wynika z postępującego zanieczyszczenia, które powoduje niebezpieczeństwo przekroczenia granicy samooczyszczania się mórz i tym samym zniszczenia ich zasób biologicznych.

Wolność zakładania kabli. Wykształciła się w związku z postępem technicznym i objęła także rurociągi. Konwencja paryska z 1884r. potwierdza prawo każdego państwa do układania kabli i rurociągów, przy czym - z zastrzeżeniem praw państwa nadbrzeżnego na szelfie - nie może ono przeszkadzać w ich zakładaniu czy konserwacji.

Wolność przelotu. W przestrzeni powietrznej nad morzem otwartym wszystkie państwa korzystają z wolności przelotu, czyli swobody uprawiania żeglugi statkami powietrznymi posiadającymi ich przynależność i podlegającymi ich władzy.

Do czterech wolności, wymienionych w konwencji wiedeńskiej o morzu otwartym konwencja o prawie morza z 1982r. dodała jeszcze dwie:

Wolność budowania sztucznych wysp. Konwencja nie zawiera żadnych postanowień odnoszących się do zasad korzystania z tej wolności, lecz jedynie wymaga uwzględnienia postanowień dotyczących szelfu kontynentalnego.

Wolność badań naukowych. Konwencja nie precyzuje szczegółowo warunków prowadzenia badań, jednak ogólne zasady przewidują prowadzenie badań w celach pokojowych, przy użyciu środków i metod zgodnych z konwencją.

B. Dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej.

Problemy statusu prawnego dna mórz i oceanów. Ustalono, że postanowienia dotyczące szelfu kontynentalnego nie mogą się odnosić do całego dna mórz i oceanów. Na dnie znajdują się nadające się do eksploatacji przemysłowej tzw. Konkrecje polimetaliczne zawierające min. Nikiel, miedź, kobalt, mangan.

Prace ONZ. 17 grudnia 1970r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło deklarację zasad dotyczących dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej.

Deklaracja zasad dotycząca dna mórz i oceanów. Dno mórz i oceanów oraz jego wnętrze, leżące poza granicami jurysdykcji państwowej zostało uznane za wspólne dziedzictwo ludzkości. Obszar jest dostępny do użytkowania wyłącznie celach pokojowych, a badania i eksploatacja prowadzone są wyłącznie dla dobra całej ludzkości.

Konwencja o prawie morza z 16 listopada 1944r. Obszar międzynarodowy, znajdujący się po zewnętrznej stronie szelfu kontynentalnego został uznany za wspólne dziedzictwo ludzkości. Korzyści osiągane z eksploatacji zasobów obszaru będą dzielone przez Zgromadzenie Organizacji Dna Morskiego na podstawie zasady niedyskryminacji.

4. Międzynarodowe cieśniny i kanały morskie.

A. Status prawny międzynarodowych cieśnin.

Pojęcie cieśniny międzynarodowej. Cieśniny morskie to naturalne drogi wodne łączące morza i oceany. Cieśninami międzynarodowymi nazywane są tylko te łączące morza, nad których brzegami są terytoria różnych państw i stanowiące w związku z tym międzynarodowe szlaki komunikacyjne.

Cieśniny terytorialne. Trzeba określić im ustrój prawny, gdyż ich sytuacja nie jest identyczna ze statusem morza terytorialnego. Pierwsza konwencja genewska stwierdza, że nie można zawieszać nieszkodliwego przepływu obcych statków przez cieśniny, które są używane dla żeglugi międzynarodowej. W konwencji o prawie morza została przyjęta

koncepcja oparcia statusu prawnego międzynarodowych cieśnin na tzw. Prawie przejścia tranzytowego.

Prawo przejścia tranzytowego. Konwencja z 1982r. wyjaśnia, że przejście tranzytowe polega na korzystaniu z wolności żeglugi i przelotu wyłącznie w celu nieprzerwanego i szybkiego tranzytu przez cieśniny. Przysługuje wszystkim statkom zarówno wojskowym jak i cywilnym.

B. Cieśniny bałtyckie.

Traktat kopenhaski z 14 marca 1857r. Ustanawia status prawny cieśnin bałtyckich. Dania rezygnuje z pobierania opłat od statków i ładunków i zobowiązuje się do nie zatrzymywania statków pod żadnym pozorem.

Przepływ okrętów wojennych. Traktat kopenhaski nie reguluje zasad przepływu okrętów wojennych. Obecnie obowiązujący dekret z 25 sierpnia 1951r. wprowadził dość daleko idące rygory i wymaga notyfikacji lub zezwolenia.

C. Cieśniny czarnomorskie.

Trzy okresy regulacji statusu cieśnin. Pierwszy charakteryzuje się zamknięciem cieśnin, gdy Morze Czarne było wewnętrznym morzem cesarstwa wschodnio-rzymskiego, a następnie Turcji. Drugi okres rozpoczyna się, gdy Rosja uzyskuje dostęp do Morza Czarnego i podpisuje traktat w 1774r. zapewniający swobodę przepływu jej statkom handlowym. Trzeci okres porozumień wielostronnych otwiera konwencja londyńska z 13 lipca 1841r. Utrzymała swobodę przepływu statkom handlowym, ale zamknęła ja dla okrętów wojennych. Traktat paryski z 1856r. potwierdzał konwencje londyńską, ale dodatkowo zneutralizował Morze Czarne. W 1923r. konwencja w Lozannie, która nałożyła wiele ograniczeń na Turcję, otwarła dla okrętów wojennych wszystkich państw.

Konwencja z Montreux z 20 lipca 1936r. Potwierdziła zasadę wolności przepływu i żeglugi w cieśninach, pod warunkiem, że Turcja pozostaje neutralna, w przypadku wejścia Turcji do wojny prawo przepływu tracą statki nieprzyjacielskie. Przepływ okrętów wojennych został poddany specjalnym warunkom.

D. Cieśnina Magellana.

Łączy Ocean Atlantycki z Pacyfikiem, ale znaczenie jej zmalało po wybudowaniu Kanału Panamskiego.

Umowa z 1881r. Między Argentyną a Chile określa status cieśniny. Pozostaje ona zneutralizowana na wieczne czasy, swoboda żeglugi dla wszystkich państw. Porozumienie z 1941r. zniosło neutralizację cieśniny i zakazano żeglugi w nocy, wprowadzono kontrolę wszystkich statków poza sojuszniczymi. Po II wojnie światowej przywrócono status quo ante.

E. Pojęcie międzynarodowego kanału morskiego.

Są to sztuczne drogi wodne łączące dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskie. Umiędzynarodowienie kanału dotyczy wolności żeglugi, nie wpływa natomiast na położenie prawne tzw. Strefy kanału, która stanowi integralną część terytorium państwowego.

F. Kanał Sueski.

Łączy on Morze Śródziemne z Oceanem Indyjskim i jest jednym z najważniejszych szlaków handlowo-transportowych.

Traktat z 1888r. stwierdza, Kanał będzie zawsze otwarty i wolny w czasie wojny i pokoju dla wszystkich okrętów wojennych i statków handlowych. Kanał był wielokrotnie zamykany w czasie konfliktów. Współcześnie kanałem zarządza egipska administracja, które reguluje przepisy związane z przepływaniem przez kanał.

G. Kanał Panamski.

Łączy Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym.

Traktaty z lat 1901 i 1903. Status prawny ustalają dwie umowy: brytyjsko-amerykańska z 1901r. oraz panamsko-amerykańska z 1903r. która oddała Stanom Zjednoczonym na wieczne czasy, w celu zbudowania, utrzymania i ochrony kanału. Stany Zjednoczone zgodziły się, że kanał będzie wolny i otwarty dla statków handlowych i okrętów wojennych wszystkich krajów na zasadzie całkowitej równości. Traktat z 1903r. potwierdzał zasady neutralizacji, odwołując się do szczegółowych ustaleń z roku 1901. Dał prawo USA użycia siły w celu ochrony kanału, oraz zbudowania fortyfikacji.

W 1999r. Stany Zjednoczone zwróciły całkowicie strefę Kanału Panamskiego, Panamie.

H. Kanał Koloński.

Łączy Morze Bałtyckie z Morzem Północnym. Początkowo miał charakter kanału wewnętrznego, gdyż jego status określało prawo wewnętrzne. Traktat wersalski z 1919r. przekształcił go w kanał międzynarodowy i stwierdzał, że będzie on zawsze wolny i otwarty dla okrętów wojennych i statków handlowych państw będących w pokoju z Niemcami.

Hitler wypowiedział postanowienia traktatu wersalskiego, jednak po II wojnie światowej przywrócono stan sprzed wojny. Prawno-międzynarodowy status kanału wynika obecnie także z długotrwałej praktyki uznawanej za prawo, czyli normy zwyczajowej.

I. Kanał Koryncki.

Łączy Morze Jońskie z Morzem Egejskim. Reżim prawny określa ustawodawstwo wewnętrzne Grecji. Nie została zawarta żadna specjalna umowa określająca jego status. Kanał jest otwarty dla żeglugi handlowej i wojskowej.

§ 9. Obszary podbiegunowe.

1. Arktyka.

Teoria sektorów. Obszar wokół Bieguna Północnego, obejmujący Morze Arktyczne, Ocean Lodowaty Północny oraz przylegające morza wraz z wyspami nazywany jest Arktyką. Jej sytuacja prawna opiera się na teorii sektorów, w myśl, której państwa leżące wokół obszaru arktycznego: Kanada, Związek Radziecki, Dania, Norwegia i Stany Zjednoczone wysunęły roszczenia do obszarów lądowych w wyznaczonych przez nie sektorach.

2. Antarktyka.

Roszczenia do Antarktyki. Antarktyka obejmuję obszar wokół Bieguna Południowego, obejmujący Antarktydę, przylegające doń wyspy, a także część oceanu Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego. Mimo wielu roszczeń terytorialnych odnośnie Antarktyki rozmaitych państw, żadne z nich nie zostało uznane.

Układ w sprawie Antarktyki zawarto i podpisano 1 grudnia 1959r. na konferencji waszyngtońskiej (12 państw). Stwierdza on, że Antarktyka będzie wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych. Sygnatariusze zobowiązali się utrzymywać wolność badań naukowych oraz rozwijać międzynarodową współpracę naukową. Układ nie odrzucał, ale też nie uznawał roszczeń terytorialnych poszczególnych państw, wyraźnie jednak zabronił wysuwania nowych roszczeń lub rozstrzygania istniejących.

§ 10. Przestrzeń powietrzna i kosmiczna.

1. Przestrzeń powietrzna.

Zasada całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa państwowego. Po I wojnie światowej zaakceptowano tezę o podleganiu przestrzeni powietrznej suwerenności państwowej. Konwencja z 13 października 1919r. zawierała zasadę całkowitego wyłącznego zwierzchnictwa państwa nad przestrzenią powietrzną ponad swoim państwem, a swym zasięgiem nie ograniczała się jedynie do stron konwencji, lecz również do praktyki innych państw.

Konwencja paryska z 1919roku została zastąpiona przez konwencję chicagowską z 7 grudnia 1944r., która powtórzyła zasadę zawarta w konwencji paryskiej.

A. Status prawny przestrzeni powietrznej.

Dwa reżimy prawne. Przestrzeń powietrzna, zgodnie z zasada przylegania, ma takie samo położenie prawne jak terytorium lądowe czy obszar morski, nad którym się znajduje. Istnieją dwa reżimy prawne. Przestrzeń powietrzna nad terytorium lądowym i morskim podlega wyłącznej i pełnej suwerenności, natomiast przestrzeń nad morzem otwartym i terytorium nie podlegającym czyjemukolwiek zwierzchnictwu jest otwarta dla wspólnego użytkowania przez wszystkie państwa. (np. Ustawa polska z 1962r.).

Regulowanie dostępu do przestrzeni powietrznej. Nad przestrzenią powietrzną rozciąga się działanie zasady integralności terytorialnej i nienaruszalności granic. Państwo ma prawo regulowania dostępu obcych statków powietrznych do swej przestrzeni powietrznej. Wszystko, co znajdzie się w przestrzeni powietrznej danego państwa podlega jego prawu i władzy zwierzchniej chyba, że korzysta z immunitetu.

Przynależność państwowa statków powietrznych. Każdy statek musi posiadać określoną i to jedną przynależność państwową. Podstawą przynależności jest rejestracja, czyli wpis do rejestru statków powietrznych państwa - decydującym kryterium jest własność. Każdy statek powietrzny posiada swój znak rozpoznawczy, na który składa się znak rejestracji i znak przynależności.

B. Międzynarodowa żegluga powietrzna.

Konwencja paryska z 1919r. Pierwsza wielostronna konwencja dotycząca żeglugi powietrznej, ratyfikowana przez ponad 30 państw. Przyjmując zasadę suwerenności państwa nad jego przestrzenią powietrzną, ustanawiała ona równocześnie wolność przelotu cywilnych samolotów prywatnych w przestrzeni powietrznej umawiających się państw bez ich uprzedniej zgody.

Konwencja chicagowska z 1944r. Zastąpiła konwencje paryską, potwierdziła zasadę suwerenności państwa w przestrzeni powietrznej oraz przyznała prywatnym samolotom umawiających się stron prawo wykonywania nieregularnych lotów bez ich uprzedniej zgody. Loty regularne mogą być jedynie za zgodą państwa.

Zapewnieniu suwerenności służy prawo państwa do ograniczenia lub zakazywania lotów nad swoim terytorium.

Pozwala na tworzenie stref, w których loty są ograniczone lub całkowicie zakazane.

Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO). Druga część konwencji chicagowskiej jest statutem ICAO, której celem jest zapewnienie systematycznego rozwoju międzynarodowego lotnictwa cywilnego, popieranie rozwoju szlaków powietrznych, lotnisk, oraz dbanie o bezpieczeństwo międzynarodowej żeglugi cywilnej. ICAO opracowuje też projekty konwencji lotniczych np. konwencja w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popełnianych na pokładzie statków powietrznych podpisana w Tokio 14 września 1963r.

Układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych zwany też układem o tranzycie lub o dwóch wolnościach. Każde z państwa umawiających się przyzna pozostałym stronom: prawo przelotu nad terytorium bez lądowania; prawo lądowania w celach nie handlowych (nie dotyczy lotnisk wojskowych).

Układ o międzynarodowym transporcie lotniczym. Daje on obok dwóch wolności technicznych, także trzy wolności handlowe: prawo przywożenia pasażerów i ładunków z kraju przynależności statku powietrznego; prawo zabierania pasażerów i ładunku do kraju przynależności statku powietrznego; prawo zabierania i przywożenia pasażerów i ładunku do trzecich i z krajów trzecich.

2. Przestrzeń kosmiczna.

A. Status prawny przestrzeni kosmicznej.

Zasięg suwerenności państwowej w przestrzeni nadziemskiej.

W związku z rozwojem technologii kosmicznej, pojawiła się potrzeba określenia zasięgu suwerenności w przestrzeni kosmicznej, jednak żadna z dotychczasowych konwencji nie miała do niej zastosowania.

Niepodleganie przestrzeni kosmicznej suwerenności państwowej. Decydujące okazało się stanowisko społeczności międzynarodowej - państwa nie miały nic przeciwko by nad nimi krążyły satelity i statki załogowe.

13 grudnia 1963r. Zgromadzenie Ogólne ONZ na XVIII sesji przyjęło deklarację zasad prawnych regulujących działalność państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej.

27 stycznia 1968r. podpisano układ w 3 stolicach: Waszyngtonie, Moskwie i Londynie, o zasadach działalności państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej. Stwierdza on, że przestrzeń kosmiczna jest otwarta dla badania i wykorzystania przez wszystkie państwa, na zasadzie wolności. Zasada wykorzystywania w celach pokojowych oraz działanie dla dobra i w interesie wszystkich państw - całej ludzkości.

Zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych. Układ z 1963r. zakazywał prób z bronią nuklearną w przestrzeni kosmicznej. Układ z 1967r. zakazał umieszczania na orbicie okołoziemskiej obiektów zawierających broń masowej zagłady, niedozwolone jest budowanie jakichkolwiek instalacji wojskowych w przestrzeni kosmicznej

Zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich państw. Państwa muszą się konsultować, informować o swoich zamierzeniach, oraz umożliwiać sobie obserwowanie lotu obiektów kosmicznych. Mają także informować Sekretarza Generalnego ONZ, opinię publiczną, oraz międzynarodową wspólnotę naukową.

B. Granice przestrzeni kosmicznej.

Granica zewnętrzna nie może być ostatecznie ustalona, jeśli przyjmiemy, że Wszechświat jest nieskończony, w praktyce jest ruchoma i wyznaczana aktualnym poziomem naukowych i technicznych możliwości człowieka.

Granica wewnętrzna. Ma istotne znaczenie, gdyż wskazuje równocześnie, dokąd sięga suwerenność państwa. Istniej wiele propozycji, co do wysokości, na której kończy się suwerenność państw, a zaczyna przestrzeń kosmiczna, najczęściej mówi się o 80-100km i obecnie mogłaby być w tym przedziale ustalona.

C. Ratownictwo kosmiczne.

Umowa o ratowaniu kosmonautów z 22 kwietnia 1968r. Układ z 1967r. uznaje kosmonautów za wysłanników ludzkości i nakazuje udzielenie im wszelkiej pomocy. Umowa z 1968r. - Zgodnie z jej postanowieniami, państwo, które uzyska informacje lub ustali, że załoga statku kosmicznego uległa wypadkowi, znajduje się w niebezpieczeństwie lub dokonała przymusowego lądowania na jego terytorium, zawiadamia o tym niezwłocznie: władzę wypuszczającą statek; Sekretarza Generalnego ONZ, który zobowiązany jest do rozpowszechnienia tej informacji.

D. Odpowiedzialność za szkody kosmiczne.

Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody kosmiczne, z 29 marca 1972r. Zawiera zasadę o odpowiedzialności absolutnej i rozwija ogólne postanowienia o odpowiedzialności znajdujące się w układzie z 1967r.

Zasada odpowiedzialności absolutnej. Państwo wysyłające obiekt ponosi absolutną odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu. (Utratę życia, mienia; uszkodzenie ciała, mienia itp.).

Przedstawienie roszczeń. Państwo, które poniesie szkodę lub, którego osoby fizyczne lub prawne poniosą szkodę, może przedstawić roszczenie o odszkodowanie w ciągu roku od powstania szkody.

E. Problemy prawne wykorzystania sztucznych satelitów Ziemi.

Sposoby wykorzystania satelitów. Mogą być wykorzystywane w telekomunikacji, meteorologii, geodezji i kartografii, dla zdalnego badania z Ziemi. Na podstawie podpisanej 20 sierpnia 1964r. w Waszyngtonie umowy utworzono Międzynarodową Organizację Łączności Satelitarnej.

Zdalne badanie Ziemi - problemem jest sprawa dopuszczalności tych badań w stosunku to terytoriów innych państw.

Satelity geostacjonarne - umieszczone nad równikiem, zajmują stałą pozycję względem Ziemi. Ich liczna jest określona, więc rodzi się problem monopolizacji kosmosu i równoprawnego dostępu wszystkich państw do wykorzystania orbit geostacjonarnych.

LUDNOŚĆ W

PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM

ROZDZIAŁ VII

Definicja. Określeniem „ludności państwa” obejmuje się w prawie międzynarodowym ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegających jego jurysdykcji. Są nimi w większości obywatele pozostający w szczególnej, stałej więzi prawnej z państwem oraz cudzoziemcy zazwyczaj przypadkowo czy okresowo przebywający na jego terytorium. W skład „ludności” nie wchodzi grupa tzw. cudzoziemców uprzywilejowanych, a więc osoby korzystające z przywilejów i immunitetów i nie podlegające jurysdykcji miejscowej.

Normy regulujące status prawny ludności. Z istoty zwierzchnictwa terytorialnego wynika, iż określenie położenia prawnego ludności należy do kompetencji wewnętrznej państwa, które w swym ustawodawstwie ustala zakres praw i obowiązków obywateli, jak i cudzoziemców. Fakt, iż status prawny ludności regulowany jest przez ustawodawstwo wewnętrzne poszczególnych państw, nie wyklucza możliwości zawierania umów międzynarodowych o współpracy międzynarodowej w sprawach dotyczących obywateli jak i cudzoziemców. Umowy międzynarodowe zawierane są dla zapobiegania powstawaniu podwójnego i wielorakiego obywatelstwa, regulują dostęp i położenie prawne cudzoziemców, w tym osób mających podwójne obywatelstwo i apatrydów. Państwa, w drodze porozumień międzynarodowych, współpracują ze sobą również w kwestiach dotyczących praw politycznych, obywatelskich, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, zarówno jednostek, jak też grup ludności. Zawierane przez państwa umowy, nie są jednak umowami samowykonawczymi, zobowiązują one jedynie strony do dostosowania lub wydania odpowiednich przepisów wewnętrznych.

Wzrastająca rola ludności. Ludność będąca podstawowym, niezbędnym elementem państwa, niegdyś traktowana jako przydatek terytorium, dzieląca bierne jego los, stała się współcześnie elementem aktywnym, zasadniczym, decydującym poprzez uznaną w prawie międzynarodowym zasadę samostanowienia narodów o kształcie swej państwowości, o ustroju i o losach swego terytorium narodowego.

§1. Obywatelstwo

1. Pojęcie i znaczenie obywatelstwa

Definicja. Obywatelstwo jest to trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś państwem, podmiotem prawa międzynarodowego.

Znaczenie obywatelstwa. Obywatelstwo stanowi podstawę, na której opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa. Powołuje ono szereg doniosłych konsekwencji w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo, z którym jednostka pozostaje w trwałym związku prawnym, sprawuje nad nią opiekę dyplomatyczną i konsularną, a w pewnych przypadkach, gdy było zobowiązane do zapobiegania naruszenia prawa, ponosi też odpowiedzialność za jej działanie. Obywatelstwo daje państwu podstawę do wykonania swej jurysdykcji także poza granicami kraju. Zgodnie z obowiązującym prawem międzynarodowym, sprawy obywatelstwa należą do wyłącznej kompetencji państwa, które w swym ustawodawstwie decyduje, jakim osobom przysługuje ono, w jaki sposób można je uzyskać i utracić.

2. Nabycie i utrata obywatelstwa

Sposoby nabycia obywatelstwa. Obywatelstwo można nabyć wskutek urodzenia, oraz przez neutralizację, niekiedy zamążpójście, reintegrację. Nabycie obywatelstwa przez urodzenie może następować na zasadach: prawa krwi lub prawa ziemi.

Neutralizacja. Nabycie obywatelstwa przez neutralizacje, czyli nadanie, następuje wówczas, gdy obywatelstwo uzyskuje osoba nie mająca żadnego lub mająca obywatelstwo innego kraju. Obywatelstwo można uzyskać na prośbę zainteresowanego skierowaną do odpowiedniego organu państwa, przez zamążpójście lub adopcję. Tryb uzyskania obywatelstwa określany jest przez ustawy poszczególnych państw, które wymagają spełnienia pewnych warunków. Najczęstszym z nich jest wymóg zamieszkiwania na terytorium danego państwa przez określony czas: 5,7 lub 10 lat. Niekiedy formułuje się takie warunki jak: znajomość języka, dobre obyczaje, dobra reputacja, posiadanie środków utrzymania itp.

Reintegracja. Rzadszym sposobem uzyskiwania obywatelstwa jest reintegracja, czyli odzyskanie obywatelstwa poprzedniego. Odzyskać obywatelstwo mogą kobiety, które utraciły obywatelstwo polskie w skutek nabycia obcego w wyniku zamążpójścia i obecnie, po ustaniu lub unieważnieniu małżeństwa, powracają do obywatelstwa polskiego przez złożenie oświadczenie przed odpowiednim organem polskim, który wydaje akt o przyjęciu oświadczenia.

Utrata obywatelstwa. Obywatelstwo można utracić przez nabycie obcego obywatelstwa, zwolnienie z dotychczasowego na prośbę zainteresowanego, niekiedy przez zamążpójście, wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju, odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej oraz pozbawienie. Przy utracie obywatelstwa każde państwo określa w swym ustawodawstwie szczegółowe warunki. Niedopuszczalne jest pozbawienie obywatelstwa ze względów rasowych, religijnych, narodowościowych czy z uwagi na poglądy.

3. Bezpaństwowość i uchodźstwo

Konwencja genewska regulująca status uchodźców. Uchodźca jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może bądź nie chce z tych powodów korzystać z ochrony tego państwa. Uchodźca jest również osoba, która nie ma żądnego obywatelstwa i nie znajduje się, na skutek podobnych zdarzeń, poza państwem swego zamieszkania, nie może lub nie chce z tych powodów powrócić do tego państwa. Konwencja zakazuje wydalania uchodźców oraz zawracania ich do granic terytoriów, na których groziłoby im niebezpieczeństwo. Konwencja nie stosuje się do osób, które popełniły przestępstwa przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, ciężkie przestępstwa pospolite.

§ 2. Cudzoziemcy

1. Dopuszczenie i pobyt cudzoziemców na terytorium innego państwa

Ograniczenie dostępu do terytorium. Żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczenia cudzoziemców na swe terytorium. Pewne ograniczenia w tym zakresie mogą być rezultatem dwu- lub wielostronnych umów międzynarodowych, jakie państwa zawierają w kwestiach związanych z ruchem osobowym.

Wydalenie cudzoziemców. Stosowanie do art. 13 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, cudzoziemiec przybywający legalnie na terytorium strony Paktu może być z niego wydalony jedynie na podstawie decyzji podjętej zgodnie z ustawą i będzie miał prawo, jeżeli ważne względy bezpieczeństwa państwowego nie przemawiają przeciwko temu, przedłużyć argumenty przeciwko swemu wydaleniu oraz domagać się ponownego zbadania swej sprawy przez właściwe władze.

2. Prawa i obowiązki cudzoziemców

Normy regulujące położenie cudzoziemców. Przebywający legalnie na terytorium państwa cudzoziemcy, podlegając jago jurysdykcji, korzystają z określonych praw. W stosunku do cudzoziemców może mieć zastosowanie albo klauzula narodowa, zrównująca obywateli określonego państwa w prawach obywatelskich z własnymi obywatelami, albo klauzula największego uprzywilejowania, dająca obywatelom innego państwa takie same prawa, jakie maja lub z jakich mogą korzystać na terytorium tego kraju obywatele jakiegokolwiek państwa trzeciego. Prawa przysługujące cudzoziemcom są z natury węższe niż prawa, z jakich korzystają obywatele danego państwa, podlegają tez ograniczeniom z uwagi na bezpieczeństwo lub porządek publiczny. Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stanowi w art. 2, że każde państwo będące jego strona zobowiązująca się przestrzegać i zapewniać wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji prawa uznane w Pakcie.

Ograniczenia praw cudzoziemców. Pakt w art.25 przyznaje prawo uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi, korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego oraz dostępu do służb publicznych tylko obywatelom. Cudzoziemcy ograniczeni są w zakresie prawa posiadania własności wykonania określonych zawodów. W wielu państwach cudzoziemcy nie mogą być zatrudnieni jako kapitanowie, oficerowie lub nawet członkowie załogi statków morskich ni powietrznych i nie mogą uzyskać zezwolenia na wykonywanie tych zawodów. W wyniku umów o obronie pomocy prawnej, obywatele drugiej strony traktowani są na zasadzie klauzuli narodowej, mają oni swobodny i nieskrępowany dostęp do sądów, prokuratury czy organów notarialnych. Z Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych wynika dla stron obowiązek zapewnienia cudzoziemcom m.in. prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, do równości przed sądami i trybunałami.

Obowiązki cudzoziemców. Cudzoziemiec przebywający w obrębie jurysdykcji jakiegoś państwa jest zobowiązany do respektowania jego ustawodawstwa i zarządzeń regulujących jego pobyt. Jeśli nie korzysta z immunitetu podatkowego, nie może się uchylać od płacenia podatków i opłat celnych.

§ 3. Azyl terytorialny

Definicja. Azyl terytorialny polega na udzielaniu zezwolenia na wyjazd oraz pobyt cudzoziemcom dyskryminowanych czy prześladowanym za swe przekonania i działalność polityczną, religijną lub naukową. Udzielanie azylu oznacza wyłączenie w stosunku do zainteresowanej osoby możliwości ekstradycji.

Prawo ubiegania się o azyl. W powszechnym prawie międzynarodowym nie ma norm regulujących instytucje azylu. Cudzoziemiec ten, jeżeli nie popełnił przestępstw pospolitych lub czynów niezgodnych z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych „ma prawo ubiegać się o azyl w innych krajach”, ale nie musi go w każdym przypadku uzyskać.

Azyl w praktyce polskiej. Konstytucja z roku 1952 w pierwotnym brzmieniu w art.88 przewidywała udzielenie azylu obywatelom państw obcych „prześladowanymi za [...] działalność w obronie pokoju, walkę narodowowyzwoleńczą lub działalność naukową”. Postanowienie o udzielenie azylu w brzmieniu nadanym ustawą z 18.10.1991 r., głosi, że „obywatele innych państw i bezpaństwowcy mogą korzystać z prawa azylu na zasadach określonych ustawą”. Ustawa z 1997 r. o cudzoziemcach w art.50 stanowi, iż cudzoziemiec może, na swój wniosek, otrzymać azyl w Rzeczpospolitej Polskiej, gdy jest to niezbędne do zapewnienia mu ochrony oraz gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczpospolitej Polskiej. Zgodnie z art.51 cudzoziemca można pozbawić azylu, jeżeli: 1) ustały przyczyny, dla których azyl został udzielony; 2) prowadzi on działalność skierowaną przeciwko obronności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu.

Deklaracja ONZ o azylu. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z roku 1948 przewiduje w art.14, że: „każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania ”. zgromadzenie Ogólne w roku 1967 uchwaliło Deklarację w sprawie azylu terytorialnego, w którym uznało, że udzielenie azylu jest pokojowym i humanitarnym aktem. Prawo do azylu nie przysługuje osobom winnym popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

§ 4. Ekstradycja przestępców

Definicja. Ekstradycja polega na wydaniu podejrzanego lub przestępcy państwu, któremu przysługuje w stosunku do niego jurysdykcja karna, w celu osądzenia lub wykonania orzeczonej już kary.

Zasady ekstradycji. Analiza umów międzynarodowych i ustawodawstw wewnętrznych pozwala ustalić w przedmiocie ekstradycji kilka zasad, które przyjęły się niemal powszechnie: 10 podstawę ekstradycji stanowić może tylko czyn, który zagrożony jest karą w obu państwach; 2) osobę wydaną można ścigać wyłącznie za przestępstwa, które były podstawą wydania, jak również wykonać wobec niego taką karę, do wykonania której została wydana; 3) nie podlegają wydaniu osoby, które w państwie pobytu korzystają z prawa azylu. Praktyka międzynarodowa nie udziela jednolitej odpowiedzi na 3 podstawowe pytania: kto podlega ekstradycji, za jakie przestępstwa oraz w jaki sposób i przez kogo powinien być przedstawiony wniosek o ekstradycję.

Przestępstwa ekstradycyjne. Stanowią one podstawę wydania i wymieniane są w umowach międzynarodowych bądź w drodze szczegółowego wyliczenia, bądź przez podanie klauzuli ogólnej z ewentualnymi wyjątkami. Z reguły obejmują najpoważniejsze przestępstwa przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu. Wśród przestępstw, które nie uzasadniają ekstradycji, zazwyczaj wskazuje się przestępstwa polityczne, rzadziej także przestępstwa wojskowe.

Przestępstwa polityczne. Kwalifikacja, czy zachodzi przypadek przestępstwa politycznego, należy do państwa pobytu osoby, o której wydanie zwróci się inny podmiot. Zależna jest w znacznej mierze od stanu stosunków między zainteresowanymi państwami. W celu uniknięcia rozbieżności w kwalifikacji, a przede wszystkim uniemożliwienia sprawcą uniknięcia kary, w prawie międzynarodowym wyraźnie ustalono przestępstwa, które nie mogą być uznane za polityczne. Zgodnie z prawem norymberskim, należą do nich: zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i zbrodnie wojenne. Również konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z roku 1948 stwierdza wyraźnie w art..VII: „Ludobójstwo i inne czyny wymienione w art.III nie będą uważane za przestępstwa polityczne, jeśli chodzi o dopuszczalność ekstradycji”.

Procedura ekstradycyjna. Regulowana jest w drodze umownej. Najczęściej wniosek ekstradycyjny wraz z uzasadnieniem i dokumentacja przekazywany jest w drodze dyplomatycznej, choć coraz częściej komunikują się ze sobą ministerstwa sprawiedliwości i prokuratury generalne. Ostatnia czynnością ekstradycyjną jest przekazanie przestępcy przez władze policyjne.

§ 5. Międzynarodowa ochrona

praw człowieka

Międzynarodowy system ochrony praw człowieka. W wyniku zorganizowanej współpracy państw-członków Narodów zjednoczonych doszło do wypracowania całego międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. U źródeł owej współpracy leżą tragiczne doświadczenia II wojny światowej. Na istniejący obecnie międzynarodowy system ochrony praw człowieka składają się liczne umowy, przyjęte przez Organizacje Narodów Zjednoczonych, organizacje wyspecjalizowane, zwłaszcza MOP i UNESCO, oraz organizacje regionalne: Rade Europy, Unię Europejską i OBWE, Organizację Państw Amerykańskich oraz Organizację Jedności Afrykańskiej. Prawa człowieka traktowane są obecnie jako niepodzielna całość złożona zarówno z praw politycznych, obywatelskich, jak i z praw ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych. Prawa człowieka zarówno polityczne jak i ekonomiczne, ciągle są naruszane w wielu częściach świata.

1. Zasada poszanowania praw człowieka

W Karcie Narodów Zjednoczonych

Postanowienia Karty NZ. Zgodnie z ust.3 art.1 Karty, ONZ zmierza: do osiągnięcia międzynarodowej współpracy przy „rozwiązaniu zagadnień międzynarodowych o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również przy popieraniu swobód dla wszystkich bez różnicy rasy, płci, języka lub religii”. Karta Narodów Zjednoczonych nie zawiera ani definicji praw człowieka, ani ich katalogu, w nauce wypowiadane są różne i sprzeczne opinie co do charakteru prawnego zawartych w niej postanowień. Postanowienia Karty, Które wprawdzie nie stanowią szczegółowego katalogu praw człowieka, zawierają jednak i formułują zasadę ich poszanowania.

Kompetencje wewnętrzne. Tworzenie międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka przyniosło stopniowe zawężanie zakresu kompetencji wewnętrznej państwa, i to nie tylko w wyniku wiążących je umów, lecz także w wyniku tworzenia się norm zwyczajowych.

2. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Międzynarodowa Karta Praw Człowieka. Na konferencji w San Francisco wysunięta została idea opracowania międzynarodowej karty praw człowieka. Organem, który miał określić jej formę i treść, była, stosownie do art.68 Karty NZ, Komisja Praw Człowieka wyłoniona przez Radę Gospodarczo-Społeczną. Na swej pierwszej i drugiej sesji Komisja zastanawiała się nad formą i treścią Międzynarodowej Karty Praw. Ostatecznie w grudniu 1947 r. zdecydowano, że będzie się ona składać z trzech części:

1. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,

2. Paktu Praw Człowieka,

3. Środków dotyczących wprowadzenie w życie Paktu.

Postanowienia Powszechnej Deklaracji. Prace nad Deklaracją prowadzone były w latach 1947-1947. została ona uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne 10 grudnia 1948 r. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka składa się ze wstępu i 30 artykułów. We wstępie mówi ona o motywach leżących u podstawy jej opracowania. Podkreśla, że uznanie przyrodzonej godności, równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju. Pierwsze trzy artykuły maja ogólny charakter i poświęcone są zasadom Wolności, Równości i Braterstwu. Kolejne artykuły 4-21 poświęcone są prawa obywatelskim i politycznym. Artykuły 22-27 dotyczą praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych. Artykuł 29 podkreśla obowiązki jednostki wobec społeczeństwa, bez którego niemożliwy jest swobodny i pełny rozwój jej osobowości.

Charakter prawny Powszechnej Deklaracji. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka nie miała formalnie wiążącego charakteru. Stała się ona punktem wyjścia wielu rezolucji Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa, Rady Gospodarczo-Społecznej i Rady Powierniczej. Powołuje się na nią wiele konstytucji. Liczne konstytucje powtarzają jej postanowienia nawet bez wyraźnego odwoływania się do niej. Powszechna Deklaracja wpłynęła i wpływa na praktykę ustawodawczą, administracyjną i sądową wielu państw. Powszechna Deklaracja stała się obecnie obowiązującą w wyniku przekształcenia jej postanowień w zwyczaj międzynarodowy. Dzień uchwalenia Powszechnej Deklaracji został proklamowany przez Zgromadzenie Ogólne NZ jako Międzynarodowy Dzień Prawa Człowieka.

4. Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka

Układ Paktów. Jest on w zasadzie identyczny. Poza wstępem dzielą się na pięć części, z których pierwsza zwiera jeden tylko artykuł poświęcony prawu ludów i narodów do samostanowienia, druga obejmuje postanowienia ogólne, trzecia traktuje odpowiednio: o prawach ekonomicznych, społecznych i kulturalnych lub o prawach obywatelskich i politycznych, czwarta poświęcona jest kontroli międzynarodowej, piąta to postanowienia końcowe. Artykuł 2 obu paktów nakłada zobowiązania na strony. W pierwszym przypadku- każda ze stron zobowiązuje się przedsięwziąć odpowiednie kroki, włączając w to środki ustawodawcze, indywidualne oraz w ramach pokoju i współpracy międzynarodowej. W drugim-każda ze stron zobowiązuje się przestrzegania i zagwarantowania wszystkim jednostkom znajdującym się na jej terytorium i podlegającym jej jurysdykcji praw uznanych Paktem.

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Nie nakłada bezpośrednich zobowiązań, lecz formułuje jedynie program działań i cele społeczne. Progresywność praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych nie zwalnia państw od obowiązku ich realizacji, uzależnia jedynie zakres zobowiązań poszczególnych krajów od ich możliwości materialnych. Ekonomiczne, społeczne i kulturalne prawa człowieka sformułowane w Pakcie są w porównaniu z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka znacznie bardziej rozwinięte, skonkretyzowane.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Przyznaje ochronę tradycyjnym prawom i wolnością człowieka, kierując się wyliczeniem ich w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Pierwszym prawem jest prawo do życia, które powinno być chronione przepisami prawa. Bardzo rozbudowane są postanowienia Paktu chroniące prawa człowieka w postępowaniu sądowym. Wszyscy ludzie są równi przed sądami, mają też prawo do sprawiedliwego i publicznego przesłuchania przez niezależny i bezstronny sąd w sprawach karnych i cywilnych. Każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia, wyznania oraz do własnych poglądów. Obywatel powinien mieć prawo i możliwość, bez żadnej dyskryminacji, do uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli, do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w głosowaniu tajnym, w rzetelnym, okresowo przeprowadzanych powszechnych i równych wyborach.

Znaczenie Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka. Pakty przyoblekały wyrażone w niej idee, prawa i wolności w szatę prawną, nadając im charakter norm prawa międzynarodowego. Pakty rozwijały i konkretyzowały postanowienia Deklaracji, uznawały one prawa, które nie figurowały w Powszechnej Deklaracji. Rozszerzyły znacznie zakres praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, sformułowały również wyraźny zakaz propagandy wojennej. Ustanawiały także procedurę kontrolna nad ich implementacją, której pozbawiona jest Deklaracja. W porównaniu z Deklaracja Pakty nie zawierają jednak trzech istotnych praw człowieka: praw do własności i zakazu jej arbitralnego pozbawienia, prawa każdego do ubiegania się i otrzymania azylu w innych krajach, jak też prawa każdego do posiadania obywatelstwa i zakazie samowolnego pozbawiania go.

5. Zakaz dyskryminacji

A. Dyskryminacja rasowa

Deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Sesja XVIII Zgromadzenia Ogólnego 20 listopada 196 r. przyjęła deklaracje w sprawie likwidacji wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Po raz pierwszy w dokumencie międzynarodowym dyskryminacja z powodu rasy, koloru skóry lub pochodzenia etnicznego została potępiona, jako stanowiąca obrazę godności ludzkiej i sprzeczna z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych.

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Konwencja w art.1 definiuje dyskryminację rasową jako wszelki zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą unieważnienie lub uszczuplenie uznania, wykonania lub korzystania na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolności w politycznej, gospodarczej, społecznej, kulturalnej lub jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego.

B. Apartheid

Problem apartheidu w ONZ. sprawa rasistowskiej polityki rządu Republiki Południowej Afryki, poczynając od I Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w roku 1946, była problemem stale dyskutowanym w różnych organach ONZ. 1952 po raz pierwszy do porządku dziennego Zgromadzenia Ogólnego włączono nowy punkt: problem konfliktu rasowego w Południowej Afryce wynikającego z polityki apartheidu. Ciągła i całkowita odmowa ze strony Południowej Afryki zastosowania się do żądań ONZ spowodowała, że w roku 1961 Zgromadzenie Ogólne wezwało państwa do rozważenia podjęcia indywidualnych i zbiorowych sankcji wobec Republiki Południowej Afryki. W rezultacie z 6 listopada 1962r. Zgromadzenie Ogólne, wezwało państwa członkowskie do podjęcia sankcji wobec RPA.

Konwencje dotyczące zwalczania apartheidu. Ważnym nowym środkiem walki z apartheidem stała się Międzynarodowa Konwencja o zwalczani i karaniu zbrodni apartheidu uchwalona 30 listopada 1973 r. na XXVIII Sesji Zgromadzenia Ogólnego. W roku 1991 doszło do zasadniczej zmiany w stanowisku rządu i parlamentu Południowej Afryki. Ustawy stanowiące fundament polityki apartheidu zostały anulowane. Rozpoczęto proces zmierzający do opracowania nowej konstytucji i przyjęto ją.

5. Zapobieganie i karanie zbrodni ludobójstwa

Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego. W grudniu 1946 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło rezolucje nr.95/1, która stwierdza: „Ludobójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do istnienia całych grup ludzkich, tak jak zabójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do życia poszczególnych jednostek [...]. ludobójstwo stanowi zbrodnię w rozumieniu prawa międzynarodowego, która potępia świat cywilizowany, i której główni sprawcy i ich wspólnicy podlegają karze bez względu na to, czy są osobami prywatnymi, funkcjonariuszami publicznymi, mężami stanu, i bez względu na to, czy zbrodnia została dokonana z przyczyn religijnych, rasowych, politycznych czy innych”.

Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. W dwa lata od uchwalenia rezolucji o ludobójstwie, 9.12.1848 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Konwencje w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Konwencja potwierdziła w art. I uprzednie stanowisko Zgromadzenia Ogólnego, że ludobójstwo, i to popełnione zarówno w czasie pokoju, jak i wojny, stanowi zbrodnie w obliczu prawa międzynarodowego. Jest nim w rozumieniu konwencji: „[...] jakikolwiek z następujących czynów dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich:

1. zabójstwo członków grupy,

2. spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy,

3. rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego,

4. stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy,

5. przymusowe przekazywanie dzieci członków jednej grupy do innej grupy”.

Konwencja o niestosowaniu przedawnienia. Uzupełnieniem Konwencji w sprawie ludobójstwa jest Konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości. 9.04.1965 r. Komisja Praw Człowieka uchwaliła rezolucję w sprawie karania zbrodniarzy wojennych i osób winnych zbrodni przeciwko ludzkości.

Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy. W roku 1994 doszło w Ruamdzie do masowych morderstw i masakry osób, w wyniku których zginęło około pół miliona ludzi. Rada Bezpieczeństwa powołała do życia Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy w celu osadzenia winnych ludobójstwa i pogwałcenia międzynarodowego prawa humanitarnego. Mimo osadzenia w więzieniu tysięcy osób podejrzanych o zbrodnie ludobójstwa pierwsze wyroki skazujące winnych ludobójstwa na dożywocie lub wieloletnie więzienie zapadły dopiero w 1999 roku.

6. Ochrona poszczególnych grup

A. Prawo kobiet

Konwencja o prawach politycznych kobiet. Dnia 20.12.1952 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło pierwsza umowę dotyczącą wyłącznie praw kobiet. Umowa ta stwierdza, że kobiety maja na równi z mężczyznami prawo uczestniczenia w wyborach, zajmowania urzędów publicznych i wykonywania wszelkich funkcji publicznych. Konwencja ta weszła w życie w roku 1954. umowa ta wywarła istotny wpływ na uznanie polityczne praw kobiet.

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. W roku 1967 Zgromadzenie Ogólne uchwaliło deklarację w sprawie likwidacji dyskryminowania kobiet. Konwencja, która weszła w życie w roku 1981, wskazuje środki, jakie powinny być podjęte w celu wyeliminowania dyskryminacji kobiet w różnych dziedzinach: w życiu politycznym i publicznym, obywatelstwie, oświacie, zatrudnieniu, zdrowiu, małżeństwie i rodzinie. Zwraca ona specjalną uwagę na prawa kobiet wiejskich oraz potrzebę zwalczania stereotypów dotyczących płci. Konwencja nakłada na strony obowiązek przedstawiania sprawozdań dotyczących postępu w jej implementacji. Zgromadzenie Ogólne proklamowało rok 1975 jako rok kobiet. Kwestia poprawy statusu kobiet była rozpatrywana na specjalnych światowych konferencjach. Choć sytuacja kobiet uległa poprawie w ubiegłej dekadzie, to jednak równość między kobietami i mężczyznami w życiu publicznym i prywatnym nie została osiągnięta. Konferencja wezwała do usunięcia przeszkód w zapewnieniu kobietom możliwości aktywnego, pełnego i równego uczestnictwa we wszystkich strefach życia, łącznie w procesie podejmowania decyzji.

B. Prawa dzieci

Udzielanie pomocy dzieciom, jak tez ochroną ich praw zajmuje się Fundusz ONZ Pomocy Dzieciom utworzony w roku 1946.

Deklaracja Praw Dziecka. Zgromadzenie Ogólne 20.11.1959 r. przyjęło Deklarację Praw Dziecka, która potwierdza postanowienia Powszechnej Deklaracji odnoszące się do dzieci oraz podkreśla, że dziecko potrzebuje specjalnej troski i gwarancji, łącznie z właściwą ochroną prawną, zarówno przed, jak i po urodzeniu. Deklaracja podkreśla, iż dzieci powinny korzystać ze specjalnej ochrony oraz posiadać możliwości rozwoju w normalny i zdrowy sposób, w warunkach wolności i szacunku.

Konwencja o prawach dziecka. Postanowienia Deklaracji zostały rozwinięte i uzupełnione w przyjętej 20.11.1989 r. przez Zgromadzenie Ogólne Konwencji o prawach dziecka. Wśród spornych problemów znalazł się ostatecznie przyjęty zakaz służby wojskowej dzieci poniżej 15 lat oraz zakaz wymierzania kary śmierci osobom niepełnoletnim. Konwencja o prawach dziecka jest obecnie, z uwagi na liczbę stron, najbardziej uniwersalna umową dotyczącą praw człowieka.

C. Prawa mniejszości

Instrumenty prawnomiędzynarodowe ONZ. Prawa mniejszości narodowych nie są wymieniane w Karcie NZ. Konsekwentnie Powszechna Deklaracja Praw Człowieka również nie wspomina o prawach mniejszości. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stoi na stanowisku ochrony osób należących do mniejszości, a nie mniejszości jako takich. W państwach, w których istnieją etniczne, religijne czy językowe mniejszości, osoby należące do takich mniejszości nie będą pozbawione prawa do korzystania z własnej kultury i do wyznawania i praktykowania własnej religii czy używania ich własnego języka.

Prawa mniejszości w dokumentach KBWE. Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, wymienia w zasadzie siódmej prawo osób należących do mniejszości, obligując uczestniczące państwa, na których terytorium istnieją mniejszości narodowe, do respektowania praw osób należących do takich mniejszości.

7. Międzynarodowa kontrola przestrzegania praw człowieka

A. Pojęcie kontroli międzynarodowej

Kontrolą międzynarodową są wynikające z umowy działania organów wspólnych mające na celu stwierdzenie, czy postępowanie państw jest zgodne z przyjętymi przez nie zobowiązaniami.

Rodzaje umów z uwagi na kontrolę międzynarodową. Ogólnie można podzielić je na trzy grupy:

1. umowy, które nie przewidują żadnej procedury kontrolnej,

2. umowy, które wprawdzie tez jej nie zwierają, ale których wykonanie może być kontrolowane w ramach szerszego systemu istniejącego już w poszczególnych organizacjach międzynarodowych,

3. umowy ze specjalna procedurą kontrolną.

B. Środki i organy kontroli

Analiza procedur kontrolnych, zabezpieczających wykonywanie postanowień umów międzynarodowych dotyczących praw człowieka prowadzi do wniosku, że mogą one być oparte na następujących środkach: sprawozdaniach, skargach państw, badaniach na miejscu oraz petycjach.

Sprawozdanie. Sprawozdanie jako środek kontroli przewidziane są zarówno w ramach ogólnych procedur kontrolnych funkcjonujących w ONZ i MOP, jak też w specjalnych systemach. Odnośnie do specjalnych systemów kontroli przewidzianych przez poszczególne umowy dotyczące praw człowieka to ogólnie można powiedzieć, że przewidują one, iż sprawozdania są rozpatrywane najpierw przez organ specjalnie powołany do kontroli wykonania danej konwencji, a następnie przez organ organizacji, w ramach której dana umowa została przyjęta.

Skargi państw oraz badania na miejscu. Jeżeli jakiś państwo podaje w wątpliwość, czy inna strona wykonuje swe zobowiązania konsekwentnie, ona w niektórych systemach kontrolnych przesłać skarg do wskazanego organu bądź od razu, bądź po uprzedniej próbie załatwienia sporu w drodze rokowań dwustronnych. Skargi są przedstawiane tym samym organom, które rozpatrują sprawozdania państw.

Petycje. Przez petycje należy rozumieć odwołanie skierowane do organu międzynarodowego, w którym osoba fizyczna lub prawna zazwyczaj bezpośrednio zainteresowana, wskazuje na naruszenie odpowiedniej umowy międzynarodowej.

Organy kontroli. W systemie kontroli międzynarodowej dotyczącej praw człowieka istnieją w zasadzie dwa rodzaje organów wspólnych, polityczne oraz niezależne, o charakterze niesądowym. Organy polityczne złożone są z przedstawicieli państw. Można je podzielić na główne i pomocnicze. W systemie organizacji międzynarodowych organy główne są także podporządkowane najszerszemu organowi przedstawicielskiemu, co w praktyce oznaczać może trójstopniowość systemu kontroli.

Rozdział VIII

1.Pojecie i rodzaj organizacji międzynarodowych.

1.Podział organizacji na rządowe i pozarządowe

Organizacja międzynarodowa-to zrzeszenie się państw bądź innych osób prawnych (najczęściej krajowych związków lub stowarzyszeń) lub osób fizycznych z różnych krajów powołane do życia dla realizowania zadań określonych w statucie

Podział organizacji międzynarodowych:

a)organizacje rządowe-członkami są państwa. Państwa w tej organizacji są reprezentowanie przez rządy lub pełnomocników rządowych. Powołanie do życie takich organizacji oraz przyjęcie statutu następuje na drodze zawarcia umowy międzynarodowej.

b)organizacje pozarządowe- członkami są osoby prawne lub fizyczne z różnych krajów. Nie powstają na drodze zawarcia umowy.

Ze względu na kryterium terytorialne dzieli się organizacje międzynarodowe na:

a)organizacje uniwersalne-organizacje należące do systemu ONZ

b)organizacje regionalne- rozwinęły się głownie w rejonie Europy ,Ameryki Afryki

Obecnie przyjmuje się ,że współczesne państwo posługuje się do realizacji zadań swej polityki zagranicznej nie tylko służba dyplomatyczną ,ale również działalnością w organizacji. międzynarodowej. Uważany jest obok kanału dyplomatycznego za drugi kanał w którym toczą się kontakty polityczne.

2.Struktura międzynarodowych organizacji rządowych.

Organizacje międzynarodowe są instytucjami powołanymi do życia przez umowy międzynarodowe, a jednocześnie są jedną z form stosunków międzynarodowych.

Najczęściej występują następujące struktury

a)zebranie przedstawicieli wszystkich państw członkowskich noszące nazwę np.

- Zgromadzenia Ogólnego np. ONZ zbiera się rzadko , raz do roku lub raz na kilka lat.

b) Rada lub Komitet zbierający się kilka razy do roku

Składa się z ograniczonej liczby członków wybieranych na zebraniu przedstawicieli wszystkich państw członkowskich ( w organizacji z dużą liczbą państw ) lub składa się z przedstawicieli wszystkich państw członkowskich ( w ORG miej licznych )

c) organ administracyjny pod nazwą Sekretariatu lub Biura

3. Organizacje wyspecjalizowane ONZ

„System Narodów Zjednoczonych” zwany „rodziną ONZ „ to organizacje wyspecjalizowane ONZ, które łącznie z ONZ oraz autonomicznymi agencjami i funduszami ONZ tworzą właśnie system Narodów Zjednoczonych.

Do najważniejszych organizacji wyspecjalizowanych ONZ należą :

- Powszechny Związek Pocztowy

- Międzynarodowa Organizacja Pracy

- Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny

- UNESCO Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wychowania, Nauki i Kultury

-WHO Świat. Org. Zdrowia

- FAO ORG- ds. Wyżywienia i Rolnictwa

- IDA - MN Stowarzyszenie Rozwoju

- IMF MN Fundusz Monetarny

2.Międzynarodowe Organizacje Rządowe

1.Rozwój historyczny

Pierwsze organizacje tej kategorii powstały od połowy XIX w , a buły nimi Międzynarodowy Związek Telegraficzny (1865), a później powstały Międzynarodowy Związek Pocztowy (1974) itd. Miały one stosunkowo wąski zakres działania i spełniały sciśle określone funkcje natury administracyjnej.

2.Podmiotowość prawnomiędzynarodowa

Organizacje rządowe w swych stosunkach z państwami i innymi organizacjami rządowymi występują jako podmiot prawa międzynarodowego , zawierają umowy o charakterze międzynarodowym , występują jako strony przed sądami międzynarodowymi , uczestniczą w konferencjach międzynarodowych. Konwencja wiedeńska w „sprawie reprezentacji państw w ich stosunkach z powszechnymi organizacjami międzynarodowymi” z roku 1975 określa funkcje i przywileje stałych misji przy organizacji międzynarodowej , wzorując się pod wieloma względami na prawie dyplomatycznym.

Żadna organizacja nie posiada jednak pełnej podmiotowości tak jak suwerenne państwa , gdyż nie może występować jako podmiot w stosunkach wynikających z posiadania własnego terytorium i własnej ludności.

Podmiotowość prawnomiędzynarodową ONZ stwierdził MTS w swej opinii doradczej w sprawie odszkodowania w związku z zabójstwem przedstawiciela ONZ na Bliskim Wschodzie , hrabiego Bernadotte.

3.Istota prawnopolityczna organizacji rządowych

Dwa poglądy dotyczące prawnopolitycznej istoty organizacji międzynarodowej:

a)pogląd internacjonalistów -działalność organizacji międzynarodowej nie może wykraczać poza granice zakreślone przez suwerenne państwa. Organizacje mn n powinny być „organami między państwami , a nie nad nimi”

b)pogląd funkcjonalistyczny -zmierza do uniezależnienia org Mn od państw. Funkcjonaliści przywiązują dużą uwagę do rozrostu funkcji spełnianych przez organizacje międzynarodowe.

4.Funkcje organizacji międzynarodowych.

Pierwsza klasyfikacja funkcji:

1)funkcja regulacyjna- ustanowienie norm i wzorców o charakterze moralnym , politycznym, lub prawnym.

2)funkcja kontrolna- kontrolowanie postępowania państw z ustalonymi wzorcami i normami

3)funkcja operacyjna- polegająca na świadczeniu usług na postawie własnych decyzji przy użyciu zasobów ludzkich i materiałowych znajdujących się w dyspozycji danej organizacji.

Druga klasyfikacja funkcji:

1)organizacja międzynarodowa typu „forum”- tzn. organizowanie różnych spotkań, dyskusji. Zajmuje się tym głównie UNCTAD -(Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju) oraz GATT(Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu)

2)organizacje typu „usługowego”-

ok.90% wydatków w Światowej Organizacji Zdrowia przekazywane jest na funkcje usługowe.

Trzeci podział funkcji:

1)Funkcje w zakresie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

2)Funkcje w zakresie pokojowego załatwienia sporów

3)Funkcje w dziedzinie gospodarczej, komunikacyjnej, nauki i kultury.

3.Uchwały podejmowane przez organy międzynarodowych organizacji międzynarodowych.

1.Charakter prawny uchwał

W związku z podejmowaniem przez organy org mn uchwał powstało kilka problematycznych zagadnień:

1)jaki jest charakter prawny tego typu rodzaju uchwał?

2)w jakim zakresie są one obowiązujące dla państw członkowskich?

3)czy można te uchwały uznać za prawo międzynarodowe?

Ad1)-część autorów przyjmuje prawotwórczy charakter uchwał- Organy uchwalające na mocy kompetencji przyznanym im w umowach międzynarodowych tworzą na podstawie porozumienia państw nowe normy prawne. Stanowią one specjalny rodzaj umów międzynarodowych zawieranych przez państwo w drodze pośredniej poprzez organy organizacji mn

-inna określa działalność organizacji mn jako prawotwórcza o charakterze szczególnym

-inna redukuje znaczenie uchwał do roli niewiążących zaleceń

Ad2)Np. odnośnie do uchwał Rady Bezpieczeństwa ONZ są wiążące dla państw członkowskich ale nie oznacza to , by decyzje wszystkich organów organizacji mn były obowiązujące dla rządów , które nie przyjęły tych decyzji

Uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ mają charakter zaleceń, które rodzą dla państw obowiązki prawne.

Ad3)Uchwały organizacji mn nie mogą pretendować na równi z umową i zwyczajem do rangi źródła prawa międzynarodowego.

Rodzaje uchwał:

1)Wiele uchwał , w szczególności Zgromadzenia Ogólnego ONZ zawiera powtórzenie dosłowne czy tez odmiennymi słowami norm prawa międzynarodowego obowiązującego jako prawo umowne lub zwyczajowe.

To samo odnosi się do uchwał Zgromadzenia Ogólnego zawierających interpretację Karty ONZ. Czerpie ona moc obowiązującą z Karty i dlatego tego rodzaju uchwała przyjęte jednomyślnie jest wiążąca dla członków ONZ

2)uchwały organizacji mn zwane „prawem wewnętrznym” organizacji mn czyli przyjęcie uchwał dotyczących ściśle wewnętrznych spraw organizacji. Uchwały te są wiążące dla członków danej organizacji

3)-uchwały mogące wyjaśniać i konkretyzować obowiązujące normy prawne [secundum legem]

-uchwały mogą obejmować dziedziny nie objęte dotychczas normami prawa międzynarodowego [praeter legem] Uchwały tego rodzaju nie mają mocy obowiązującej.

•Uchwały Zgromadzenia Ogólnego oddziałowują silnie na proces tworzenia prawa międzynarodowego i jego kodyfikację

4.Miedzynarodowe Organizacje Pozarządowe

1.Rozwój Historyczny

2.Funkcje organizacji pozarządowych

a)Funkcja pacyfistyczna i humanitarna np.

-Światowa Federacja Przyjaciół ONZ(WFUNA)

-Unia Międzyparlamentarna

b)funkcje społeczno-kulturalne i społeczno-gospodarcze np.

-Międzynarodowy Związek Kobiet

-Międzynarodowy Związek Studentów

c)funkcje gospodarcze

Cztery główne kierunki oddziaływania tych organizacji na stosunki międzynarodowe i politykę poszczególnych panstw:

1)działanie na rzecz promocji i ochrony praw człowieka

2)wpływ na rozwój prawa międzynarodowego

3)wpływ na rozwój współpracy naukowej

4)działalność na rzecz pokoju

5.Organizacja Narodów Zjednoczonych

1.Karta Narodów Zjednoczonych

Podstawą istnienia i działania ONZ jest jej Karta Podpisana w San Francisco 26 czerwca 1945r. Karta jest umową obejmującą 111 art. ,załącznikiem do Karty jest Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości

„Karta”- w języku angielskim oznacza dokument szczególnej wagi , konstytucję lub deklarację o podstawowym znaczeniu.

Poprawki do Karty Narodów Zjednoczonych-uchwała Zgromadzenia Ogólnego przyjęta większością 2/3 głosów oraz ratyfikacja tych poprawek przez 2/3 członków w tym wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa.

Do tej pory były 3 poprawki do tekstu Karty”

-1963-poprawka do art.23,27,61

-1965-poprawki do art. 109

-1973-zwiększono liczbę Rady Gospodarczo-Społecznej do 54 członków

Przepisy Karty dotyczącej mocy obowiązującej mają pierwszeństwo przed postanowieniami innych umów międzynarodowych , zajmuje ono wyższe miejsce w hierarchii przepisów prawnych.

2.Cele i zasady Narodów Zjednoczonych

Art..1 Kart NZ wymienia cztery cele jakim ma służyć ONZ

-1-utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

-2-rozwijanie przyjaznych stosunków miedzy narodami, opartych na poszanowaniu zasady równości praw i samostanowienia narodów

-3-rozwiązywanie w drodze współpracy zagadnień międzynarodowych o charakterze społecznym, gospodarczym, kulturalnym i humanitarnym oraz w zakresie ochrony praw człowieka

-4-stanowienie ośrodka uzgodnienia działalności międzynarodowej , zmierzającej do osiągnięcia wymienionych wyżej wspólnych celów

W art.2 Karty NZ podano zasady , według których postępować powinna organizacja i jej członkowie:

Zasada nr 1-zasada suwerennej równości wszystkich jej członków

Zasada nr 2-członkowie organizacji powinni wykonywać w dobrej wierze zobowiązania przyjęte zgodnie z niniejszą Kartą

Zasada nr 3-zasada załatwienia sporów międzynarodowych środkami pokojowymi

Zasada nr 4- wszyscy członkowie powstrzymują się w swych stosunkach międzynarodowych od grożby użycia siły lub użycia jej przeciwko całości terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek z państw .

Zasada nr 5-zasada zobowiązująca państwo członkowskie do udzielania pomocy organizacji w akcji podjętej zgodnie z Kartą i powstrzymania się od udzielania pomocy państwu wobec któremu ONZ zastosowało środki zapobiegające

Zasada nr 6-organizacja zapewni by państwo , które nie są jej członkami , postępowały zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

Zasada nr 7- żadne postanowienia niniejszej Karty nie upoważnia Narodów Zjednoczonych do ingerencji w sprawy , które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa

3. Członkowstwo ONZ

Karta rozróżnia 2 kategorie członków:

1)pierwotnych: dzielimy jeszcze na 2 kategorie:

•Państwa , które uczestniczyły w konferencji w San Francisco i podpisały i ratyfikowały Kartę NZ

•państwa , które podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych z 1 stycznia 1942r. oraz podpisały i ratyfikowały Kartę NZ

Warunek ten został stworzony dla Polski, gdyż Polska nie uczestniczyła w konferencji w San Francisco ale podpisała deklarację Narodów Zjednoczonych

2)do ONZ można być przyjęte każdy państwo miłujące pokój , które przyjmie zobowiązania zawarte w Karcie i zdaniem organizacji zdolne jest i pragnie zobowiązania te wykonywać.

Przyjęcie następuje w drodze uchwały Zgromadzenia Ogólnego powziętej na zlecenie Rady Bezpieczeństwa.

W 2001r. liczba członków ONZ wynosi 189 państw. Nie należą do niej Szwajcaria i Stolica Apostolska.

Karta przewiduje:

-zawieszenie członka (art.5) może mieć miejsce w stosunku do członka przeciwko , któremu Rada Bezpieczeństwa zastosowała środki zapobiegawcze lub przymusu.

-wykluczenie z ONZ -może być członek , który uporczywie łamie zasady Karty

Wykluczenie lub zawieszenie dokonuje Zgromadzenie ONZ na wniosek Rady Bezpieczeństwa ale do tej pory nie było takiej sytuacji.

4.Organy ONZ

Występuje 6 organów ONZ:

1)Zgromadzenie Ogólne

2)Rada Bezpieczeństwa

3)Rada Gospodarczo-Społeczna

4)Rada Powiernicza

5)Międzynarodowy Trybunał sprawiedliwości

6)Sekretariat

Ad.1) Uczestniczą przedstawiciele wszystkich państw członkowskich> Każde państwo może posiadać nie więcej niż 5 przedstawicieli.

Uchwały Zgromadzenia ogólnego w ważnych sprawach:

-utrzymania pokoju

-wybór członków Rady

-spraw członkowskich

-spraw budżetowych

Uchwały te zapadają większością 2/3 głosów.

Ad.2) Składa się z 15 członków. Stali członkowie- Rosja, USA, Chiny, Wielka Brytania, Francja. Pozostałe 10 państw Zgromadzenie Ogólne wybiera na okres 2 lat (przy czym co rok ustępuje połowa). Wybierane są państwa , które mają największy wkład w utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa , duże znaczenie ma podział geograficzny i sytuacja międzynarodowa.

Ad.3)Składa się z 54 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata ale co rok ustępuje 1/3 składu.

Podział miejsc między grupami regionalnymi:

-14 miejsc dla Afryki

-11 miejsc dla Azji

-6 miejsc dla Europy Zachodniej

-10 miejsc dla Ameryki Łacińskiej

-13 miejsc dla Europy Zachodniej i innych

Ad4)składa się z 5 stałych członków rady Bezpieczeństwa państw zarządzających terytoriami powierzonymi , wybranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata. W związku z uzyskaniem niepodległości przez wszystkie terytoria powiernicze dyskutowany jest projekt likwidacji Rady lub zmiany jej na forum na którym państwa członkowskie wykonywałyby zbiorowe powiernictwo nad globalnym środowiskiem , oceanami, przestrzenią kosmiczną.

• ZASADY GŁOSOWANIA W RADZIE BEZPICZEŃSTWA

1. w sprawach proceduralnych - większością głosów dziewięciu członków

2. we wszystkich innych sprawach - większością głosów dziewięciu członków, włączając w to głosy wszystkich stałych członków z tym jednak zastrzeżeniem, że w sprawach dotyczących pokojowego załatwienia sporów strona w sporze wstrzymuje się od głosowania.

Stałym członkom przysługuje prawo VETO.

5. Podział kompetencji między Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa.

Kompetencje Zgromadzenia Ogólnego.

1. omawianie wszelkich zagadnień i spraw wchodzących w zakres działalności Organizacji ONZ lub dotyczących funkcji lub kompetencji któregokolwiek organu ONZ.

2. wydawanie zaleceń we wszystkich tych sprawach pod adresem państw członkowskich organów ONZ.

W sprawach międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju zasada priorytetu kompetencji należy do Rady Bezpieczeństwa.

Kompetencje Rady Bezpieczeństwa.

1. szerokie kompetencje w sprawach dotyczących pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego.

1. opracowanie przy pomocy Wojskowego Komitetu Sztabowego planów ustanowienia systemu regulowania zbrojeń w celu przedstawienia ich państwom członkowskim,

2. rozpatrywanie sporów i sytuacji zagrażającym pokojowi,

3. podejmowanie decyzji w sprawie zastosowania sankcji

6.SANKCJE

Rodzaje sankcji przewidziane w Karcie Narodów Zjednoczonych

1. bez użycia sił zbrojnych (np. izolowanie państwa w dziedzinie gospodarczej itd.)

2. sankcje zbrojne - które mogą obejmować „ demonstracje, blokadę i inne operacje sił zbrojnych powietrznych, morskich lub lądowych członków ONZ „

ad 2) sankcje gospodarcze, a także embargo na dostawy broni i uzbrojenia były wymierzone w stosunku do Rodezji, Iraku, Jugosławii, Afganistanu Somalii)

ad b) Wobec Korei Północnej w 1950 r.

wobec Iraku w 1991 r

7. POKOJOWE ORGANIZACJE ONZ

Są to operacje zmierzające do utrzymania pokoju lub przeciwdziałania rozszerzeniu się konfliktu zbrojnego , często przy udziale oddziałów wojskowych. Operacje pokojowe są podejmowane na podstawie

- uchwały Zgr. Ogól.

- uchwały Rady Bezpieczeństwa

- decyzja Sekretarza Generalnego

Cele pokojowych operacji ONZ,

a ) militarne - rozdzielenie stron konfliktu, rozminowanie obszaru objętego konfliktu, nadzór nad przestrzeganiem sankcji i procesu rozbrojeniowego.

b ) cywilne - ochrona ofiar i uchodźców , nadzór nad realizacją porozumień pokojowych

8. UKŁADY I ORAGANIZACJE REGIONALNE

9. FUKCJE RADY GOSPODARCZO - SPOŁECZNEJ

a ) realizacja działań w dziedzinie gospodarczej i społecznej.

W ramach tej funkcji w Radzie występują komisje:

- funkcjonalne do spraw transportu i komunikacji , narkotyków, praw człowieka, spraw społecznych, zagadnień ludnościowych.

- ekonomiczne dla Europy ( w Genewie ), dla Azji i Pacyfiku, dla Afryki, dla Ameryki Łacińskiej i Karaibów, dla Zachodniej Azji

W dziedzinie społecznej doszło dzięki pracom Rady Gospodarczo - Społecznej do opracowania i uchwalenia aktów normatywnych.

- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ( 1948 )

- Deklaracja Praw Dziecka ( 1959 )

Działalność Rady Gospodarczo - Społecznej polega na współdziałaniu w rozwiązywaniu problemów ekonomicznych i społecznych z innymi organizacjami międzynarodowymi.

10. STATUS KONSULTACYJNY ORGANIZCJI POZARZĄDOWYCH

11.TERYTORIA POWIERNICZE I OBSZARY NIESAMODZIELNE

Po I woj. Św. Powołano instytucję mandatu międzynarodowego, które objęto

kolonie i terytoria odebrane państwom zwyciężonym. Terytoria te oddano w zarząd niektóry państwom ( najwięcej Anglii, Francji ) System ten wyróżniał trzy kategorie mandatów ( A, B, C ) w zależności od stopnia rozwoju danego terytorium i jego znaczenia dla innych krajów

Karta Narodów Zjednoczonych zastąpiła mandaty międzynarodowe instytucją powiernictwa i powołała do życia Radę Powierniczą. W związku z procesem dekolonizacji wszystkie terytoria powiernicze uzyskały niepodległość.

Rada Powiernicza z uwagi na zakończenie powiernictwa (nad wyspami OC. Spokojnego w 1994 r.) i przyjęcie ich jako 185 członka ONZ w 1995 r. wypełniła misję powierzoną jej przez Kartę Narodów Zjednoczonych.

„ obszary niesamodzielne” są to obszary nad którymi państwa kolonialne mają sprawować „ święte posłannictwo „ czyli do szanowania interesów tej ludności, popieranie postępu w dziedzinie gospodarczej, społecznej . Państwa kolonialne mają obowiązek przesyłania Sekretarzowi Generalnemu informacji dotyczących gospodarczych, społecznych i oświatowych warunków na tych obszarach.

W późniejszym czasie Zgromadzenie Ogólne ONZ wypowiedziało się zdecydowanie za całkowitą likwidacją systemu kolonialnego. Wyrazem tego była Deklaracja 1960 roku „ w sprawie przyznania niepodległości krajom i ludom kolonialnym”

12. FUNKCJE SEKRETARZA GENERALNEGO ONZ

Sekretarza Generalnego wybiera na 5 lat Zgromadzenie Ogólne na zlecenie Rady Bezpieczeństwa.

Dotychczasowi Sekretarze

1. Trygve Lie

2. Dag Hammarskjold

3. U Thant

4. Kurt Waldheim

5. Javie Perez de Cuellar

6. B. Boutros Ghali

7. Kofi Annan

Funkcje Sekretarza Generalnego

1. prawo uczestniczenia w posiedzeniach Zgromadzenia Narodowego i wszystkich trzech rad

2. przygotowanie projektu budżetu

3. zarządzanie majątkiem

4. troska o zbieranie składek członkowskich

13.FUNKCJONARIUSZE ONZ

Sekretarz Generalny na podstawie zasad uchwalonych przez Zgromadzenie Ogólne mianuje personel ONZ

14.SIEDZIBA I FINASE ONZ

W 1907 roku podpisana została prze ONZ a USA konwencja w sprawie siedziby ONZ ( Nowy Jork )

Budżet ONZ na rok 2000-2001 wynosił 2 mld 535mln dolarów

6. Międzynarodowe Organizacje Rządowe poza systemem ONZ

1.Organizacje współpracy politycznej i wojskowej

• NATO organizacja Paktu Północnoatlantyckiego utworzona 1949

Zadania:

1. ochrona wolności, wspólnego dziedzictwa i cywilizacji swych ludów opartego na zasadzie demokracji, wolności

2. połączenie wysiłków zbrojnej obrony oraz zachowania pokoju i bezpieczeństwa

3. udzielanie pomocy stronie lub stronom będącym przedmiotem napaści

Założycielami NATO były USA, Wilka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Dania, Holandia, Islandia, Kanad, Luksemburg, Norwegia i Portugalia.

Organy NATO

1) Rada Atlantycka podejmuje zasadnicze decyzje zarówno wojskowe jak również polityczne i organizacyjne.

Państwa członkowskie reprezentowane są w Radzie przez Ministrów ( ( ( (Obrony, spraw zagranicznych, finansów) w zależności od treści obrad.

Obradom przewodniczy Sekretarz Generalny

2)organ wojskowy - Komitet Wojskowy- złożony z szefów państw członkowskich. Obszar strategiczny NATO podzielony jest na trzy dowództwa

a) Dowództwo Europy - Bruksela

b) Dowództwo strefy Atlantyku -Norfolk (USA)

c) Dowództwo strefy Kanału La Manche

oraz na jedną grupę regionalną Ameryka Północna. W roku 1966 z NATO wycofała się Francja a 1974 Grecja .

• marca 1999 roku do NATO przystąpiły Polska, Czechy i Węgry

•ANZUS - powstał 1951 roku i miał na celu wspólną obronę i prowadzenie konsultacji w razie zagrożenia w basenie Południowego Pacyfiku

Założycielami byli:

Australia, Nowa Zelandia, USA

Organami ANZUS są:

-Rada Ministrów Spraw Zagranicznych

-Stała Rada

-Wojskowa Grupa Łącznikowa

•SEATO-Organizacja Paktu Azji Południowo Wschodniej

Powstała w 1954r., a utworzyły go Australia, Filipiny, Nowa Zelandia, Pakistan, Tajlandia, USA, Wielka Brytania

Miały one przyhamować rozprzestrzenianie się komunizmu w tym regionie oraz zmiejszyć aktywność ZSRR i Chin również w tym rejonie.

W 1997 rozwiązano tą instytucję.

•CENTO -Pakt Bagdadzki-

Utworzyły go w 1955r. Irak, Iran, Pakistan, Turcja, Wielka Brytania

Końcem działania tej organizacji buł wybuch rewolucji islamskiej w Iranie w 1979r.oraz wieloletnia wojna miedzy Irakiem a Iranem.

•Układ Warszawski-powstał w 1955r. Była to organizacja współpracy politycznej i wojskowej państw socjalistycznych. Członkami były ZSRR, Polska, Czechosłowacja, NRD, Węgry, Rumunia, Bułgaria i Albania, Układ początkowo zawarty na 20 lat następnie ponownie przedłużony , przewidywał , że w razie napaści na jedna ze stron inne przyjdą jej z pomocy.

Naczelne dowództwo znajdowało się w Moskwie.

W marcu 1991r. organizacja ta przerwała działalność wojskową , a w czerwcu 1991 przywódcy państw członkowskich podjęli decyzję o rozwiązaniu.

2.Europejskie Organizacje Regionalne

A. Unia Europejska

Początek tej organizacji sięgają czasów 1951r. gdy na postawie traktatu paryskiego powstała Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) , którą założyły Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Włochy, RFN.

Był to początek działań integracyjnych w sferze gospodarczej Europy Zachodniej.

W 1957 r. sześć tych państw na podstawie traktatów rzymskich utworzyły dwie nowe wspólnoty:

-Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EURATOM)

-Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG)

Powołanie do życia EWG było wyrazem dążenia do stworzenia jednego zintegrowanego organizmu gospodarczego poprzez obniżanie i znoszenie ceł oraz likwidację ograniczeń w przepływie kapitału i sily roboczej a, stopniowo także tworzenie jednego organizmu politycznego.

W 1967r. doszło do połączenia EWWiS , EURATOMU i EWG i utworzenie WE-Wspólnoty Europejskiej

W 1992r. podpisano w Maastricht przez 12 państw Traktat o Unii Europejskiej. Następnie traktat ten został zmodyfikowany Traktatem amsterdamskim z 1 pażdziernika 1997r. , który wszedł w życie 1 maja 1999r.

Ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich UE podpisali 26 lutego 2001r. w Nicei traktat. Jego przyjęcie umożliwiło dalszy proces integracji i rozszerzenia Unii.

Daty przystąpienia do Unii Europejskiej:-

-1973-Wielka Brytania

-1981-Grecja

-1986-Hiszpania i Portugalia

-1995-Austria, Finlandia, Szwecja

-2004-Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Węgry, Czechy, Słowacja, Słowenia, Cypr, Malta

Organu Unii Europejskiej:

1)Parlament Europejski-złożony z wybranych na 5 lat przedstawicieli społeczeństw państw członkowskich. Deputowani w Parlamencie Europejskim zasiadają nie w blokach narodowych, ale według ogólnoeuropejskich frakcji politycznych, które skupiają wszystkie główne partie polityczne działające w państwach członkowskich UE.

2004 roku na Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego został wybrany Josep Borrel

Miesięczne sesje plenarne, w których uczestniczą wszyscy eurodeputowani, odbywają się w Strasburgu (Francja) - "siedzibie" Parlamentu. Posiedzenia komisji parlamentarnych oraz wszelkie dodatkowe sesje plenarne odbywają się w Brukseli (Belgia), natomiast w Luksemburgu znajdują się biura administracyjne Parlamentu ("Sekretariat Generalny").

Parlament pełni trzy ważne funkcje:

1. Dzieli z Radą władzę legislacyjną. Sam fakt, że jest on organem wybieranym w wyborach bezpośrednich pomaga zagwarantować legitymację demokratyczną prawa europejskiego.

2. Sprawuje demokratyczny nadzór nad wszystkimi instytucjami UE, a zwłaszcza nad Komisją. Jest uprawniony do zatwierdzania lub odrzucania kandydatur Komisarzy, a także ma prawo zgłaszania wotum nieufności wobec całej Komisji.

3. Dzieli z Radą kompetencje w zakresie uchwalania budżetu UE i może w związku tym wpływać na wydatki dokonywane przez UE. Na końcu procedury przyjmuje lub odrzuca cały projekt budżetu.

W latach 2004-2007 liczebność parlamentu wynosi 732 deputowanych. Polska posiada 54 eurodeputowanych.

2)Rada Unii Europejskiej-Rada jest głównym organem decyzyjnym UE. Podobnie jak Parlament Europejski, Rada została powołana w latach 50. na mocy traktatów założycielskich. Reprezentuje ona państwa członkowskie, a w jej obradach uczestniczy jeden minister z każdego rządu krajowego UE.

Różni ministrowie uczestniczą w różnych posiedzeniach w zależności od rodzaju zagadnień ujętych w porządku obrad. Jeśli, na przykład, Rada ma obradować nad problemami z zakresu ochrony środowiska, w obradach weźmie udział Minister Ochrony Środowiska z każdego państwa UE; w tym przypadku będzie ona zwana "Radą Ochrony Środowiska".

Rada spełnia sześć głównych funkcji:

1. Uchwala europejskie akty prawne. W wielu dziedzinach dzieli władzę ustawodawczą z Parlamentem Europejskim.

2. Koordynuje ogólną politykę gospodarczą państw członkowskich. 

3. Zawiera umowy międzynarodowe między UE a jednym lub większą liczbą państw, lub organizacji międzynarodowych.

4. Wraz z Parlamentem Europejskim zatwierdza budżet UE.

5. Określa kierunki Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, opierając się na wytycznych ustalonych przez Radę Europejską. 

6. Koordynuje współpracę miedzy krajowymi organami sądowymi i służbami policyjnymi w sprawach kryminalnych

Przewodnictwo Rady zmienia się co 6 m-ce i sprawowane jest kolejno przez wszystkie państwa w systemie rotacyjnym.


3)Rada Europejska- (nie należy ją mylić z rada europy lub Radą Unii Europejskiej) Wytycza strategiczne cele rozwoju Unii. Powołana w 1974r.,stanowi formę systematycznych spotkań szefów państw członkowskich Wspólnot Europejskich. Rada zbiera się co najmniej dwa razy do roku pod przewodnictwem głowy państwa lub szefa rządu państwa członkowskiego , któremu przypada przewodnictwo w Unii Europejskiej. Przewodnictwo trwa pół roku i zmienia się rotacyjnie.

4)Trybunał sprawiedliwości- organ Unii Europejskiej pełniący funkcję sądu międzynarodowego, konstytucyjnego, administracyjnego. Jako sąd międzynarodowy rozstrzyga wszelkie spory pojawiające się przy realizacji traktatów i dotyczą naruszenia prawa europejskiego. Jako sąd konstytucyjny kontroluje legalność aktów prawnych przyjmowanych przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej oraz dokonuje m.in. interpretacji traktatów, wykładni prawa europejskiego. Spory między Wspólnotami a funkcjonariuszami Unii Europejskiej rozstrzyga w ramach funkcji sądu administracyjnego. Trybunał Sprawiedliwości jest także instancją odwoławczą od decyzji Komisji.
Składa się z 15 sędziów, którymi są obywatele państw członkowskich Unii. Ich kadencja trwa 6 lat i może być odnawiana. Przewodniczącego wybierają sędziowie spośród siebie. Trybunał Sprawiedliwości obraduje na sesjach plenarnych i w sprawach szczególnych może tworzyć 3-5-osobowe izby.

5)Komisja Europejska- Organ wykonawczy Wspólnot Europejskich. W skład Komisji wchodzi 20 członków-komisarzy (po dwóch z większych i po jednym z mniejszych krajów członkowskich Unii) na czele z Przewodniczącym. Kadencja obecnej Komisji, której Przewodniczącym jest José Manuel Barroso zaczęła się 22 listopada 2004 roku.

Komisja Europejska spełnia cztery główne funkcje: 

1. przedstawia Parlamentowi i Radzie projekty aktów prawnych;

2. zarządza i realizuje politykę i budżet UE;

3. egzekwuje prawo wspólnotowe (razem z Trybunałem Sprawiedliwości);

4. reprezentuje Unię Europejską na arenie międzynarodowej, na przykład podczas negocjowania umów między UE a innymi krajami.

Choć "siedziba" Komisji mieści się w Brukseli (Belgia), jej biura znajdują się również w Luksemburgu, przedstawicielstwa - we wszystkich państwach UE, a delegatury - w wielu stolicach różnych krajów świata.

B. Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu-EFTA- powstało w 1959 na podstawie umowy sztokholmskiej przez Austrię, Wielką Brytanię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję, a później dołączyły Islandia i Finlandia. Było to porozumienie o wolnym handlu między państwami członkowskimi. Od drugiej połowy lat 70 zaobserwowano proces zbliżania się EFTY do EWG. Jako pierwsze opuściły te organizację Dania i Wielka Brytania, które w 1973 weszły do EWG, a w 1995 do Unii Europejskiej przystąpiły Austria, Finlandia, Szwecja.

Członkami EFTA są obecnie: Islandia, Liechtenstein, Norwegia, Szwajcaria.

C. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju- OECD -Powstała na podstawie umowy z roku 1960.Załozycielami były państwa najbardziej uprzemysłowione. W 1996 została do nie przyjęta Polska. W roku 2001 do OECD należało 30 państw. Celem jej jest osiąganie maksymalnego wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i stopy życiowej w krajach członkowskich przy utrzymaniu stabilności finansowej państw członkowskich. Siedzibą OECD jest Paryż.

D. Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej- RWPG-została utworzona w 1949 przez Bułgarię, Czechosłowację, Polskę, Rumunię, Węgry, ZSRR. Była to swego rodzaju opowiedz na Plan Marshalla, do którego państwa socjalistyczne nie przystąpiły na skutek decyzji Stalina. Jednym z celów Rady było podnoszenie stopy życiowej ludzi oraz rozwój gospodarczy według gospodarki planowanej, a także integracja gospodarcza państw członkowskich.

W latach późniejszych do RWPG przystąpiły Albania, Kuba ,Mongolia, NRD , Wietnam. W raku 1991 rozwiązano RWPG.

E.RADA EUROPY-Zostało powołana do życia na podstawie umowy londyńskiej z roku 1949r. Zadaniem Rady jest osiągniecie większej jedności miedzy członkami w celu zabezpieczenia i urzeczywistnienia ideałów i zasad ,które są wspólnym dziedzictwem oraz ułatwienie postępu gospodarczego i społecznego”

Działalność Rady to głównie przygotowanie projektów umów międzynarodowych i innych aktów normatywnych zmierzających do unifikacji praw i standardów oraz ochrony praw człowieka na obszarze państw członkowskich. Rada przygotowała m.in. projekty:

-Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (1950)

-Europejskiej Konwencji Kulturalnej (1954)

Członkami Rady są 43 państwa europejskie. Polska została członkiem 26 listopada 1991.Siedziba organizacji jest Strasburg.

F. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie-

jest ogólnoeuropejską organizacją zrzeszającą 55 państw, głównie europejskich ale wśród członków organizacji znajdują się również USA, Kanada, byłe republiki radzieckie. Status współpracujących partnerów posiadają Japonia, Korea Południowa, Algieria, Egipt, Izrael, Jordania, Maroko i Tunezja. OBWE zostało założone jako pierwszy regionalny instrument wczesnego ostrzegania, zapobiegania konfliktom i przywracania pokoju w rejonach wygasłych konfliktów. Działalność organizacji poświęcona jest wielu problemom związanym z szeroko pojętym bezpieczeństwem, takimi jak: kontrola zbrojeń, prawa człowieka, monitorowanie wyborów, ekonomiczne i ekologiczne bezpieczeństwo. Wszystkie państwa członkowskie mają równy status w ramach organizacji a decyzje zapadają w oparciu o zasadę konsensusu. W przeciwieństwie do takich organizacji jak na przykład Unia Europejska - organy OBWE nie mają kompetencji do stanowienia prawa lub działania bez uprzedniej zgody państw członkowskich. Głównym efektem prac OBWE są konwencje zawarte w jej ramach, które jednakże, dla swej skuteczności wymagają ratyfikacji przez zainteresowane państwa.

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie wywodzi się z Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie założonej na początku lat 70-ych. KBWE była forum dialogu i negocjacji między Wschodem a Zachodem. Dzięki spotkaniom w Helsinkach i Genewie doprowadzono do podpisania Aktu Końcowego z Helsinek w 1975. Akt Końcowy z Helsinek odegrał dużą rolę w procesie demokratyzacji kontynentu, przede wszystkim w krajach ówczesnego bloku wschodniego. Ten dokument ustanowił podstawowe zasady rządzące stosunkami państw-sygnatariuszy między sobą a także w relacjach z ich obywatelami. Na tą umowę powoływali się między innymi polscy i rosyjscy opozycjoniści w latach 70-ych i 80-ych.

Do 1990 roku KBWE funkcjonowało w formie nieregularnych spotkań i konferencji, w których uczestniczyli przywódcy lub przedstawiciele państw członkowskich. Na spotkaniu paryskim w 1990 roku zmieniono radykalnie kształt organizacji, w podpisanej wówczas Karcie Paryskiej KBWE nadano bardziej zinstycjonalizowany kształt, utworzono biura i struktury oragnizacyjne. W związku z gwałtownymi zmianami politycznymi w Europie organizacja stało się odpowiedzialna za powstrzymywanie konfliktów głównie na terenach byłego Związku Radzieckiego.

Istotnym osiągnięciem KBWE jest, negocjowany w ramach tej organizacji Traktat o Siłach Konwencjonalnych w Europie (Treaty on Conventional Armed Forces in Europe - CFE). W powyższej umowie ustanowiono limity uzbrojenia, które zobowiązały się przestrzegać państwa członkowskie. Aby te deklaracje nie pozostały jedynie na papierze powołano Wspólną Grupę Konsultacyjną uprawnioną do kontroli wykonania Traktatu. Konsekwencją traktatu CFE był Traktat o Otwartym Niebie podpisany w 1992 r. (Treaty on Open Skies). Na mocy tego traktatu samoloty wojskowe państw-sygnatariuszy mogą, po spełnieniu dodatkowych przesłanek, przelatywać nad terytorium innego państwa w celu obserwacji jego urządzeń o przeznaczeniu wojskowym.

Kolejnym ważnym wydarzeń było spotkanie w Budapeszcie w 1994 r. Przywódcy państw członkowkich uznali, że KBWE nie jest już tylko "konferencją". Nazwę zmieniono na Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Ostatnie spotkanie przywódców państw członkowskich miało miejsce w 1999 roku w Instambule. Na tym spotkaniu przyjęto Kartę dla Europejskiego Bezpieczeństwa, ponadto 30 państw podpisało zrewidowany traktat CFE, zmiany dotyczyły przede wszystkim rozmieszczenia wojsk rosyjskich na Kaukazie.

Dziś OBWE zajmuje szczególne miejsce w systemie europejskich instytucji. Jest organizacją o najszerszym zasięgu terytorialnym i jedyną skupiającą swą uwagę na sprawach bezpieczeństwa. Choć z polskiej perspektywy jej rola może wydawać się marginalna to należy pamiętać o dużej aktywności OBWE na terenie byłych republik radzieckich, gdzie często jest jedyną akceptowaną przez strony konfliktu organizacją międzynarodową.

O ważnej pozycji OBWE świadczy ilość misji prowadzonych przez tą organizację w rejonach konfliktów. Misje OBWE znajdują się w Bośni i Hercegowinie, Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonia, Kosowie. Przedstawiciele OBWE znajdują się również w Czeczenii, Albanii, Białorusi. Biura organizacji otwarto w większości krajów byłego Związku Radzieckiego, między innymi w Uzbekistanie, Kazachstanie, Turkmenistanie i Kirgizji. W 2000 roku planuje się otwarcie biur w Armenii i Azerbejdżanie

G. Unia Zachodnioeuropejska-Została utworzona na podstawie układów paryskich z roku 1954,Członkami Unii zostali Francja, Wlk.Brytania, Belgia ,Holandia ,Luksemburg, RFN i Włochy. Celem Unii jest utrwalanie pokoju i bezpieczeństwa miedzy państwami członkowskimi , popieranie jedności europejskiej i zachęcanie do stopniowej integracji Europy oraz udzielanie sobie wzajemnej pomocy w razie napaści zbrojnej na którekolwiek z państw członkowskich. W ramach Unii ustanowiono system ograniczeń i kontroli zbrojeń.

H. Rada Nordycka—Jest organizacją współpracy państw skandynawskich. Podstawę prawną działalności Rady stanowi uchwała parlamentów Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii, Islandii w roku 1952.

Rada nie ma prawa podejmowania wiążących uchwał, tylko formułuje zalecenia pod adresem rządów. W swej dotychczasowej działalności Rada Nordycka przyczyniła się w dużym stopniu do unifikacji prawa w państwach skandynawskich, a w pewnej mierze także do rozwoju współpracy kulturalnej i gospodarczej.

3.Pozaeuropejskie organizacje regionalne

A. Liga Państw Arabskich-to organizacja powstała w 1945r.Spoiwem dla istnienia i działania tej organizacji była antyizraelskość. Do niej należały kraje przodujące w wydobyciu ropy naftowej co było jej atutem.

W raku 1979r.po podpisaniu przez Egipt układu pokojowego z Izraelem zawieszono jego członkostwo w Lidze. W roku 1989r. Egipt na nowo został przyjęty do Ligi ale już podczas wojny w Zatoce Perskiej 1990/91 ujawniły ponownie rozbieżności w łonie Ligi , kiedy to Jordania poparła Irak

B. Organizacja Jedności Afrykańskiej- OJA- powstała w wyniku uchwal konferencji w Addis Abebie w roku 1963 , w której wzięły udział 32 państwa afrykańskie.

Celem organizacji jest umacnianie jedności i solidarności państw afrykańskich , obrona ich suwerenności, niezawisłości i integralności terytorialnej, kordynowanie współpracy w stwarzaniu narodom Afryki lepszych warunków bytu i likwidacji kolonizmu .Organizacja ta dąży także do integracji gospodarczej i współpracy miedzy państwami afrykańskimi. W roku podpisała układ powołujący do życia Afrykańską Rade Ekonomiczną.

C. Organizacja Państw Amerykańskich -OPA- powstała na podstawie traktatu bogotańskiego z roku 1948.Członkami są nie tylko kraje rozwijające się Ameryki Łacińskiej ale także Stany Zjednoczone. Do OPA nie należy Kanada. W OPA dominują wpływy Stanów Zjednoczonych , jakkolwiek w ostatnich latach wpływy te napotykają coraz silniejsze opozycje ze strony postępowych rządów Ameryki Łacińskiej.

D. Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej-ASEAN- Utworzone zostało na podstawie umowy zawartej w Bangkoku w roku 1967.Założycielami były: Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur, Tajlandia. W roku 1984 przystąpiło Brunei. Celem Stowarzyszenia jest rozwijanie współpracy w dziedzinie gospodarczej, socjalnej, nauki, techniki, i administracji. Siedzibą Sekretariatu ASEAN jest Dżakarta..

ROZDZIAŁ IX

POKOJOWE ZAŁATWIANIE SPORÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Pojęcie i podział sporów międzynarodowych

1.definicja sporu i konfliktu międzynarodowego

-wg. MTS z 1950-spór oznacza „sytuację, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne”.

- wyrok STSM z 1924 identyfikacja sporu z „brakiem zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami”

-cele organizacji: „łagodzenie lub załatwianie pokojowymi sposobami sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju”

-pakt ligi narodów w art.11 wymienił obok sporów także „wszelką okoliczność, która może wpłynąć na stosunki międzynarodowe, grożąc zamąceniem pokoju lub dobrego porozumienia miedzy państwami, od którego utrzymanie pokoju zależy”

-napięcie określa się jako stan, w którym występuje antagonizm bez jasno zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu, istotne dla każdej racjonalnej dyskusji.

-kryzys międzynarodowy powstaje dopiero wówczas, gdy próby pogodzenia sprzecznych interesów doprowadziły do impasu i gdy rokowania zostaną zablokowane przez przeciwstawność niemożliwą do usunięcia.

2rodzaje sporów międzynarodowych

Podział:

-zagrażające i nie zagrażające pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu

Podział sporów międzynarodowych na prawne i polityczne

*polityczne-mają miejsc w wówczas, gdy brak reguł prawnych, które mogłyby być zastosowane do rozstrzygnięcia sporu.

*ma charakter prawny, jeżeli strony opierają swoje pretensje na argumentacji natury prawnej, na obowiązującym przepisie prawnym

*polityczny-strony powołują się na inne argumenty

Ograny polityczne przy załatwianiu sporów powinny uwzględniać aspekt prawny zagadnienia

Spory nadające się do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sądowego, dot:

-interpretacji traktatu;

-jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarod.

-zaistnienia faktu który, gdyby został stwierdzony, stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarod.

-charakteru lub rozmiarów odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego

Środki pokojowego załatwiania sporów

1. Podział środków załatwiania sporów

-problematyka załatwiania sporów została uwzględniona w pakcie ligi narodów a po ii w.s.w karcie narodów zjednoczonych

Podział środków:

-dyplomatyczne i środki sądowe

*dyplomatyczne-państwa uczestniczące w sporze współdziałają w załatwieniu sporu, zachowują dla siebie za do ostatniej fazy trwania sporu możność podjęcia ostatecznej decyzji

2.rokowania bezpośrednie

-negocjacje określane są jako proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnice zdań w drodze wymiany poglądów w celu osiągnięcia porozumienia

-obie strony powinny wynieść jakąś korzyść z rokowania czy tez przynajmniej wynieść przekonanie, że odniosły pewną korzyść.

-rokowania należy prowadzić „w duchu wspólnych interesów”

Podział rokowań na:

-dwustronne

-wielostronne

*w rokowaniach mogą brać udział nie tylko strony uczestniczące w sporze np. W konferencji paryskiej w 1973 w sprawie Wietnamu uczestniczyły również Węgry, Polska, Kanada, Indonezja oraz sekretarz generalny ONZ

Za jedną z stron rokowań uważa się także konsultacje

ONZ nie zastępuje dyplomacji, ale jest „koniecznym uzupełnieniem tradycyjnych metod dyplomatycznych”, gdyż ONZ spełnia swe zadanie „tylko wówczas, gdy pomaga dyplomacji w dojściu do porozumienia między zainteresowanymi państwami”

3.dobre usługi i mediacja

Dobre usługi i med.sa „procedura pomocniczą, która ułatwia rokowania bezpośrednie między stronami i nawiązuje je w razie ich zerwania”

Rola mediatora polega na „pogodzeniu przeciwnych pretensji i na złagodzeniu niechęci, jaka mogłaby wynikać między państwami spór wiodącymi”

Mediatorami mogą być nie tylko państwa ale także osoby fizyczne.

Protokół podpisany przez państwa oja przewidują powoływanie jako mediatora jednego lub kilku członków komisji, w której skład wchodzi po jednym obywatelu każdego państwa członkowskiego.

4.komisje badań

W przypadku gdy rokowaniach miedzy stronami powstaje różnica zdań co do stanu faktycznego, strony mogą powołać komisję badań

Międzynarodowy trybunał sprawiedliwości zgodnie z art.50 swego statutu, może „powierzyć śledztwo lub ekspertyzę każdej osobie, ciału, biuru, komisji lub organowi przez siebie wybranemu”.

5. Koncyliacja

Koncyliacja różni się od mediacji tym, że komisja koncylizayjna sama formułuje propozycję załatwienia sporu, a nie wspólnie ze stronami uczestniczącymi w sporze.

Wg. definicji uchwalonej przez instytut prawa międzynarodowego w roku 1961 „koncyliacja jest metodą załatwienia sporów międzynarodowych wszelkiego rodzaju, zgodnie z którą strony powołują komisję bądź to na podstawie stałej, bądź też w trybie ad hoc dla zajęcia się sporem: komisja ta zmierza do bezstronnego zbadania sporu i podejmuje próbę ustalenia warunków rozwiązania, które mógłby być przyjęte przez strony, albo też dostarczenia stronom pomocy w załatwieniu sporu, o jaka one się zwrócą”.

Sady międzynarodowe

1. Rozwój historyczny

Sady międzynarodowe możemy podzielić na sądy rozjemcze czyli arbitraż międzynarodowy i sądy stałe.

2. Arbitraż międzynarodowy

Arbitraż międzynarodowy czyli rozjemstwo polega na załatwieniu sporu pomiędzy państwami za pomocą orzeczenia wydanego przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony.

Pierwsza konwencja haska w art.37 podaje ,że arbitraż „ma za przedmiot rozstrzyganie sporów między państwami przez sędziów z własnego wyboru i na zasadzie prawa”.

Cecha charakterystyczna arbitrażu jest bezpośredni wpływ stron na wybór składu sądżacego a także możność ustalenia przez strony podstaw prawnych orzekania i zasada proceduralnych. Procedura może mieć charakter poufny.

Arbitraż może mieć charakter :

-fakultatywny , jeżeli na oddanie sporu pod arbitraż wymagana jest zgoda obu stron

-obowiązkowy-jeżeli strony w uprzednio zawartej umowie zgodziły się ,że na żądanie jednej z nich spór oddany będzie pod arbitraż.

-fakultatywny niezorganizowany-strony wybierają arbitrów dla poszczególnych sporów i arbitraż

-fakultatywny zorganizowany-gdy istnieje stały sad rozjemczy, któremu strony przekazują wynikłe między nimi spory.

Arbitraż różni się od koncyliacji tym, że arbitrzy rozstrzygają spór, stosując przepisy obowiązujące prawa, natomiast organ koncyliacyjny może oprzeć swe wnioski na zasadach słuszności; ponadto orzeczenie sądu rozjemczego jest wiążące dla stron.

W skład sądu rozjemczego wchodzą: po jednym przedstawicielu stron uczestniczących w sporze i trzech arbitrów wybranych spośród państw trzecich

W przypadku sądu rozjemczego nie ma odwołania.

3. Międzynarodowy trybunał sprawiedliwości

A. organizacja MTS

-trybunał składa się z piętnastu niezawisłych sędziów wybranych spośród osób w wysokim poziomie moralnym.

- nie może zasiadać w trybunale równocześnie dwóch sędziów będących obywatelami tego samego państwa

-kandydatów na sędziów proponują grupy narodowe stałego trybunału rozjemczego

-za wybranych na sędziów uważa się te osoby, które uzyskały bezwzględną większość głosów w zgromadzeniu ogólnym i w radzie bezpieczeństwa

-sędziowie wybierani na 9 lat z możliwością reelekcji, przy czym co 3 lata ustępuje jedna trzecia sędziów

-sędziami polskimi byli w MTS b. winiarski i m. lachs

-sędziowie nie mogą zajmować stanowisk politycznych lub administracyjnych ani wykonywać innych zajęć o charakterze zawodowym

-sędziowie w trakcie załatwiania spraw trybunału korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych

-trybunał zasiada w składzie piętnastu sędziów

B. Kompetencje MTS

Kompetencje ratione personae

Artykuł 34 statutu głosi, że tylko państwa maja prawo stawać jako strony przed trybunałem

Zgodnie z art.62 statutu, państwo mające interes natury prawnej, który mógłby być naruszony wyrokiem trybunału w danej sprawie, może domagać się uczestnictwa w procesie w charakterze interwenienta.

Kompetencje ratione materiae

Kompetencje trybunału wg. Art. 36 ust.1 statutu-obejmują „wszelkie spory, które strony doń wniosą oraz wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w karcie NZ albo w obowiązujących traktatach i konwencjach”

Statut przewiduje jednak możliwość zaciągnięcia przez państwo zobowiązania ustanawiającego kompetencję obligatoryjną, to znaczy stworzeniu sytuacji, w której trybunał będzie działał na wniosek jednej tylko strony. Tę kompetencję obligatoryjną określa art.36 ust.2 statutu, nazywany zazwyczaj „klauzulą fakultatywną”

Kompetencje ratione iuris

Trybunał wydaje swoje decyzje na podstawie przepisów określanych w art.38 ust. 1 statutu. Zgodnie z tym postanowieniem trybunał, którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego w sporach, jakie zostaną mu przekazane, stosuje:

1. Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły wyraźnie uznane przez państwa wiodące spór;

2. Zwyczaj międzynarodowy jako dowód istnienia ogólnej praktyki przyjętej jako prawo;

3. Ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane

4. Z zastrzeżeniem art.59,według którego wyrok wiąże tylko strony i tylko w stosunku do danego sporu, wyroki sadowe oraz opinie najznakomitszych znawców prawa publicznego, różnych narodów jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych

Funkcje MTS:

1. Sady o kompetencji dobrowolnej, rozstrzygającego spór między państwami przedłożony mu na podstawie kompromisu zawartego przez strony w odniesieniu do danego sporu lub na podstawie klauzuli zawartej w umowie międzynarodowej obowiązującej strony uczestniczące w sporze

2. Sadu o kompetencji obowiązkowej opartej na deklaracji złożonej zgodnie z art.36 ust.2 statutu, działającego na podstawie skargi wniesionej przez jedną ze stron;

3. Doradcy prawnego ONZ i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, wydając opinie doradcze na żądanie zgromadzenia ogólnego, rady bezpieczeństwa lub innych organów i organizacji upoważnionych przez zgromadzenie ogólne;

4. Sadu polubownego orzekającego ex aequo et bono, jeśliby strony się na to zgodziły.

C. Postępowanie przed MTS

Postępowanie to składa się z dwóch części:

-pisemnej

-ustnej

-w toku postępowania pisemnego strony przedkładają trybunałowi memoriały, kontrmemoriały i w razie potrzeby repliki, akty i dokumenty dla poparcia swego stanowiska

-doręczenie za pośrednictwem sekretarza trybunału

-rozprawa przed trybunałem jest publiczna

-rozprawa kieruje prezes lub w jego zastępstwie wiceprezes lub sędzia najstarszy wiekiem

-przedstawiciele, doradcy, i adwokaci stron przed trybunałem korzystają z przywilejów i immunitetów

Wyrok

Zapada większością głosów; w przypadku równości głosów rozstrzyga głos przewodniczącego

Trybunał nie jest związany precedensami

-wyrok wyd. przez trybunał jest ostateczny

Obowiązuje regulamin uchwalony przez trybunał z roku 1978 z poprawkami z 5 grudnia 2000r.

4.miedzynarodowy trybunał prawa morza

-w roku 1996 po wejściu w życie konwencji o prawie morza, został utworzony zgodnie z artykułem 287 konwencji z montego bay międzynarodowy trybunał prawa morza

-trybunał złożony jest z 21 niezawisłych sędziów reprezentujących główne systemy prawne świata

-w składzie nie może być dwóch obywateli tego samego państwa

-trybunał powołał ze swojego składu izbę złożoną z jedenasty sędziów

-izba ma zajmować się sporami dot. Interpretacji lub stosowania konwencji o prawie morza.

-decyzje trybunału są ostateczne i wiążące tylko dla stron sporu i w danej sprawie

-językami roboczymi sa franc i ang

Siedziba trybunału jest Hamburg

4.stałe sądy regionalne

Trybunał sprawiedliwości wspólnot europejskich

-siedziba -Luksemburg

-został utworzony na podstawie traktatu rzymskiego z 1957 r.

-kompetencje:

*rozpatruje skargi jednego państwa członkowskiego przeciwko drugiemu państwu członkowskiemu dotyczące nie wywiązywania się ze zobowiązań przyjętych w traktacie rzymskim, a także inne spory dotycząc spraw objętych tym traktatem, które obie strony zgodzą się mu przekazać;

*rozpatruje skargi komisji przeciwko państwu członkowskiemu nie wywiązującemu się ze zobowiązań zaciągniętych w traktacie rzymskim

*rozpatruje odwołania organów wspólnot, osób fizycznych i prawnych od decyzji poszczególnych wspólnot wykraczających poza przyznane im kompetencje;

*może rozpatrywać inne sprawy przekazane przez radę, zgodnie z przepisami konwencji

Europejski trybunał praw człowieka, europejska komisja praw człowieka

-siedzibą-Strasburg

-utworzone zgodnie ze zmianami jakie wprowadził 11 protokół z 11 maja mechanizmu kontrolnego ustanowionego przez konwencję

-skład:45 sędziów

-sędziowie są wybierani przez zgromadzenie parlamentarne większością głosów na okres 6 lat z możliwością ponownego wyboru

-trybunał zasiada w składzie komitetów (trzech sędziów), izb ( siedmiu sędziów), wielkiej izby (17 sędziów)

-trybunał może przyjmować skargę każdej osoby

-tryb. może rozpatrywać skargę dopiero po wyczerpaniu wszystkich środków odwoławczych, przewidzianych prawem wewnętrznym, zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego>>>

Zgodnie z amerykańska konwencją praw człowieka (1969)został utworzony międzyamerykański trybunał praw człowieka z siedziba w san jose

-składa się z 7 sędziów mających obywatelstwo państw będących członkami organizacji państw amerykańskich

-sześcioletnia kadencja

-jurysdykcja we wszystkich sprawach spornych

-prawo wnoszenia spraw do trybunału maja włącznie państwa oraz komisja

-państwa członkowskie OPA mają prawo do korzystania z opinii trybunału w sprawach dotyczących konwencji a także traktatów dotyczących ochrony praw człowieka w państwach amerykańskich

Załatwianie sporów w świetle statutu i praktyki organizacji międzynarodowych

1.załatwianie sporów w systemie ligi narodów

Pakt ligi narodów nałożył na państwa członkowskie obowiązek kierowania sporów powstałych między nimi bądź to na drogę postępowania rozjemczego lub sądowego, bądź to do rozpatrzenia przez rade ligi, przy czym w żadnym przypadku nie powinny one uciekać się do wojny przed upływem trzech miesięcy od wyroku sadu rozjemczego lub sądowego lub decyzji rady

-pakt ligi narodów nie wykluczał wojny jako środka załatwiania sporów międzynarodowych

-określone w pakcie ligi zobowiązania dotyczące załatwiania sporów oparte były na założeniu, że spory międzynarodowe można podzielić na spory prawne i polityczne oraz ze spory pierwszej kategorii powinny być kierowane na drogę rozjemczą lub sadową ,natomiast spory drugiej kategorii-do organów ligi. Pakt wymieniał w art.13 cztery rodz. Sporów uważanych za prawne „nadające się w ogólności do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sadowego”.

3. Załatwianie sporów w świetle karty narodów zjednoczonych

-karta w art.1 wśród celów dla których powołano do życia ONZ, wymienia: „załatwianie i rozstrzyganie sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju w drodze pokojowej według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego”

-zgodnie z art.33 ust.1 strony uczestniczące w sporze: ”będą przede wszystkim dążyć do jego załatwienia w drodze rokowań, badań, mediacji, koncyliacji, rozjemstwa, rozstrzygnięcia sadowego, odwołania do organów lub układów regionalnych albo w drodze innych środków pokojowych według własnego wyboru”

Rada bezpieczeństwa

-ma prawo zbadać spór lub sytuację w celu ustalenia czy trwanie sporu lub sytuacji może zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu (art.34)

-rada bezp. wydaje odpowiednie decyzje i może dla zapewnienia wykonania tych decyzji stosować sankcje bez użycia sił zbrojnych (art.41) i ewentualnie sankcje z użyciem sił zbrojnych (art.42)

-zgodnie z postanowieniami art.27 karty, decyzje rady bezpieczeństwa w sprawach innych niż proceduralne, powinny być podejmowane większością dziewięciu głosów w stosunku do ogólnej liczby piętnastu członków rady

Artykuł 11 ust.2 karty upoważnia zgromadzenie ogólne do omawiania spraw dotyczących utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i do wydawania w tych sprawach zaleceń.

Karta wyłącza dwie kategorie sporów spod kompetencji ONZ. art. 2 ust.7 zawiera ogólna zasadę: „żadne postanowienie niniejszej karty nie upoważnia narodów zjednoczonych do ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa”.

Zgodnie z art.2 ust.6 karty, „organizacja zapewni, by państwa które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”.

Artykuł 31 przewiduje, że państwo nie członkowskie na równi z państwami członkowskimi nie będącymi członkami rady bezpieczeństwa, może brać udział, bez prawa głosowania, w omawianiu każdej sprawy przedstawionej radzie bezpieczeństwa, jeżeli rada uzna, ęe sprawa dotyczy szczególnie interesów tego państwa.

W uzgodnionym sformułowaniu zasady pokojowego załatwienia sporów, zawartej w deklaracji zasad prawa międzynarodowego, uchwalonej przez zgromadzenie ogólne w dniu 24 października 1970,stwierdzono,ze państwa mają obowiązek załatwiać swoje spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości przy czym stosować będą środki wymienione w art.33 karty

4. Załatwianie sporów w świetle praktyki ONZ

Karta NZ kładzie główny nacisk na działalność zmierzającą do utrzymania pokoju, zachęcając do załatwiania sporów poza ONZ

Organizacja NZ spełnia funkcje centralnego kanału, poprzez który przechodzi ogromna większość sporów międzynarodowych o większym znaczeniu politycznym; spory nie przekazane do ONZ to przeważnie spory, w których jedna ze stron lub obie strony nie są reprezentowane w ONZ.

Najczęściej spory dostają się na forum ONZ wskutek wniesienia ich przez strony sporu lub inne państwo. wiele sporów wniósł na forum zgromadzenia ogólnego komitet do spraw dekolonizacji, domagając się podjęcia środków w celu przyspieszenia tego procesu.

Tendencje rozwojowe w zakresie załatwiania sporów międzynarodowych

Spory międzynarodowe coraz rzadziej stanowią przedmiot wyłącznego zaangażowania państw uczestniczących w sporze

Rola sądownictwa międzynarodowego w załatwianiu sporów międzynarodowych jest nadal stosunkowo ograniczona.

Mniej niż połowa państw członkowskich ONZ złożyła deklarację w sprawie przyjęcia obowiązkowej jurysdykcji MTS, zgodnie z art.36 ust.2 statutu, przy czym wiele państw przy składaniu deklaracji poczyniło daleko idące zastrzeżenia, które w dużym stopniu ograniczają praktyczne znaczenie zgody na jurysdykcje MTS.

Środki przymusu nie będące wojną

Wśród środków odwetowych rozróżniamy retorsję i represalia.

Retorsja-polega na zastosowaniu wobec państwa, które naruszyło interesy drugiego państwa, podejmując środki zgodne z prawem międzynarodowym, środków podobnej natury. Najczęściej retorsja jest odwetem za podjęcie środków dyskryminujących drugie państwo. Rezultatem retorsji w związku z nałożeniem ceł o charakterze dyskryminacyjnym jest często „wojna celna”.

Represalia-są bezprawnym działaniem, będącym odwetem za dokonane uprzednio podobne bezprawie. represalia mają na celu wymuszenie od strony przeciwnej poszanowania prawa międzynarodowego. Przy stosowaniu represaliów należy przestrzegać zasady proporcjonalności i zasady humanitarności. Represalia mogą polegać na dokonaniu działania tego samego rodzaju (in kind) lub innego rodzaju (not in kind) można je stosować w czasie pokoju oraz w czasie wojny.

Konwencje genewskie z roku 1949 o ochronie ofiar wojny zabraniają stosowania represaliów wobec rannych, chorych i rozbitków znajdujących się pod ochroną konwencji (art.46 i konwencji i art.47 ii konwencji) oraz wobec osób cywilnych i ich mienia (art. 33 iv konwencji), jeńców (art.13 iii konwencji), a konwencja haska z roku 1954 wobec dóbr kulturalnych (art.4).

Środki stosowane w charakterze represaliów :

Embargo-polega na zajęciu statków obcego państwa i znajdujących się na nich ładunków w portach państwa stosującego embargo. Jest to praktyczny sposób wywarcia nacisku na drugie państwo, które dotkliwie odczuwa zajęcie statków będących z reguły obiektami majątkowymi o dużej wartości. Tego rodzaju embargo odróżnić należy id tzw. Ambarga na broń czy embarga finansowego.

Blokada pokojowa-oznacza przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiegoś państwa za pomocą okrętów wojennych nie dopuszczających statków handlowych do portów. obecnie stosowanie blokady pozostaje w sprzeczności z postanowieniem karty NZ dotyczącym zakazu użycia siły i zakazu interwencji. Natomiast karta w art.42 dopuszcza stosowanie blokady jako jednej z sankcji zarządzonych przez radę bezpieczeństwa. W roku 1962 stany zjednoczone zastosowały wobec Kuby szczególny rodzaj blokady, nazywanej oficjalnie „kwarantanną”.

Okupacja pokojowa-polega na zajęciu części terytorium lądowego drugiego państwa bez wypowiedzenia wojny i bez oporu zbrojnego ze strony państwa okupowanego. Okupację pokojową należy odróżnić od okupacji wojennej. okupacja pokojowa, podobnie jak blokada pokojowa, ma na celu wymuszenie od drugiego państwa spełnienia określonych żądań. stosowana niejednokrotnie w przeszłości, obecnie pozostaje ona w kolizji z postanowieniami karty NZ dotyczącymi zakazu użycia siły i zakazu interwencji.

ROZDZIAŁ X

PRAWO KONFLIKTÓW ZBROJNYCH

1.WOJNA,KONFLIKT ZBROJNY,UŻYCIE SIŁY

Tradycyjnie określa się wojnę jako stan walki orężnej między państwami i jako przeciwstawienie stanu pokoju.Określenia te w przeszłości były podstawą do podziału prawa międzynarodowego na prawo wojny i pokoju,nie odpowiada to jednak współczesnym tendencjom zmierzającym do objęcia przepisami prawa międzyn.działań o charakterze zbrojnym,dlatego coraz częściej znajduje zastosowanie szersze określenie,,konflikt zbrojny”.W konwencjach genewskich o ochronie ofiar wojny stwierdza się, że konwencje te znajdują zastosowanie,,w razie wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek konfliktu zbrojnego...”,znajdują one zastosowanie nawet, gdy jedna ze stron nie uznała stanu wojny,w przypadku okupacji całości lub części terytorium,nawet, gdy ta okupacja nie napotkała oporu zbrojnego.Ustanawiają one pewne minimum obowiązków,jakie przyjęły państwa w odniesieniu do,,konfliktu niemającego charakteru międzyn.i powstającego na terytorium jednej z umawiających się stron”.Począwszy od konwencji haskiej z roku 1954 o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego,okreslenie ,,konflikt zbrojny”jest szeroko stosowane w prawie międzyn.zamiast określenia ,,wojna”.Istotne znaczenie ma podział konfliktów zbrojnych na konflikty międzyn. I konflikty, niemające charakteru międzynarodowego.Zakres zobowiązań, co do konfliktów zbrojnych jest znacznie szerszy.Konferencja dyplomatyczna obradująca nad projektami protokołów dodatkowych do konwencji genewskich dot.ochrony ofiar w międzyn.konfliktach zbrojnych(w r.1974)uznała za konflikty międzynarodowe-poza wymienionymi w art.2konwencji z 1949-także,,konflikty zbrojne,w których narody walczą przeciwko panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji oraz przeciwko reżimom rasistowskim w wykonaniu praw narodów do samostanowienia”.Natomiast pojęcie konfliktu zbrojnego nie mającego charakteru międzyn.definiuje się jako konflikt,który się toczy,,między siłami zbrojnymi państwa a rozłamowymi siłami zbrojnymi i innymi zorganizowanymi grupami uzbrojonymi,dowodzonymi przez odpowiedzialne dowództwo”,nie są to konflikty między państwami-stronami konwencji genewskich.Pojęciem szerszym niż wojna i konflikt zbrojny jest użycie siły.Obejmuje nie tylko przypadki starcia się dwóch lub więcej zbrojnych przeciwników,ale także akcje zbrojne,które nie napotykają zbrojnego oporu(np.interwencje zbrojne).

2.ZAKAZ UŻYCIA SIŁY ZBROJNEJ W ROZWOJU

HISTORYCZNYM

Doktryna wojny sprawiedliwej

Jest to chrześcijńska doktryna,rozwijana następnie przez szkołę praw naturalnego.Wojna sprawiedliwa-państwa mają prawo wszczynać wojnę, gdy istnieje sprawiedliwa przyczyna,w celu uzyskania zadośćuczynienia za doznane bezprawia,jeśli w inny sposób nie można go uzyskać.Od XVIIIw -i w związku z dominacją szkoły pozytywistycznej-ustala się pogląd,ze prawo międzyn.przyznaje państwu nieograniczone prawo prowadzenia wojen,a wskazania wojny sprawiedliwej należy traktować jako nakazy moralne.Powszechnie przyjmowano,że na suwerenność państwa w stosunkach międzyn.składają się trzy zasadnicze prawa:prawo zawierania traktatów,prawo wysyłania i przyjmowania posłów i prawo do wojny.

Pakt Ligi Narodów

W Pakcie ograniczono w istotny sposób prawo państwa do wszczynania wojen.Państwa nie miały prawa wszczynania wojen przed wyczerpaniem procedury załatwiania sporów określonej w art.12-15 Paktu Ligi.W szczególności nie wolno było państwom należącym do Ligi odwoływać się do wojny w następujących przyczynach:

1.jeżeli spór przekazano do rostrzygnięcia na drogę arbitrażu lub drogę sądową i jeżeli druga strona zastosowała się do orzeczenia.

2.jeżeli spór przekazano do załatwienia Radzie Ligi,a Rada przyjęła sprawozdanie jednomyślnie (nie licząc głosów stron sporu)i jeżeli strona przeciwna zastosowała się do wniosków sprawozdania.

3.jeżeli spór na żądanie Rady lub jednej ze stron został przekazany Zgromadzeniu Ligi,a jego sprawozdanie zostało przyjęte przez członków Rady i przez większość pozostałych członków Ligi(nie licząc głosów stron sporu)i jeżeli strona przeciwna zastosowała się do wniosków w sprawozdaniu.

Z tego wynika, że Pakt znał przypadki wojny legalnej w przypadku państw, które nie zastosowały się do wyroku rozjemczego lub sądowego,lub, gdy sprawozdanie Rady nie zostało jednomyślnie przyjęte.Przyjęto tez, że nie budzi zastrzeżeń legalność wojny obronnej.Zgodnie, z art.10 Paktu Ligi członkowie powinni się ,,szanować i utrzymać przeciwko wszelkiej napaści z zewnątrz integralność terytorialną i niepodległośćpolityczną wszystkich członków Ligi”.W przypadku napaści Rada zaproponuje środki do wykonania tego zobowiązania.Art.11-wszelka wojna interesuje Ligę i powinna ona zastosować wszelkie środki, aby zabezpieczyć pokój między narodami.

Pakt Paryski z 1928r

Pakt Paryski o wyrzeczeniu się wojny podpisany w 1928r.(zwany także Paktem Kelloga)zawiera w art.1 oświadczenie państw, iż potępiają wojnę i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki nrodowej.Art.2-załatwianie sporów i konfliktów międzyn. Powinno być osiągane tylko za pomocą środków pokojowych.W preambule-państwo uciekające się do wojny,,będzie musiało być pozbawione korzyści traktatu niniejszego”.Pakt Paryski został ratyfikowany przez prawie wszystkie państwa.Zajmował on uzasadnienie wyroków skazujących w procesie norymberskim i tokijskim.

3.ZAKAZ UŻYCIA SIŁY ZBROJNEJ W ŚWIETLE OBECNIE OBOWIĄZUJĄCEGO PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Karta Narodów Zjednoczonych

Jedna z siedmiu zasad wg.których członkowie ONZ zobowiązani są postępować -,,wszyscy członkowie powstrzymują się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub użycia jej przeciwko integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa bądź w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych”.Wyjątkiem od zasady zabraniającej użycia siły jest naturalne prawo do obrony indywidualnej lub zbiorowej przed napaścią,zanim Rada Bezpieczenstwa zastosuje środki konieczne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa-nzwet prawo samoobrony zostało ograniczone w czasie(przysługuje do momentu podjęcia skutecznej akcji przez Rade Bezpieczeństwa.drugi wyjątek o charakterze przejściowym-art. 107-Upoważnienie do działań przeciwko,,któremukolwiek z państw nieprzyjacielskich z okresu drugiej wojny światowej podjętych lub sankcjonowanych w wyniku tej wojny przez rządy, które za te działania odpowiadają”.Deklaracja zasad prawa międzyn. z 24 października 1970r -działanie wbrew zasadzie zabraniającej użycia siły jest pogwałceniem prawa międzyn.i Karty N.Zj.,a,,wojna agresywna jest zbrodnią przeciwko pokojowi,za którą ponosi się odpowiedzialność zgodnie z prawem międzynarodowym.”.Państwa mają się powstrzymać od: propagandy na rzecz wojny,grożby użycia siły,lub jej użycia w celu naruszenia istniejących granic międzynarodowych,od przemocy, które pozbawiają narody ich prawa do samostanowienia,wolności i niepodległości,od stosowania represaliów pociągających za sobą użycie siły.Terytorium państwa nie może być w wyniku użycia siły okupowane.Wg Aktu Końcowego KBWE państwa powinny powstrzymać się od groźby użycia lub bezpośredniego albo pośredniego użycia siły.od demonstracji siły w celu skłonienia innego państwa do rezygnacji z pełnego wykonywania jego praw suwerennych.

Zasada nieinterwencji

Interwencja-mieszanie się do spraw drugiego państwa w sposób władczy,zwłaszcza w drodze groźby użycia siły lub jej użycia.Zawarta w Karcie zasada zabraniająca użycia siły obejmuje zakaz interwencji zbrojnej.Deklaracja Zasad Prawa Międzyn.z 1970-panstwa zobowiązane są powstrzymać się od organizowania lub zachęcania do organizowania nieregularnych sił lub grup zbrojnych,w celu wtargnięcia na terytorium innego państwa oraz do organizowania,podżegania,wspomagania lubuczestniczenia w aktach wojny domowej lub w aktach terrorystycznych w innym państwie bądź zezwolenia na zorganizowaną działalność na jego własnym terytorium obliczoną na dokonanie takich aktów,jeżeli wiążą się one z groźbą użycia siły lub jej użyciem.Wg.Karty na państwach ciąży obowiązek nieinterweniowania w sprawy należące do wyłącznej kompetencji jakiegokolwiek państwa.Każde państwo ma prawo do swobodnego wyboru własnego systemu politycznego,gospodarczego,społecznego i kulturalnego.Akt Końcowy KBWE nakłada na państwa obowiązek powstrzymania się od : ingerencji,bezpośredniej,indywidualnej lub zbiorowej,w wewnętrzne lub zewn.sprawy należące do zakresu wewn.jurysdykcji innego państwa.Zakaz ingerencji obejmuje:militarny,polityczny,gospodarczy nacisk.Również obowiązek powstrzymania się od udzielania pomocy terrorystycznej,wywrotowej lub innej zmierzającej do obalenia siłą ustroju innego państwa uczestniczącego.

Zagraniczna pomoc w wojnach domowych

Prawo międzynarodowe nie zawiera zakazu wszczynania wojen domowych.Wyjątkiem jest użycie siły przeciwko prawu narodów do samostanowienia uznanemu w Karcie i innych aktach międzynarodowych.Przy podejmowaniu prób uzasadnienia legalności udzielanej pomocy w wojnach domowych wyłoniły się dwa stanowiska: 1-sze-rząd każdego państwa tak długo jak długo sprawuje władzę,ma prawo zwracać się do innych państw o udzielenie mu pomocy przeciwko próbom obalenia go w drodze przemocy.Drugie stanowisko-dozwolone jest udzielanie pomocy jednej ze stron wojny domowej, gdy druga strona już taką pomoc od innego państwa otrzymuje,w celu zrównoważenia obcej przemocy i ochrony niepodległości państwa,w którym toczy się wojna domowa.

Samoobrona indywidualna i zbiorowa

Wg.Karty żadne postanowienie Karty nie narusza prawa każdego członka ONZ do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony przeciwko zbrojnej napaści.zanim Rada Bezpieczeństwa nie zastosuje środków koniecznych do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.Srodki, które podjęły państwa do samoobrony powinny być poddane do wiadomości Rady i w niczym nie powinny naruszać kompetencji i odpowiedzialności Rady do podjęcia w każdym czasie akcji,jaką uzna za konieczną, aby przywrócić pokój.Karta zakwalifikowała prawo państwa do samoobrony jako prawo naturalne,nawiązując do zasady przyjętej przez inne systemy prawne:,,na odparcie siły siłą wszystkie prawa pozwalają”.Art.51 zawiera jednak istotne ograniczenia:przedmiotowe i czasowe.Użycie siły jest dopuszczalne w celach samoobrony przed bezprawnym użyciem siły,ale nie przed innymi naruszeniami prawa oraz prawo takie przysługuje tylko do czasu podjęcia przez Radę Bezpieczeństwa środków koniecznych do utrzymania pokoju.

Określenie napaści(agresji)

Wg.Karty następujące akty bez względu na to czy wypowiedziano wojnę będą uważane za akt napaści:1.inwazja lub atak dokonany przez siły jednego państwa na terytorium drugiego albo okupacja wojskowa,nawet czasowa,będąca następstwem takiej inwazji.albo aneksja,przy użyciu siły,terytorium państwa lub części terytorium.2.bombardowanie lub użycie jakiejkolwiek broni przez siły zbrojne jednego państwa na terytorium drugiego państwa.3.blokada portów lub wybrzeża państwa przez siły zbrojne drugiego państwa.4.atak dokonany na siły lądowe,morskie lub powietrzne drugiego państwa.5.użycie sił zbrojnych jakiegoś państwa,które znajduje się na terytorium drugiego państwa na mocy porozumienia z państwem przyjmującym,w sposób naruszający warunki ustalone w tym porozumieniu lub przedłużenie obecności tych sił zbrojnych na danym terytorium poza okres przewidziany w porozumieniu.6działalność państwa polegająca na udzieleniu zezwolenia w odniesieniu do terytorium oddanego do dyspozycji drugiego państwa, aby było ono użyte przez to państwo dla wykonania aktu napaści przeciwko trzeciemu państwu.7.wysyłanie przez jakieś państwo w imieniu tego państwa zbrojnych band,grup,oddziałów nieregularnych lub najemników,które dokonują zbrojnych działań przeciwko drugiemu państwu o takiej wadze, że równają się one aktom wymienionym powyżej lub poważnemu zaangażowaniu na tym obszarze.Wg.Karty wojna napastnicza jest zbrodnią przeciwko międzynarodowemu pokojowi i żadne względy politycznej,gospodarczej,wojskowej lub innej nie są usprawiedliwieniem.

4.ROZBROJENIA

Rozbrojenie w świetle Karty Narodów Zjednoczonych.

Karta nie nałożyła obowiązków prawnych na państwa w zakresie rozbrojenia.

Natomiast Deklaracja zasad z roku 1970 głosi ze wszystkie państwa powinny prowadzić w dobrej wierze rokowania w celu szybkiego zawarcia uniwersalnego traktatu w sprawie powszechnego i całkowitego rozbrojenia pod skuteczną ochroną międzyn.Akt końcowy KBWE z1975-państwa postanowiły podjąć środki, które mają stanowić krok w kierunku osiągnięcia całkowitego i powszechnego rozbrojenia pod kontrolą międzyn.i zapowiedziały stosowanie środków budowy zaufania(uprzednie poinformowanie o manewrach,wielkich ruchach wojsk)

Rokowania rozbrojeniowe

W latach 1945-1949 sprawą rozbrojeń zajmowały się dwa organy ONZ:Komisja Energii Atomowej i Komisja Zbrojeń Konwencjonalnych.W pierwszej komisji Stany Zj.mające wtedy monopol w zakresie produkcji energii atomowej przedstawiły tzw.Plan Barucha zmierzający do przekazania międzynarodowemu organowi,w którym decyzje podejmowane byłyby większością głosów,produkcji energii atomowej ,organ ten mógłby udzielać państwom pod kontrolą zezwoleń na tą produkcję w celach pokojowych.Propozycje radzieckie zmierzały do zakazu produkcji i stosowania broni atomowej,stworzenie zorganizowanej kontroli międzyn.,państwa miały posiadać swobodę produkcji energii atomowej w celach pokojowych.Związek Radziecki chciał przekazać te sprawy Radzie Bezpieczeństwa,natomiast Stany Zjednoczone Zgromadzeniu Ogólnemu(miały tam większość głosów)

W l.1954-1955 Związek Radziecki w części zaakceptował memorandum francusko-angielskie zawierające m.in.wyrzeczenie się przez mocarstwa broni atomowej i określenie maksymalnej liczebności sił zbrojnych.

W l.1957-1963 Rokowania doprowadziły do podpisania w 1963 w Moskwie traktatu o częściowym zakazie doświadczeń z bronią jądrową roku 1959 traktat w sprawie demilitaryzacji Antarktyki,w tym samym roku Związek Radziecki przedstawił plan całkowitego rozbrojenia w trzech etapach w ciągu 4 lat,USA odpowiedziały kontrpropozycjami.

Od 1962 rokowania rozbrojeniowe prowadzone były w Genewie.Komitet Rozbrojeniowy(genewski) opracował traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej który został podpisany w roku 1968 i uzyskał ponad 100 ratyfikacji,oraz bakteriologicznej i toksyn i ich zniszczeniu podpisanej w 1972.

Rokowania radziecko-amerykańskie doprowadziły do porozumienia SALT I (Strategic Armaments Limitation Talks) oraz SALT II.Następnie porozumienie w sprawie wyrzeczenia się produkcji,magazynowania i stosowania broni chemicznej(1990).Natomiast rokowania wiedeńskie doprowadziły w 1990 do układu w sprawie redukcji broni konwencjonalnych w Europie.Inne porozumienia-denuklearyzacja Ameryki Łacińskiej(traktat z 1967),Afryki(Uchwała Zgromadzenia Ogólnego z 1965) i Oceanu Indyjskiego(Uchwała Zgr.Ogólnego z 1971)

1967-układ dotyczący przestrzeni kosmicznej(zabrania wprowadzenia na orbitę wokół ziemi obiektów z bronią nuklearną,podobna treść -układ z 1971 w odniesieniu do mórz i oceanów oraz wnętrza ziemi pod tym dnem.Na sesji w 1978 Zgr.Ogólne przyjętoDokument końcowy obejmujący Deklaracje i Program działania w sprawie rozbrojenia.Traktaty pokoju zawarte z państwami Osi w 1947 zabraniają pastwą zwyciężonym posiadania broni atomowej,biologicznej i chemicznej.Polska inicjatywa to plan sfery bezatomowej(Plan Rapackiego)

5.OGÓLNE ZASADY PRAWA WOJENNEGO(IUS IN BELLO)

Prawo wojenne należy do najstarszych działów prawa międzyn.Także w czasie wojny istnieją pewne wspólne wartości,które są w jakiejś mierze uznawane i respektowane przez wojujących.Są to nie tylko określone wartości humanitarne,ugruntowane w świadomości społeczeństw,jak zakaz zabijania starców i dzieci,niszczenia pól uprawnych itp.Istotne znaczenie mają także wartości polityczne i militarne,które wymagają, aby w wojnach zaniechano określonych działań wykraczających poza zakres racjonalnie uzasadnionych celów wojny i które by prowadziły do biologicznego wyniszczenia przeciwnika.Przepisy prawa wojennego cechuje mniejsza skuteczność w porównaniu z przepisami podczas pokoju(np.pgwałcenie podstawowych zasad prawa wojennego w czasie II wojny).Wśród czynników skłaniających państwa do przestrzegania prawa wojennego wymienia się obawy,że zgodnie z zasadą wzajemności strona przeciwna odpowie w podobny sposób na naruszenie prawa wojennego.Nowsze konwencje dotyczące humanitarnego prawa konfliktów kładą nacisk na upowszechnienie znajomości tego prawa i nakładają na państwo obowiązki w tym zakresie.

Rozwój historyczny prawa wojennego

Konwencje haskie(1907)-istotne znaczenie dla rozwoju prawa wojny.Szczególnie IV konwencja z dołączonym regulaminem praw i zwyczajów wojny lądowej.III-rozpoczecie kroków wojennych,V i XIII-o neutralności wojennej.Także konwencje haskie o stanowisku statków handlowych po rozpoczęciu wojny,bombardowaniach morskich,polepszaniu losów rannych,o ograniczeniach w wykonaniu prawa łupów itd.

Klauzula Martensa-zamieszczona w preambule do IV konwencji haskiej-zobowiązuje państwa do przestrzegania przepisów prawa haskiego,oraz prawa zwyczajowego nieobjętego kodyfikacją haską i do dostosowania swego postępowania do zasad ludzkości i wymagań sumienia publicznego.

Konwencje genewskie-1925-podpisanie protokołu genewskiego w sprawie użycia gazów i środków bakteriologicznych.

Konwencje genewskie z 1929 o traktowaniu jeńców i polepszeniu losu rannych i chorych.

Konwencje genewskie z 1949 o ochronie ofiar wojny(rozwinięcie przepisów dotyczących konwencji o polepszeniu losu rannych,dotyczących jeńców,ochrony ludności cywilnej i zawiera w znacznej części przepisy zupełnie nowe).

Przyczyny zachamowania rozwoju prawa wojennego-prawo wojenne w ograniczonym zakresie może przyczynić się do humanitaryzacji wojny.Głowny wysiłek powinien być skierowany na rozwój prawa antywojennego,gdyz w epoce broni masowej zagłady trudno jest oczekiwać humanitaryzacji wojny.W Karcie NZ państwa zobowiązały się do powstrzymania użycia siły,więc wg.niektórych autorów prawo wojenne w ogóle powinno przestać istnieć,a przynajmniej nie należy troszczyć się o jego dalszy rozwój.KPM również stwierdziła ze jest przeciwna badaniu tego problemu w obecnym stanie sytuacji.

Zakres mocy obowiązującej prawa wojennego

Konwencje genewskie z 1949 znajdują zastosowanie w konfliktach o charakterze międzyn.a także we wszystkich przypadkach okupacji całości lub części terytorium jednej ze stron umawiających się .W klauzuli powszechnego udziału (do IV konwencji) stwierdzono ze postanowienia Regulaminu praw i zwyczajów wojny lądowej ,,obowiązują tylko w stosunkach pomiędzy układającymi się mocarstwami i tylko jeśli wszystkie państwa wojujące należą do konwencji''.Siły Zbrojne ONZ nie są w stanie przestrzegać wszystkich przepisów prawa wojennego,gdyż ONZ nie jest państwem,nie ma terytorium,ludności itd.Siły ONZ w wyjątkowych okolicznościach mogą prowadzić działania o charakterze wojennym(samoobrona),natomiast normalnie ich funkcje określane są jako,,bierna obecność sił paramilitarnych''.Teren wojny obejmuje terytorium lądowe i morskie państw wojujących oraz morze otwarte i przestrzeń powietrzną nad tymi obszarami.państwa wojujące mają obowiązek wstrzymać się od prowadzenia działań wojennych na terytorium państw neutralnych.

Zasada konieczności wojennej-państwa przestrzegają prawa wojennego tylko w zakresie w jakim nie koliduje z koniecznością wojskową-obecnie nie jest uznawana. Zasada proporcjonalności-wojujący mogą być zwolnieni od przestrzegania niektórych przepisów prawa wojennego,jeżeli szkody wyrządzone są niewspółmiernie mniejsze od korzyści wojskowej.Zasada ta została uwzględniona w niektórych postanowieniach Protokołu dodatkowego I z 1977 do konwencji genewskich z 1949.

Rozpoczęcie wojny

Wojna rozpoczyna się z chwilą jej wypowiedzenia,bądź z chwilą rozpoczęcia działań wojennych.III konwencja haska zabrania rozpoczynania wojny bez uprzedniego i umotywowanego wypowiedzenia bądź ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny.Konwencje genewskie znajdują zastosowanie we wszystkich konfliktach nawet, gdy jedna ze stron nie uznała stanu wojny.Po rozpoczęciu wojny stosunki dypl.i konsul. Zostają zerwane.Opiekę nad obywatelami państwa nieprzyjacielskiego oraz nad budynkami i archiwami przedst.dypl.przejmują placówki dypl.jednego z państw neutralnych,tzw.mocarstw opiekuńczych.Cudzoziemcy mogą opuścić to państwo, gdy wyjazd nie jest sprzeczny z interesami danego państwa.Konwencja zaleca by pozwolono odpłynąć statkom handlowym.

Porozumienia między państwami wojującymi

Prawo wojenne dopuszcza zawieranie porozumień między państwami wojującymi.Mogą być zawarte przez rządy lub przez dowódców wojskowych(np.w sprawie polepszenia losu ofiar wojny).Rozejm-wstrzymanie działańwojennych za zgodą stron wojujących.Kartele-porozumienia między dowódcami stron wojujących.Kapitulacje-umowy kończące na uzgodnionych warunkach lub bezwarunkowo obronę(należy odróżnić od faktycznego poddania się )Prawo wojenne umożliwia prowadzenie rokowań poprzez zapewnienie nietykalności parlamentarzystom(osoby przybywające z białą flagą).

Mocarstwa opiekuńcze

Instytucja mocarstw opiekuńczych służy potrzebie kontaktowania się wojujących stron ze sobą.Są nimi państwa neutralne.Pełnią funkcje pełnomocnika i pośrednika w przekazywaniu protestów,propozycji,rokowań,w sprawie rozejmu,wymiany jeńców itp.sprawują opiekę nad obywatelami państwa, o którego interesy się troszczą.Konwencje genewskie z 1949 zobowiązują je do ochrony interesów jeńców,a także osób internowanych jak również do ogólnego nadzoru nad wykonywaniem konwencji genewskich.

Organizacje Czerwonego Krzyża

Konwencje genewskie wymieniają Międzynarodwy Komitet Czerwonego Krzyża jako bezstronną organizacje humanitarną,która może świadczyć usługi stronom konfliktu.MKCK powstał w 1863 i składa się wyłącznie z obywateli szwajcarskich.Działa jako centrum informacji o jeńcach,internowanych oraz zaginionych osobach cywilnych,wykonując zadania określone w konwencjach i troszcząc się o ich przestrzeganie.MKCK zabiega o rozwój humanitarnego prawa konfliktów przygotowując projekty konwencji.Powołana w 1919 Liga Towarzystw Czerwonego Krzyża zrzesz krajowe organizacje czerwonego krzyża i czerwonego półksiężyca(kraje muzułmańskie).Siedzibą MKCK i Ligi jest GenewaDewizą MKCK jest :,,miłość bliźniego wśród broni”,a Ligi,,przez humanitaryzm do pokoju”.Najwyższym organem uchwałodawczym jest Międzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzyża,zbiera się co 4 lata.W okresie między konferencjami określone funkcje pełni Stała Komisja złożona z 9 członków.W 1991 Liga Towarzystw została zastąpiona Międzynarodową Federacją Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca.

Jeńcy

Status jeńca przysługuje wszystkim członkom sił zbrojnych którejkolwiek strony w konflikcie mającym prawo uczestniczenia w działaniach wojennych(Protokół dodatkowy I z 1977).Jeńcy znajdują się we władzy państwa nieprzyjacielskiego,a nie we władzy poszczególnych osób lub oddziałów,które wzięły ich do niewoli.Powinni oni być traktowani w sposób humanitarny,mieć prawo do poszanowania,wolno zatrudniać(z wynagrodzeniem)zdrowych jeńców(praca nie może być upokarzająca).Nie można zmuszać do pracy oficerów.Podoficerowie tylko do prac nadzorczych.Jeńcy mają prawo do korespondencji,otrzymywania paczek z żywnością itd.Jeniec ujęty w czasie ucieczki podlega tylko karze dyscyplinarnej.Konwencja przyznaje prawo delegatom mocarstw opiekuńczych i MKCK do wizytowania obozów i miejsc pracy jeńców.

Ranni i chorzy

I konwencja z 1949 zapewnia ochronę rannym i chorym w wojnie lądowej,a II w morskiej.Protokół I dodatkowy z 1977-ranni i chorzy będący członkami sił zbrojnych powinni być traktowani w sposób humanitarny i korzystać z ochrony niezależnie od okoliczności,różnic płci,rasy,nzrodowości i.in.Zabronione jest dokonywanie doświadczeń,pozostawienie z premedytacją bez opieki medycznej.Nikt nie może być karany za udzielenie opieki rannym i chorym.Formacje i zakłady sanitarne i personel sanitarny korzystają z ochrony.Nie uważa się za powód do pozbawienia ochrony gdy :personel sanitarny używa broni w ochronie własnej lub rannych i chorych,wprzypadku braku uzbrojenia sanitariuszy zakładu strzeże pikieta,warta lub konwój,gdy w zakładzie znajduje się broń odebrana rannym,gdy formacje czy zakłady rozciągają pomoc na rannych i chorych cywilnych.

Ochrona ludności cywilnej

Zakaz bombardowania i atakowania niebronionych miast,wsi,domów mieszkalnych i budowli.Obowiżek uprzedzenia o mającym nastąpić bombardowaniu.Protokół I dodatkowy z 1977 zabrania stosowania przeciwko osobom cywilnym głodu jako metody prowadzenia wojny.Ustala także ogólną zasadę, że ,,strony w konflikcie zawsze rozróżniać będą ludność cywilną i kombatantów oraz dobra o charakterze cywilnym i cele wojskowe,a w związku z tym kierować będą operacje wojskowe przeciwko celom wojskowym”.Za osoby i ludność cywilną uważa się ,,każdą osobę,która nie należy do jednej z kategorii sił zbrojnych wymienionych w art.4 A pkt.1,2,3 i 6 trzeciej konwencji i w art.43 niniejszego Protokołu.Ludność cywilna obejmuje wszystkie osoby cywilne”.Zabronione jest szerzenie terroru wśród cywilów.Nie wolno niszczyć dóbr przeznaczonych do przeżycia ludności cywilnej.Należy powstrzymać się od ataków które mogą spowodować straty i szkody cywilne nadmiernie wysokie w porównaniu z korzyścią wojskową jakiej się oczekuje.IV konwencja przewiduje możliwość zawierania układów między wojującymi dot.stworzenia stref i miejscowości sanitarnych w celu zapewnienia ochrony rannym .

Odpowiedzialność za przestępstwa wojenne

1943 X powołano komisje N.Zj.do badania zbrodni wojennych.

*Porozumienie londyńskie-8 sierpnia 1945-Związek Radziecki ,USA,Wlk.Brytania i Francja utworzyły Międzynarodowy Trybunał Wojskowy do sądzenia głównych przestępców wojennych w Europie.Składał się z 4 sędziów i 4 z-ców.Dla osądzenia japońskich przestępców stworzono Międzynarodowy Trybunał w Tokio.Statut Międzyn.Trybunału Wojskowego wyodrębnia trzy kategorie przestępstw, za które ponoszą odpowiedzialność główni przestępcy wojenni,są to:-zbrodnie przeciwko pokojowi(planowane przygotowanie,rozpoczynanie wojny napastniczej albo wojny bedącej pogwałceniem traktatów międzyn.),-zbrodnie wojenne(pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych,obejmuje m.in.morderstwa,znęcanie,deportacje na roboty przymusowe,zabijanie zakładników itp.),-zbrodnie przeciwko ludzkości-morderstwa,wytępianie,obracanie ludzi w niewolników,deportacje i inne czyny nieludzkie ,których dopuszczono się przeciwko ludności cywilnej przed wojną lub podczas niej.

Działanie z rozkazu rządu lub zwierzchnika nie zwalnia od odpowiedzialności za popełnione przestępstwa wojenne,może jedynie spowodować złagodzenie kary.Międzyn.Trybunał Wojskowy na sesji w Norymberdze w 1946 osądził 22 przestępców hitlerowskich a Tokijski w 1948 28 przestępców wojennych japońskich.

*zasady norymberskie-każdy kto dopuści się czynu ,który wg.prawa międzyn.stanowi przestępstwo,jest odpowiedzialny za ten czyn i podlega ukaraniu,jeżeli prawo wewn.nie przewiduje kary za taki czyn nie uwalnia to danej osoby od odpowiedzialności,nawet gdy czynu dopuścił się szef państwa lub inny funkcjonariusz rządowy,lub gdy przestępstwo popełniono na rozkaz rządu lub zwierzchnika.

*Konwencje genewskie-za ciężkie naruszenie konwencji uważa się:a)umyślne zabójstwo,b)tortury lub nieludzkie traktowanie,doświadczenia biologiczne,c)umyślne sprawianie wielkich cierpień lub ciężkie zamach na nietykalność cielesną lub zdrowie,d)niszczenie lub przywłaszczanie sobie rzeczy nieusprawiedliwione koniecznościami wojskowymi i dokonywane w szerokich rozmiarach bezprawnie i samowolnie.

*Nieprzedawnialność zbrodni wojennych-konwencja o nieprzedawnialności zbrodni wojennych(1968) zobowiązuje państwa do niestosowania ustawowych terminów przedawnienia do:a) zbrodni wojennych określonych w statucie Trybunału Norymberskiego,oraz ciężkich naruszeń konwencji wymienionych w konwencjach genewskich z 1949.b)zbrodni przeciwko ludzkości,popełnionych zarówno w czasie pokoju,jak i w czasie wojny,oraz nieludzkich czynów ,będących rezultatem polityki apartheidu i zbrodni ludobójstwa,nawet gdy czyny te nie stanowią naruszenia prawa wewn.państwa na którego obszarze zostały dokonane.

*Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii-utworzony w 1993 przez Rade Bezpieczeństwa w 1993 do osądzenia osób które dopuściły się ciężkiego pogwałcenia prawa humanitarnego w byłej Jugosławii.Siedziba w Hadze,11 sędziów.W2001 przed Trybunałem został postawiony były prezydent Jugosławii Slobodan Milosević.

*Powołanie do życia Międzynarodowego Trybunału Karnego-Statut MTK został przyjęty przez KPM w czasie jej sesji w 1994.Zgr.Ogólne powołało do życia komitet ad hoc do zajmowania się tą sprawą,w1995 przedstawił raport.Następnie powstał Komitet Przygotowawczy,który zwołał konferencje dypl.,obradowała w Rzymie i przyjęła 17 lipca 1998 Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego,który wszedł w życie 1 lipca 2002.W 2003 stronami były 92 pzństwa.Kompetencja Trybunału jest ograniczona do najcięższych zbrodni:ludobójstwa,zbrodni przeciwko ludzkości,zbrodni wojennych i zbrodni agresji popełnionych po jej wejściu w życie.Sprawy mogą być wnoszone przez Rade Bezpieczeństwa lub Prokuratora.Trybunał uzupełnia jurysdykcję narodową i ma jurysdykcję tylko, gdy zainteresowane państwa nie są w stanie lub nie chcą pociągnąć do odpowiedzialności sprawców zbrodni.Trybunał składa się z 18 sędziów,zgromadzenie stron Statutu wybrało ich w 2003 w Nowym Yorku(7 z Europy Zach.,4 z Ameryki Łac.,3 z Azji,3 z Afryki,1 z europy Wsch.11 to mężczyzni,7 to kobiety)Prezes Trybunału to Philippe Kirsch(Kanada).Prokurator Trybunału stoi na czele Urzędu Prokuratora,który działa jako niezależny organ Trybunału.Należy do niego przyjmowanie zawiadomień i innych informacji o zbrodniach,badanie tych informacji i prowadzenie postępowania przygotowawczego. W 04.2003 Prokuratorem został L.Moreno Ocampo(Argentyna).Sekretarzem został Bruno Cathala(Francja).Z 5-ciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa stronami Statutu są tylko Francja i Wlk.Brytania.

6.WOJNA LĄDOWA

Siły zbrojne uczestniczące w wojnie lądowej

Art.1 Regulaminu haskiego z 1907-ustawy ,prawa i obowiązki wojenne stosuje się nie tylko do armii,ale też do pospolitego ruszenia i oddziałów ochotniczych jeżeli:mają na czele osobę odpowiedzialną za podwładnych,nosza stała i dającą się z daleka rozpoznać odznakę wyróżniającą,jawnie noszą broń,przestrzegają praw i zwyczajów wojennych.łudność terytorium zajętego która przy zbliżeniu nieprzyjaciela chwyta za broń,aby walczyć i nie miała czasu się zorganizować będzie uznawana za wojującą,jeżeli będzie przestrzegać prawa wojennego.Protokół dodatkowy z 1977-siły zbrojne strony w konflikcie to ,,wszelkie zorganizowane siły zbrojne grupy i jednostki,które pozostają pod dowództwem odpowiedzialnym za swych podwładnych także wówczas gdy ta strona jest reprezentowana przez rząd lub władzę nieuznaną przez stronę przeciwną;takie siły zbrojne powinny być poddane systemowi siły wewnętrznej,który między innymi powinien wymusić przestrzeganie przepisów prawa międzynarodowego,znajdującego zastosowanie w konfliktach zbrojnych”.O wcieleniu do sił oddziałów paramilitarnych lub policyjnych należy powiadomić inne strony.Najmnikom nie przysługuje status kombatanta i jeńca.

Metody i środki walki

Regulamin haski-,,strony nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków szkodzenia nieprzyjacielowi”.Nie można używać broni,pocisków mogących zadać niepotrzebne cierpienia.Cele jakie powinny sobie postawić państwa to tylko osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela.Regulamin haski zabrania w szczególności:1.uzywać trucizny lub broni zatrutej,2.zabijać lub zadawać rany nieprzyjacielowi,który się poddał,3.oświadczać że nikomu nie da się pardonu,4.wydawać na łup miast i miejsc nawet zdobytych szturmem,5.zabijac lub ranić zdradziecko osoby nalezące do ludności lub wojsk nieprzyjaciela.

Podczas bombardowań powinno oszczędzać się świątyni,gmachy służące szkolnictwu,sztuce,dobroczynności,pomniki historyczne,szpitale,miejsca zgromadzenia rannych,pod warunkiem ażeby te gmachy nie służyły jednocześnie celom wojennym.

W r 1980 podpisana konwencja zawierająca zakazy i ograniczenia w stosowaniu nowych rodzajów broni konwencjonalnej,protokół II zawiera zakazy i ograniczenia w stosowaniu min,mini-pułapek itp.,a III zakaz atakowania ludności cywilnej,obiektów cywilnych i wojskowych w rejonie skupienia ludności cywilnej przy użyciu broni zapalającej.

Konwencja haska z 1954 zobowiązuje do szanowania dóbr kulturalnych.Zobowiązanie to może być uchylone w przypadku konieczności wojskowej.Protokół z 1977 zabrania działań wojennych przeciwko zabytkom historycznym,dziełom sztuki itp.

Regulamin haski stwierdza ze szpieg pojmany na gorącym uczynku nie może być ukarany bez uprzedniego sądu.

Protokół genewski z 1925 zabronił używania w czasie wojny gazów duszacych,trujących lub podobnych środków wojny bakteriologicznej.Konwencja z 1972 o zakazie badań ,produkcji i magazynowania broni bakteriologicznej i toksyn oraz ich niszczeniu. Broń jądrowa-nie ma konwencji zabraniającej jej stosowania.W doktrynie pogląd ze jej stosowanie narusza prawo haskie.Zgromadzenie Ogólne w 1961 stwierdza że,, użycie broni nuklearnej i termonuklearnej jest sprzeczne z duchem,literą i celami ONZ,a w związku z tym stanowi pogwałcenie Karty”

Okupacja wojenna

Okupowane terytorium to takie,które znajduje się pod władzą armi nieprzyjacielskiej.Przepisy dot.okupacji zostały skodyfikowane w regulaminie haskim z 1907.Władza okupanta ma charakter przejściowy,los terytorium zostanie roztrzygnięty po wojnie.Okupant nie może decydować jednostronnie o losie tego terytorium ani zmieniac porządku prawnego.Od okupacji wojennej trzeba odróżnić okupacje pokojową i okupacje będącą następstwem bezwarunkowego poddania się.Okupant powinien podjąć środki w celu przywrócenia i zapewnienia porządku życia społ.przestrzegając prawa obowiązującego w tym kraju.Terytorium pozostaje pod dotychczasowym zwierzchnictwem państwowym,jednak wykonanie wladzy należy do okupanta.Okupant powinien respektować honor i prawa rodzinne,życie jednostek i własnośc prywatną,przekonania religijne.Może pobierac podatki(musi z nich pokrywac koszty administracji danego terytorium).Okupant jest jedynie administratorem i uzytkownikiem gmachów publicznych,nieruchomości,lasów i rolnych gospodarstw należących do państwa nieprzyjacielskiego.Obowiązek ochraniania tych majątków.Armia zajmująca daną miejscowość może zabrać gotówkę,fundusze i papiery wartościowe stanowiące własność państwową,składy broni,środki transportu itp.które mogą slużyć do celów wojskowych.Art47-48 konwencji genewskiej z 1949 zabrania masowego i indywidualnego przesiedlania oraz deportacji ludności z obszarów okupowanych.Zobowiązuje okupanta do zaopatrzenia ludności w żywność i leki w razie zaistnienia takiej potrzeby.

7.WOJNA MORSKA

Odrębność wojny morskiej

Wojna morska jest w wyższym stopniu wojną gospodarczą niż wojna lądowa,gdyż zmierza do zniszczenia handlu przeciwnika.Nieprzyjacielska własność na morzu nie jest chroniona przez prawo międzyn.i podlega prawu łupu.Niektórzy wyodrębniają dwie koncepcje wojny:kontynentalną,kładzie nacisk przede wszystkim na działania przeciw siłom zbrojnym nieprzyjaciela oraz anglosaską,która zmierza do osłabienia gospodarczego przeciwnika.

Metody i środki wojny

Miny i torpedy-prawo haskie ogranicza ich stosowanie,zakazuje stosowania min automatycznych

Korsarstwo-upoważnienie statków prywatnych do zajmowania statków nieprzyjacielskich,które stawały się ich łupem,utraciło znaczenie w XXw .W deklaracji paryskiej z 1856 państwa wyrzekły się kosarstwa

Blokada wojenna-operacja wojenna podjęta przez okręty jednego państwa z zamiarem przerwania wszelkiej komunikacji drogą morską z pewnym odcinkiem wybrzeża lub portem strony przeciwnej.Dla swej ważności blokada wymaga oficjalnego ogłoszenia.

Użycie okrętów podwodnych-protokół londyński z 1936-nie wolno im zatapiać statku handlowego,ani uczynic niezdolnym do żeglugi nie umieściwszy uprzednio pasażerów,załogi i dokumentów okrętowych w bezpiecznym miejscu. Wizytowanie i rewizja statków handlowych-w celu sprawdzenia czy statek okazuje bandere panstwa neutralnego,jest rzeczywiście statkiem uprawnionym do podnoszenia bandery,a jeśli tak to czy ładunek który wiezie nie będzie stanowił pomocy dla nieprzyjaciela w prowadzeniu wojny.

Prawo łupu

Własnosc nieprzyjacielska z wyjątkiem tej znajdującej się na stsatku neutralmnym,chyba ze stanowi kontrabande wojenną podlega prawu łupu.Nie obejmuje ono przybrzeżnych statków rybackich,kartelowych,żeglugi lokalnej,statków sanitarnych służacych bezpieczeństwu żeglugi lub przeznaczonych do nadań religijnych,dobroczynnych czy naukowych.Zasada ze tylko sąd może zatwierdzić zabór ststku lub towaru tytułem prawa łupu.

Kontrabanda wojenna

Są to towary przeznaczone na cele wojenne i dostarczane stronom wojującym wbrew zakazowi.Podlega zaborowi także wówczas,gdy stanowi własność neutralną.Deklaracja londyńska przyjęła podział kontrabandy na bezwzględną(materiały używane wyłącznie na wojnie-broń,amunicja itd.)i warunkową(mogą służyc zarówno użytkowi wojennemu jak i pokojowemu-odziez,zywnosc itd.)

8.WOJNA POWIETRZNA

Lotnictwo wojskowe podlega przepisom prawa wojny lądowej i morskiej.W szczególności przepisy dotyczace bombardowa,a zw łaszcz regulamin haski zabraniający bombardowania wsi,miast,domów mieszkalnych i budowli,które nie są bronione.Konwencja genewska z roku 1949 w postanowieniach dot.transportów sanitarnych zapewnia ochrone -podobnie jak innym środkom transportu sanitarnego-także samolotom sanitarnym,określając je jako ,,samoloty używane wyłącznie do ewakuacji rannych i chorych,jak również do przewozu personelu i materiału sanitarnego”.

9.KONFLIKTY ZBROJNE NIEMAJĄCE CHARAKTERU MIĘDZYNARODOWEGO

Rozwój historyczny

W minionych wiekach prawo wojenne z reguły nie znajdowało zastosowania w wojnach domowych.Wprzez długie lata rzady były zdecydowane niechętnie podejmowaniu jakichkolwiek zobowiązan miedzynarodowych w zakresie traktowania powstańców.Projekt konwencji w sprawie ochrony ofiar wojen domowych ,przedstawiony w 1912 na Międzynarodowej Konferencji Czerwonego Krzyża w Waszyngtonie spotkał się z bardzo chłodnym przyjęciem.

Konwencje genewskie z 1949

Art.3,wspólny dla wszystkich konwencji nakłada na każdą ze stron w konfliktach zbrojnych niemających charakteru międzyn.obowiązek stosowania się do postanowień:1.osoby nie biorące bezpośrednio udziału w dziedzinach wojennych,włącznie z członkami sił zbrojnych,którzy złożyli broń,oraz osobami które stały się niezdolne do walki powinny być traktowane w sposób humanitarny.Zakazane sa:a)zamachy na życie i nietykalnosc cielesną ,zabójstwa,powodowanie kalectwa,tortury,b)branie zakładników,c)zamachy na godność osobistą,w szczególności traktowanie poniżające,d)skazywanie na kare śmierci i egzekucje bez uprzedniego wyroku.2.ranni,chorzy i rozbitkowie powinni być zbierani i leczeni.Państwa się zgodziły że bezstronna organizacja humanitarna może oferowac swe usługi stronom konfliktu.Art.3 rozciąga ochronę prawną także na powstańców którzy nie są uznani za stronę wojującą .Artykuł nie chroni powstańca który wpadł w ręce przeciwnika,przed postępowaniem karnosądowy,a nawet karą śmierci

Protokół dodatkowy II z 1977

Protokół dodatkowy II do konwencji z 1949 dotyczy konfliktów zbrojnych nie mających charakteru międzyn.Rozwija zasady prawne art.3 konw.genew.z 1949 i w ogólnych postanowieniach zobowiązuje do ochrony rannych i chorych,rozbitków,do ochrony personelu medycznego i religijnego,ludnosci cywilnej,do ochrony dóbr niezbednych dla przezycia ludnosci cywilnej,ochrony zakladów i urządzen ujarzmiających niebezpieczne sily,obiektów kulturalnych i miejsc kultu religijnego.Zabrania przymusowego przesiedlania ludnosci,poza przypadkami w których wymaga tego jej bezpieczeństwo.Upowaznia stowarzysznia pomocy(Czerw.Krzyza)do wykonywania swych funfcji w odniesieniu do ofiar konfliktu.Dodaje zakaz stosowania kar zbiorowych,zakaz działań terrorystycznych,zakaz niewolnictwa i handlu niewolnikami,grabieży oraz grozby popelnienia jednego z zabronionych czynów.Szczególna ochrona dzieci.

Umiędzynarodowione konflikty wewnętrzne

Sprawa umiędzynarodowienia konfliktów wewn.,tzn.takich konfliktów wewn.w których uczestniczą siły zbrojne innych państw ,ani nie została objeta protokolami dodatk.z 1977 ani nie była dyskutowana na konferencji dypl.w l.1974-1977.Postuluje się zatem , stosowanie w umiędzynarodowionych konfliktach wewn.przepisów prawa humanitarnego-tak jak w konfliktach zbrojnych międzyn.Tego rodzju stanowisko zajął MKCK.Niektórzy autorzy są zdania ze jeśli pomoc zbrojna zostala uydzielona rządowi legalnemu wówczas interewencja jest dopuszczalna,w konsekwencji powoduje ona przekształcenie konfliktu wewn.w konflikt międzyhn.,natomiadst jeśli pomocy udzielono powstańcom to interwencja jest nielegalna i jako taka nie może zmienic dotychczasowego charakteru konfliktu zbrojnego.Wg.innej propozycji,należy umiędzynarodowionym konflikcie wewn.rozróżniać 4 stosunki prawne: 1.między wojjskami interweniującymi panstw walczących ze sobą,2.między wojskami interweniującymi a siłami zbrojnymi rzadu legalnego,3.między wojskami iterweniującymi a silami zbrojnymi powstanców,4.miedzy silami zbrojnymi rządu legalnego a silami zbrojnymi powstanców.Proponuje się aby w1 i 2 znajdowalo zastosowanie prawo humanitarne konfliktów zbrojnych w całosci,w 3i4 prawo dotyczące konfliktów wewn.

10.NEUTRALNOŚĆ WOJENNA

Pojęcie neutralnosci wojennej

Neutralne jest państwo którenie uczestniczy w wojnie.Jest stanem faktycznym z którego wynikają określone obowiązki prawne.Panstwo nie ma obowiżku zachowania neutralnosci podczas wojny,chyba ze zobowiązało się do tego w umowie międzyn.Panstwo neutralne nie ma obowiżku deklarowania swego zamiaru zachowania neutralnośći.W rozwoju prawa neutralmnosci w wojnie morskiej istotne znaczenie miało sformułowane w 1871 przez USA i Wlk.Brytanie w sporze dot.statku Alabama tzw.trzech reguł waszyngtońskich -rzad neutralny jest zobowiązany:1.dołozyc nalezytego starania aby nie dopuscic do uzbrajania i zaopatrywania w swych portach oraz zezwalania na odpłynięcie statków,które mają wojować przeciwko państwu,z którym ten rzad pozostaje w stanie pokoju,2.nie pozwalać aby jedna ze stron wojujących uczyniła z jego portów lub wód terytoralnych baze dla działań wojennych przeciwko drugiemu panstwu,a także dla odnawiania lub powiększania swych zasobów wojennych albo werbowania żołnierzy,3.dołożyc nalezytego staranoia w swych portach i na swych wodach oraz w stosunku do osób podlegających jego jurysdykcji aby zapobiec pogwałceniu wymienionych powyzej zobowiązań.

Prawa i obowiązki państw neutralnych

Na panstwach wojujących ciązy obowiazek respektowania nietykalnosci terytorium panstwa neutralnego,które w zadnych okolicznosciach nie powinno być objete działaniami wojennymi.Panstwom wojującym nie przysługuje prawo przejscia przez terytorium panstwa neutralnego.Nie wolno również zakładac na terytorium panstwa neutral.stacji radiotelegraficznych i in.urzadzeń służacych do komunikacji wojskowej. Panstwo neutralne może dopuscic do wywozu i tranytu na koszt strony wojującej broni itp.,a także zezwolic na korzystanie z kabli telefonicznych i komunikacji radiowej pod warunkiem ze ograniczenia i zakazy w tych sprawach będą równomiernie stosowane wobec stron wojuj.Panstwo neutralne obowiązane jest internować oddziały należące do państw wojujących ,które przyjmuje na swe terytorium. XIIIkonw.haska dot.wojny morskiej zabrania państwom wojuj.prowadzenia działań wojennych na wodach terytorialnych państw neutralnych.Ta sama konwencja zabrania państwom neutralnym odstępowania bezpośrednio lub pośrednio panstwom wojuj.okretów wojennych,sprzętu wojennego.W brakuv odmiennych przepisów zawartych w ustawodawstwie państwa neutralnego nie wolno okrętom wojennym państw wojuj.pozostawac w portach,na redach i na wodach terytorialnych państwa neutr.dłużej niż 24 godz.W portach terytorialnych okręty wojenne państw wojuj.mogą naprawiać swe uszkodzenia tylko w granicach koniecznych dla zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi i nie mogą zwiększać swej siły bojowej.Nierówne traktowanie przez państwo neutralne obu stron wojuj.nazywane jest,,życzliwą neutralnością”.

Neutralność wojenna w Swietle Karty NZ

W Karcie państwa zobowiązały się okazać Organizacji wszelką pomoc w każdej akcji podjętej zgodnie z Kartą i powstrzymać się od pomocy państwu przeciw któremu organizacja podjęła środki przymusu..Idea bezpieczeństwa zbiorowego wchodzi w kolizje z zasadami prawa neutralności,jednak art.43 Karty pozwala zwolnić pewną liczbę mniejszych państw od obowiązku udziału w zbiorowych akcjach zbrojnych.

- pojęcie suwerennej równości zakłada istnienie ograniczeń, ale nie zakłada to absolutnej władzy państwa; kompetencje państwa znajdują granice w kompetencjach innych państw

- zasada równości - państwa tworzące społeczność międzynarodową są elementami pierwotnymi, prawo międz nie przyznaje państwom kompetencji, ale kontroluje ich wykonywanie

- STMS, w sprawie statku Lotos stwierdził, że wszystko czego można oczekiwać od państwa to to, by nie przekraczało granic, które wyznacza jego kompetencji PM, poniżej tej granicy tytułem dla sprawowania władztwa jest suwerenność państwa

- podległość państwa PM i ich równość pod względem suwerenności wzajemnie się warunkują i uzależniają, istnienie kompetencji odstawowych i ich wykonywanie podlega ocenie pod kątem norm prawa między; zwłaszcza normy zakazujące (zabraniające); zależy od regulacji prawa międzynarodowego, albo od samych państw w wyniku umów

- kompetencje państwa ulegają ograniczeniu z konieczności międzynarodowej współpracy i koegzystencji

- ograniczenia mogą mieć charakter

prawny - faktyczny

legalny - nielegalny

dobrowolne - przymusowe

- najtrudniejszym problem to zakwalifikowanie kompetencji państwa jako zgodnych lub niezgodnych z prawem; legalne - ograniczenia w wykonywaniu kompetencji państwowych; nielegalne - naruszenie suwerenności państw

- ograniczenia prawne - mają charakter dobrowolny, choć mogą być narzucone

ograniczenia dobrowolne - wynikają z przyjętych zobowiązań międzynarodowych - państwo zaciągnęł je samo, ale niektóre normy PM mają charakter uniwersalny jak prawo humanitarne z konwencji haskich i genewskich

ograniczenia te są kontrowersyjne jeśli chodzi o protektoraty międzynarodowe - uznane za państwa, ale były echem epoki kolonialnej - rozróżnienie między suwerennością a kompetencją terytorialną

zarząd terytorialny nie oznacza braku suwerenności (okręg Saary - suwerenność Niemiec, zarządzanie Ligii Narodów)

ustanowienie obcej bazy wojskowej stanowi ograniczenie, możliwe jest też wyłączenie tego obszaru spod suwerenności kraju przyjmującego

ustalenie strefy zdemilitaryzowanej lub zneutralizowanej - amerykańska baza Guantanamo na Kubie (wydzierżawiona w 1900 na 99 lat, okres minął, ale baza nadal istnieje)

sytuacja Niemiec po 8.5.1945 - zwycięskie kraje przejęły władzę najwyższą, Sojusznicza Rada Kontroli nad Niemcami sprawowała rządy; państwo niemieckie nie miało swego rządu, ale miało podmiotowość prawną międzynarodową, mimo to traciło możliwość działalności międzynarodowej

- ograniczenia faktyczne - z sytuacji obiektywnych i zjawisk strukturalnych, rozszerza się zjawisko współzależności - zwłaszcza w dziedzinie gospodarczej, określają one rolę międzynarodową danego państwa; międzynarodowe stosunki gospodarcze stanowią przykład współzależności ; faktyczną - polityka walutowa wielkich państw ma znaczenie poza jego granicą, państwa silniejsze prowadzą aktywną politykę zagraniczną i czasem w ich aferze wpływów są mniejsze państwa;

- ograniczenie suwerenności polega na tym, że państwo formalnie istnieje, ale traci lub ma ograniczoną możliwość występowania w stosunkach międzynarodowych (pojęcie państwa częściowo suwerennego ma walor historyczny)

- suwerenność można postrzegać jako katalog praw/ kompetencji - ograniczenie praw to ograniczenie w wykonaniu kompetencji na suwerenność się składające

- suwerenność nie znika wraz z intensyfikacją stosunków międzynarodowych i procesowi internacjonalizacji czy globalizacji, prowadzi do zmian jej charakteru - musi być ona interpretowana inaczej

* zakwalifikowanie ograniczeń kompetencji państwa jako zgodnych lub nie z prawem narodów

* ustalenie kryteriów interpretacji

* zapewnienie ochrony przed naruszeniem suwerenności

- egzekwowanie prawa międzynarodowego

* środkami pokojowymi - praktyka dostarcza bogatej palety środków przymusu

środki samopomocy -

~~retorsja działalność odwetowa jaką państwo podejmuje z powodu sprzecznego z jego interesami działania innego państwa - mogą być z powodu legalnego i nielegalnego zachowania państwa np. podniesienie opłat celnych, wysiedlenie obywateli innego państwa, zerwanie stosunków dyplomatycznych, bojkot igrzysk olimpijskich jak w 1980 W Moskwie za działania ZSRR w Afganistanie, w odpowiedzi później bojkot igrzysk w USA w 1984; nie ratyfikowanie podpisanego układu, embargo gospodarcze, zerwanie stosunków gospodarczych np. między USA a Iranem z powodu przetrzymania zakładników w ambasadzie w Teheranie w 1980; nie ma sztywnych kryteriów oceny granic legalności;

prog legalności w praktyce - cel środka odwetowego - zasada w deklaracji zasad prawa międzynarodowego, art. 32 Karty praw ekonomicznych;

bezprawne, gdy chodzi o podporządkowanie sobie państwa

proporcjonalność środka w stosunku do zamierzonego celu - koncepcja obrony koniecznej - przysługuje każdemu, ale stosowanie musi być proporcjonalne; musi być elastycznie interpretowana (pilnik i tasak)

- powszechne używanie środków odwetowych - po wojnie 6 - cio dniowej w 1967, państwa afrykańskie zerwały stosunki z Izraelem; retorsja nie jest postrzegana jako zachowanie niezgodne z prawem, jest usprawiedliwiona, bo sankcje ONZ są nieskuteczne

~~represalia - sądy arbitrażowe w latach 20 i 30 ustaliły definicję - represalia to środki odwetowe, stanowiące odpowiedź państwa poszkodowanego na wcześniejsze naruszenie PM przez sprawcę deliktu

polegają na tymczasowym zawieszeniu przestrzegania normy prawa międzynarodowego

ma na celu zmuszenie sprawcy do naprawienia szkody, przywrócenia działania i zapobieżeniu ponownemu naruszeniu prawa

legalne represalia muszą spełniać warunki:

~mogą być skierowane tylko przeciw sprawcy wcześniejszego deliktu

~środek odwetowy powinien być proporcjonalny do zamierzonego celu

~środek musi być konieczny, gdy niemożliwe jest uzyskanie satysfakcji w inny sposób

~państwo musi wystąpić z żądaniem reparacji przed podjęciem środków przymusu - ten punkt zmodyfikowano na - obowiązek negocjacji w celu załatwienia sporu

cecha charakterystyczna represaliów - same w sobie stanowią naruszenie prawa międzynarodowego (zerwanie przez USA komunikacji lotniczej z ZSRR w reakcji na sytuację w Polsce w 1981; było to zerwanie umowy międzynarodowej)

przyjmuje się, że w stosowanie środków odwetowych i represaliów nie może naruszać ius cogens

fakt wykorzystywania represaliów jako substytutów sankcji - wystarczy, że Rada ONZ stwierdzi naruszenie prawa, a państwa na własną rękę stosują represalia

komisja PM wskazuje, że prawo do stosowania represaliów przysługuje też państwom sąsiednim lub w inny sposób pośrednio poszkodowanym

~~ekscepcja to szczególna forma represaliów;

polega na odpowiedzi na pogwałcenie umowy przez drugą stronę, polegającą na zawieszeniu stosowani umowy lub uznania jej za wygasłą;

jest ograniczona w przypadku umów wielostronnych, bo wszystkie strony mogłyby działać przeciw sprawcy naruszenia; zawioszonoby w części lub całości traktat

szczególnie poszkodowanemu krajowi należy się do domagań

niemożliwa w stosunku d postanowienia ochrony jednostki ludzkiej w konwencjach humanitarnych, zwłaszcza w stosunku do postanowień chronionych w szczególny sposób

powołanie ekscerpcji nie może dotyczyć ius cogens (można zerwać stosunki dyplomatyczne, ale nie można pozbawić dyplomatów immunitetów)

- akcja zbiorowa w celu utrzymania pokoju i bezpieczeństwa

* brak jest organu egzekucyjnego przy przestrzeganiu prawa międzynarodowego;

* państwa zapewniają efektywność zakazowi i groźby użycia siły

* utrzymanie pokoju jest absolutnym priorytetem

* pakt Ligii Narodów opierał się na nim - przyjęto zobowiązanie do wyrzeczenia się wojny jako środka rozwiązywania sporów, ale przyjęto też nakaz ścisłego przestrzegania przepisów PM i zasad sprawiedliwości

wszczęcie wojny przez członka LN było uznane za akt wojenny wobec wszystkich członków

Rada LN miała wymusić poszanowanie postanowień i zobowiązań Ligii - przewidywano sankcje zbrojne (o charakterze fakultatywnym, miały decydować o nich państwa członkowskie) oraz sankcje bez użycia siły (w 1935 wobec Włoch zajmujących Abisynię)

* sankcje zbrojne w systemie NZ stanowi ulepszenie - odpowiedzialność główna za zachowanie pokoju przejęła Rada Bezpieczeństwa; pozycję RB stanowią dwa główne postanowienia art. 24 ust 11. „W celu zapewnienia szybkiej i skutecznej akcji Narodów Zjednoczonych, członkowie tej Organizacji wkładają na Radę Bezpieczeństwa główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i zgodni są co do tego, że Rada Bezpieczeństwa wypełniając swe obowiązki, wynikające z tej odpowiedzialności, działa w ich imieniu.”

i art. 25 „Członkowie Narodów Zjednoczonych zobowiązują się przyjąć i wykonać postanowienia Rady Bezpieczeństwa, zgodnie z niniejszą Kartą.”

Art. 2 ust 5 „Wszyscy członkowie powinni użyczać Narodom Zjednoczonym wszelkiego rodzaju pomocy w każdej akcji, podjętej przez tę Organizację zgodnie z niniejszą Kartą oraz powinni powstrzymywać się od udzielania pomocy jakiemu bądź państwu, przeciwko któremu Narody Zjednoczone podejmą akcję zapobiegawczą lub represyjną.”

System bezpieczeństwa zbiorowego nie działa automatycznie, ale jest kierowany przez RB

Członkowie ONZ nie muszą podejmować rzadnej działalności, gdy nie ma decyzji Rady

Art. 51 „Nic w niniejszej Karcie nie może uchybiać niepozbywalnemu prawu do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej w przypadku napaści zbrojnej na któregokolwiek członka Narodów Zjednoczonych, zanim Rada Bezpieczeństwa nie podejmie niezbędnych zarządzeń w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Środki podjęte przez członków w wykonaniu tego prawa do samoobrony będą natychmiast podane do wiadomości Radzie Bezpieczeństwa i w niczym nie mogą uszczuplać władzy i odpowiedzialności Rady Bezpieczeństwa, wynikających z niniejszej Karty, do podejmowania w każdym czasie takiej akcji, jaką ona uzna za niezbędną do utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.” - prawo do samoobrony może być realizowane indywidualnie i zbiorowo, powodem do zbiorowej samoobrony jest stwierdzenie isnienia zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju, aktu agresji

Funkcja Rady Bezpieczeństwa - celem RB jest ustalenie faktów do podjęcia dalszych kroków; można podjąć decyzję co do środków, by utrzymać lub przywrócić pokój lub bezpieczeństwo

Uprawnienia wyłącznie RB: art. 39 „Rada Bezpieczeństwa powinna stwierdzić istnienie wszelkiej okoliczności, zagrażającej pokojowi, zakłócenia pokoju albo aktu agresji, i udzielić zaleceń lub postanowić, jakie środki należy przedsięwziąć zgodnie z artykułami 41 i 42, żeby utrzymać albo przywrócić międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo. Art. 41 Rada Bezpieczeństwa jest władna uchwalić, jakie zarządzenia, nie pociągające za sobą użycia siły zbrojnej, powinny być zastosowane, żeby zapewnić skuteczność jej decyzjom, oraz może zwrócić się do członków Narodów Zjednoczonych z żądaniem zastosowania takich zarządzeń. Mogą one polegać na zupełnym lub częściowym przerwaniu stosunków gospodarczych i środków komunikacyjnych, kolejowych, morskich, powietrznych, pocztowych, telegraficznych, radiowych i innych, oraz na zerwaniu stosunków dyplomatycznych. Art. 42 Jeżeli Rada Bezpieczeństwa uzna, że środki przewidziane w artykule 41 mogłyby okazać się niewystarczającymi albo już okazały się niewystarczającymi, jest ona władna podjąć taką akcję przy pomocy sił powietrznych, morskich lub lądowych, jaka mogłaby okazać się konieczną do utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Akcja taka może polegać na demonstracjach, blokadzie i innych operacjach sił zbrojnych powietrznych, morskich lub lądowych członków Narodów Zjednoczonych.” - ocena okoliczności (czyli kwalifikacja faktów materialnych należy do RB, kieruje się ona niekoniecznie przesłankami prawnymi); RB posługuje się eufemizmem - nastąpiło zagrożenie dla pokoju - wielkie mocarstwa mają prawo veta, decyzje RB uchwalane są bezwzględną większością głosów (9 na 15) + zgoda wszystkich stałych członków

Art. 2 ust 6 . „Organizacja dopilnuje, żeby państwa, nie będące członkami Narodów Zjednoczonych, postępowały zgodnie z niniejszymi zasadami o tyle o ile mogłoby to być niezbędne do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.” - upoważnia do wszelkich środków również w stosunku do państw nieczłonkowskich; system jest nastawiony na utrzymanie pokoju (prewencję) lub przywrócenie stanu poprzedniego (restytucję) czyli status quo; odpowiedzialność międzynarodowa powinna polegać na eliminacji skutków deliktu

RB może stosować sankcje lub środki tymczasowe - art. 40 „Żeby zapobiec zaostrzeniu sytuacji, Rada Bezpieczeństwa jest władna, zanim udzieli zaleceń albo poweźmie decyzję co do zarządzeń przewidzianych w artykule 39, wezwać strony zainteresowane, żeby zastosowały się do takich środków tymczasowych, jakie ona uzna za konieczne lub pożądane. Te środki tymczasowe nie powinny przesądzać praw, roszczeń albo położenia stron zainteresowanych. Rada Bezpieczeństwa wyciągnie należyte wnioski z niezastosowania się do takich środków tymczasowych.” - np. zawieszenie ognia, utalenie linii przerwania ognia (nie przesądzają one o skutkach prawnych dla stron sporu)

Sankcje o charakterze niewojskowym (nie wymagające użycia siły) i wojskowe (z użyciem siły zbrojnej)

Art. 41 „Rada Bezpieczeństwa jest władna uchwalić, jakie zarządzenia, nie pociągające za sobą użycia siły zbrojnej, powinny być zastosowane, żeby zapewnić skuteczność jej decyzjom, oraz może zwrócić się do członków Narodów Zjednoczonych z żądaniem zastosowania takich zarządzeń. Mogą one polegać na zupełnym lub częściowym przerwaniu stosunków gospodarczych i środków komunikacyjnych, kolejowych, morskich, powietrznych, pocztowych, telegraficznych, radiowych i innych, oraz na zerwaniu stosunków dyplomatycznych.”

Art. 49 i 50 - Artykuł 49 „Członkowie Narodów Zjednoczonych powinni jednoczyć się, udzielając sobie wzajemnie pomocy przy wykonywaniu zarządzeń uchwalonych przez Radę Bezpieczeństwa.”; Artykuł 50 „Jeżeli Rada Bezpieczeństwa podejmie środki zapobiegawcze lub represyjne przeciwko jakiemuś państwu, każde inne państwo, będące czy nie będące członkiem Narodów Zjednoczonych, które, na skutek przeprowadzenia tych zarządzeń, znalazło się w obliczu specjalnych zagadnień gospodarczych, będzie miało prawo zwrócić się do Rady Bezpieczeństwa o radę co do sposobu rozwiązania tych zagadnień.” - członkowie jednoczą się w celu zapewnienia sobie wzajemnej pomocy

Art. 42 „Jeżeli Rada Bezpieczeństwa uzna, że środki przewidziane w artykule 41 mogłyby okazać się niewystarczającymi albo już okazały się niewystarczającymi, jest ona władna podjąć taką akcję przy pomocy sił powietrznych, morskich lub lądowych, jaka mogłaby okazać się konieczną do utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Akcja taka może polegać na demonstracjach, blokadzie i innych operacjach sił zbrojnych powietrznych, morskich lub lądowych członków Narodów Zjednoczonych.” - RB stosuje sankcje wojskowe, RB nie musi stopniować sankcji, faktyczne okoliczności decydują jakie sankcje stosujemy; sankcje wojskowe stosuje się jeśli sankcje gospodarcze i polityczne są niewystarczające; RB może uznać, że zalecenie sancji jest środkiem wystarczającym; sankcje wojskowe to demonstracje wojskowe, blokada i inne operacje sił zbrojnych, powietrznych, morskich lub lądowych; sankcje wojskowe mogą podjąć wszyscy bądź niektórzy członkowie ONZ

System ten nakazuje przekazanie niezbędnych sił zbrojnych oraz pozwolenie na przemarsz - powołano Wojskowy Komitet Sztabowy (szefowie sztabów stałych członków lub ich przedstawicieli), który kieruje siłami oddanymi do dyspozycji RB

Brak sił zbrojnych wymusza szukanie innych dróg działania - Karta NZ art. 106 „Zanim wejdą w życie specjalne porozumienia, o których wspomina artykuł 43, a które w mniemaniu Rady Bezpieczeństwa umożliwiają jej rozpoczęcie wypełniania jej obowiązków przewidzianych w artykule 42, państwa, które są stronami w Deklaracji Czterech Narodów, podpisanej w Moskwie dnia 30 października 1943 roku, oraz Francja, będą, w myśl postanowień punktu 5 tej Deklaracji, porozumiewać się z sobą, a w razie potrzeby i z innymi członkami Narodów Zjednoczonych w celu podejmowania takiej akcji wspólnej w imieniu Organizacji, jaka mogłaby się okazać niezbędną do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.” - jeśli układy wojskowe nie będą zawarte; kryzys w Korei w 1950, uwydatnił luki systemu - po wojnie podział Korei wzdłuż 38 równoleżnika, w 1953 rozejm w Panmundżon, zanim jednak, to RB przyjęła rezolucję uznającą Koreę Ludową za agresora i wzywającą państwa do pomocy Korei Południowej - przy czym nie było przedstawiciela ZSRR - Andrzeja Wyszyńskiego, uznano, że ZSRR wstrzymała się od głosu, co jednak nie oznacza veta, więc rezolucję przyjęto; w lipcu 1950 RB powierzyła dowództwo USA; agresja Iraku na Kuwejt - rezolucja ONZ potwierdziła naruszenie pokoju, rezolucja z grudnia zobowiązywała Irak do opuszczenia Kuwejtu, a ze stycznia pozwalała na pomoc Kuwejtowi by uwolnić do spod okupacji Iraku - 2 modele postępowania: I z udziałem RB jako organu nadzorującego - pustynna burza; II działania unilateralne, wyprzedzające - uderzenie prewencyjne - Irak 2003

Status sił ONZ - do działań humanitarnych, ale przeprowadza się też akcje wojskowe pod ich pretekstem

SUWERENNOŚĆ - niepodległość, niezależność, niezawisłość; te słowa są wykorzystywane w sposób instrumentalny, terminom przypisana jest wartość najwyższa w państwie i powinny być używane w sposób świadomy

- używane jest pojęcie suwerenności w kontekście niepodległości, a ich znaczenie nie jest tożsame; istnieje tendencja do łącznego pojmowania tych pojęć dla odzwierciedlenia niezależności państwa w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych;

* suwerenność i niepodległość charakteryzują stan państwa w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych; wchodzą one w zakres podmiotowości państwa w prawie międzynarodowym

* w słowniku języka polskiego - suwerenność to samodzielność polityczna, gospodarcza i społeczna państwa, niezależność w sprawach wewnętrznych i stosunkach zewnętrznych; suwerenny jako niezależny od innego państwa, niepodległy, a więc namieszano;

niepodległość - niezależność państwa od innych państw w sprawach wewnętrznych i stosunkach zewnętrznych; niezawisłość, suwerenność, wolność - w słowniku tym pomieszano pojęcia

- niepodległość to sposób uzyskiwania wolności, jako niezależność państwowa i konieczność jej obrony

- bliskoznaczność w obrębie - niepodległość (zastosowanie do państwa, proces usamodzielniania się narodu tworzącego państwo, a SUWERENNOŚĆ jest związana z wykonywaniem pełni władzy przez państwo niepodległe; niepodległość ma sens negatywny, gdyż istotą niepodległości jest niepodleganie innemu państwu lub jakiejkolwiek innej zewnętrznej władzy), niezależność (zastosowanie do państwa, ale i innych form np. niezależny sportowy wiązek), niezawisłość (zastosowanie do opisu statusu buty państwa, ale do określenia istoty konstrukcyjnej np. sądu)

- suwerenność oznacza władzę najwyższą, wyraża pełnię władzy państwa określoną jego kompetencjami prawnymi

- oddzielenie suwerenności (jest pojęciem prawnym, oznacza podporządkowanie państwa wyłącznie prawu międzynarodowemu) i niepodległości (jest pojęciem politycznym i oznacza faktyczną zdolność państwa do podejmowania decyzji państwowych)

- historyczna ewolucja pojęcia suwerenności - wyróżnia się 3 etapy

* I w którym suwerenność występuje w charakterze uświadomionej idei

* II w którym suwerenność występuje w postaci cechy państwa

* III w którym ta idea występuje już jako cecha państwa przybiera postać zasady znajdującej swój wyraz w konstytucji

- suwerenność władcy

* kojarzona z podmiotowymi uprawnieniami do władania,

* niepodzielnego sprawowania władzy przez jednostkę,

* formowana z perspektywy suwerena, on był jedynym dopuszczalnym władcą;

* dziś władza monarsza ma walor czysto historyczny

* Jean Bidon wprowadził w XVI wieku teorię - państwo wg niego to sprawiedliwy rząd nad tym co jest wspólne oraz władzą suwerenną na czele; suwerenność to istotna cecha państwa, ale ten przymiot może mieć tylko władca, bo sprawuje władzę w sposób nieustający

- koncepcja suwerenności ludu (narodu)

* monarchomachowie głosili (wrogowie absolutyzmu i władzy królewskiej) tezę o pierwotnej i niepodlegającej wyłączeniu władzy ludu, koncepcja kontraktowego rządu

* dopiero w XVIII wieku koncepcję suwerenności ludu uznano

* „Umowa Społeczna” JJ Rousseau jest wsparciem koncepcji suwerenności ludu 0 władca umawia się z narodem co do jego władania, więc lud może mu „podziękować”, jeśli nie spełni swej roli dobrze; bezpośrednie sprawowanie władzy przez naród możliwe jest tylko w małych państwach - JJR dopuścił więc demokrację pośrednią - przedstawiciele narodu nie mogą mieć władzy własnej, muszą działać według mandatu imperatywnego udzielonego przez wyborców; ustawa przyjęta przez ciała ustawodawcze staje się doskonała po jej zaaprobowaniu przez naród

* art. 3 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela - sformułowano, że początek władzy zwierzchniej należy do narodu;

* XVII/XVIII Tomasz Hobes, Grocjusz, Lock, Monteskiusz

Tomasz Hobes - suwerenem był monarcha, któremu władza została przekazana w skutek umowy między jednostkami

Grocjusz - zbywalnośc jako cecha suwerenności (Księga o wojnie i pokoju)

Lock - suwerenność przypisywał poszczególnym jednostkom zorganizowanym w suwerenne państwo

* XIX wiek

konstrukcja czysto jurytyczna, pojęcie prawne oderwane od polityki;

pojawiły się koncepcje niemieckiej szkoły prawa natury, dowodzono, że suwerenność ma charakter władzy najwyższej, przejawia się w monopolu kompetencji, czyli możliwości rozstrzygania o kompetencji innych władz podległych władzy najwyższej

Cezary Berezowski - suwerenność to władza najwyższa, od nikogo nie zależy i nikomu nie podlega, treścią suwerenności państwa jest jego działalność na arenie międzynarodowej i wykonywanie praw zasadniczych - prawo do egzakcji, istnienia, wszechstronnego rozwoju

* w XX wieku

koncepcje negowały suwerenność państwa i traktowały jako relikt epoki absolutyzmu

nieprzystające do rzeczywistości - krytykowali sposób interpretacji tego zjawiska

oddzielenie suwerenności prawnej, którą zajmowały się stosunki międzynarodowe

- nastąpiły zmiany w ciągu wieków, czynniki, które spowodowały zmienność to:

* I grupa, która tkwiła wewnątrz państwa; umacniały suwerenność

* II poza jego granicami; działały na suwerenność osłabiająco, miały źródło we wzrastającej zależności od siebie państw

- w pierwszym okresie kształtowała się tendencja do absolutyzowania tego terminu, przypisywania mu niezmiennego znaczenia; rozważania nad suwerennością dotyczyły aspekty wewnętrznego czyli konstytucyjnego, koncentrowano się na osobie suwerena, na niezbywalnym i nieograniczonym charakterze kompetencji i na wzajemnych zależnościach między osobą władcy a ludem; prosta analogia do niepodzielnych i nieograniczonych uprawnień monarchy; państwo w sferze zewnętrznej mogło tyle co monarcha w sferze wewnętrznej

- w miarę pojawiania się organizacji rządowych, pozarządowych, zagadnienie suwerenności zaczęło się komplikować; suwerenność jest pojęciem złożonym i wieloznacznym i nie da się go ułożyć w jeden wzorzec - wewnętrzny i zewnętrzny wymiar sprawiedliwości, na arenie międzynarodowej jest więcej suwerenów

- gdzie są granice suwerenności - nie tylko wyłączność do wykonywania stosunków zewnętrznych i wewnętrznych, ale też do zaakceptowania niezależnego charakteru podmiotowych uprawnień osób fizycznych lub prawnych, mówi się o suwerennych prawach jednostki czy suwerenności organów; koncepcja suwerenności nad bogactwami naturalnymi, suwerennośc ekonomiczna i gospodarcza; współczesne sposoby rozumienia suwerenności - suwerenności nie można rozumieć po dawnemu, koncepcje XVII, XVIII wieku uległy przedawnieniu

- suwerenność państwowa -

* pojmowana w kategoriach prawa międzynarodowego; można ją określić jako suwerenną organizację terytorialną, bo suwerennośc jest cechą władzy państwowej, która personifikuje państwo w stosunkach międzynarodowych

* 3 elementy państwa: terytorium, ludność, władza najwyższa (rozdzielenie tych elementów, choćby częściowo; z punktu widzenia prawa międzynarodowego, państwo polskie istniało w czasie okupacji hitlerowskiej);

* 2 aspekty pojęcia suwerenności

suwerenność zewnętrzna -

która określa status państwa w stosunkach międzynarodowych;

suwerenność oznacza, że władza państwa jest władzą najwyższą, (która nie podlega innej władzy zewnętrznej) i jest władzą pierwotną, (swoich uprawnień nie czerpie od innej władzy)

suwerenność państwa jest chroniona w ramach prawa międzynarodowego, przede wszystkim zasadą suwerennej równości państw i zasadą zakazu użycia siły lub próby jej użycia;; suwerenność wewnętrzna -

odnosząca się do swobody państwa do wykonywania kompetencji na swoim terytorium; kompetentna władza spełnia 3 warunki: jest wyłączna (bo inne podmioty nie mogą wykonywać konkurencyjnych kompetencji na terytorium państwa); jest pełna (suma wszelkich uprawnień władczych); jest samodzielna ( państwo nie podlega nakazom władzy wyższej przy wykonywaniu swoich kompetencji, a więc wykonuje je w sposób uznaniowy; zakaz mieszania się w prawy wewnętrzne państwa)

wykonywanie przez państwo pełnej i samodzielnej kompetencji na własnym terytorium musi się mieścić w prawie międzynarodowym - taką suwerenność określa się jako suwerenność terytorialną, zwierzchnictwo terytorialne;

te dwa aspekty ujęto w definicji Ludwika Erlicha (suwerenność składa się z 2 elementów: z samowładności, czyli prawnej niezależności od czynników zewnętrznych oraz z całowładności, czyli kompetencji normowania wszystkich stosunków wewnątrz państwa); suwerenność przejawia się więc w aspekcie zewnętrznym i wewnętrznym,

aspekt pozytywny, bo kładzie nacisk na charakter kompetencji państwowych (zdolność podejmowania samodzielnej decyzji, co do zasady nieograniczonym rzeczowo zakresie;

w negatywnym aspekcie - państwo jest panem swoich działań i nie ma nad sobą innej władzy jak prawo międzynarodowe, które ma władzę tylko w takim aspekcie w jakim się państwo na to zgadza

* definicja suwerenności państwowej - powstałe procesy współzależności, współpracy i integracji państw, suwerenność oznacza zdolność państw do bycia podmiotem praw i obowiązków prawa międzynarodowego; samodzielne wykonywanie kompetencji państw jest niezależne, pełne i niepodzielne, musi uwzględniać współzależności międzynarodowe, wynikające z własnej woli przekazywania o ograniczania tych kompetencji na rzecz organizacji międzynarodowych, ale to musi pozostać w zgodzie z prawami prawa międzynarodowego

- suwerenność narodowa (instytucjonalna) -

* pojmowana w kategoriach prawa konstytucyjnego;

* władza wywodzi legitymację z demokratycznie wyrażonej woli narodu,

* władza legitymowana jest władzą suwerenną, czyli rozciąga się na wszystkie dziedziny życia, na wszystkie osoby fizyczne, działa wg form dowolnie przez siebie ustalonych

* zakres i sposób działania władzy suwerennej regulują konstytucyjne reguły państwa

* niemal każda konstytucja określa suwerena w państwie

* 2 elementy suwerenności narodowej

oznacza nie tylko, że władza powinna być sprawowana w imieniu i interesie narodu, ale też to, że z optymalnym udziałem narodu

* definicja suwerenności narodowej - budowane są przez odwołanie się do pojęcia narodu, ale nie jest to podmiot rzeczywiście, bezpośrednio spełniający władzę polityczną państwa

* prawne znaczenie zasady suwerenności narodu to 3 elementy

zapewnia suwerenowi zbiorowemu prawo do współdecydowania z organami państwa w procesie rządzenia przez referendum

determinuje obowiązek prawny przedstawicieli do powołania się w swoich działaniach na dobro i interesy wszystkich obywateli czyli całego narodu

jest punktem wyjścia dla innych demokratycznych zasad i rozwiązań ustrojowych

- suwerenność polityczna -

* która mieści w sobie aspekty politologiczne i ekonomiczne

* pojęcie najbardziej nieostre

* trudno wskazać jasną definicję tego pojęcia, które ma elementy polityczne, ekonomiczne, z zakresu stosunków międzynarodowych

* suwerenność polityczna polega na wydolności państwa do korzystania z suwerenności w rozumieniu prawa międzynarodowego

* wiąże się ona z orzecznictwem STSM z 1931, kiedy to STSM odróżnił suwerenność w rozumieniu prawa międzynarodowego od suwerenności państwa (politycznej niezawisłości)

* państwo ani nie jest niepodległe, ani suwerenne samo dla siebie,

* a w stosunku do innych państw niepodległość oznacza

wolność negatywną, wolność od przymusów i od zakazów, jest to wartość nadrzędna i bezwzględna

w sensie pozytywnym - wolność do wykorzystania niepodległości jako środka i warunku do realizacji woli zbiorowej przez działanie instytucji państwowej

- suwerenność potencjalna, materialna, formalna

* potencjalna - to taka, która państwo rozporządza, co oznacza jego formalne i rzeczywiste pole manewru, tak rozumianą s.p. można określić jako samodzielne podejmowanie decyzji w sprawach wewnętrznych i ustalanie celów polityki zagranicznej

* materialna - suwerenność dąży do absolutnej i bezwarunkowej władzy państwa

* formalna - z punktu widzenia formalnego, do bezpośredniego poddania się prawu międzynarodowemu

- jeśli suwerenność jest faktem to powinna być odpowiednio stwierdzana o obecnym kontekście społeczno - narodowym i stosunkach międzynarodowych

- jeśli jest teorią to jej znaczenie zależy od zakresu w jakim dostarcza przekonujących wyjaśnień o danym systemie prawa lub o polityce

- szczególne kategori suwerenności

* suwerenność symboliczna - wyraża się w posługiwaniu się przez państwa i obywateli symbolami tradycyjnie związanymi z niezależnością i uznanymi za wartość w życiu społecznym: flaga, godło, hymn,

jest powiązana z pielęgnowaniem kulturowej tożsamości narodu, zachowanie kulturowej odrębności

* suwerenność proceduralno - materialna - opiera się na zdolności państwa do w pełni samodzielnego i ograniczonego jedynie przez prawo wewnętrzne formułowania zasad jego polityki,

egzekwowania ich realizacji przez system polityczny w procesie podejmowania decyzji, wyrażającym preferencje polityczne obywateli oraz na wyłącznej kontroli jego realizacji służą temu wojsko i policja, własna waluta

* suwerenność realna - to zdolność państwa do realizacji własnego interesu, często przy pomocy międzynarodowych instytucji i współpracy z innymi państwami,

maksymalizacja korzyści i skuteczności środków realizacji celów polityki w granicach możliwości wyznaczonych przez bieżącą sytuację wewnętrzną i zewnętrzną;

ograniczenie suwerenności czy ograniczenie wykonywania suwerenności

- suwerenność jako kategorie absolutne - władza nieograniczona i niepodzielna, to taka władza, która może wykonywać jeden podmiot, przeniesienie zasady na stosunki międzynarodowe, uwydatnia brak logiki, bo suwerenność jednego państwa ogranicza suwerenność innych państw - ograniczona suwerenność nie jest absolutną, więc suwerenność jest fikcją niemożliwą do istnienia w dzisiejszych stosunkach międzynarodowych

- suwerenność trzeba interpretować jako coś ograniczonego i można sprowadzić to do sumy uprawnień, albo suwerenność nie jest władzą tylko sumą wolności, nie ma więc przeszkód by uprawnienia przekazać na rzecz określonych podmiotów, bo suwerenem jest ten co ma łączny skumulowany atrybut suwerenności, z których można zrobić użytek

- w stosunkach między państwami

* w związku z kooperacją między państwami o powstaniem instytucji międzynarodowych pojawiają się wątpliwości czy suwerenność ma to samo znaczenie (czyli była podstawowym atrybutem państwa)

* pojęcie suwerenności kojarzone jest z arbitralnością, bywa rozumiana w sposób opatrzny - suwerenność jest dopiero w procesie powstania, rodzenia się

- suwerenność w świetle prawa międzynarodowego - współczesne zagrożenie i wyzwania dla państw narodowych to:

* globalizacja - „globalizacja jako obiektywny proces narasta nia różnorodnych związków i oddziaływań w skali światowej” - następują globalne przepływy w obrocie kapitałowym, ludzkim, informacyjnym; narasta podatność państw na różnorakie uwarunkowania pochodzące ze środowiska międzynarodowego; globalizacje postrzega się w perspektywie wyzwań, problemów globalnych, konieczności zachowania pokoju i bezpieczeństwa światowego; skala problemu jest ogólnoświatowa (czy surowców wystarczy na 50,100 czy 150 lat), ponadpaństwowa, ponadregionalna

sposoby rozwiązania problemu - potrzebna jest współpraca, zjednoczenie społeczeństwa międzynarodowego; państwa kwestionują nakładanie nawych obowiązków albo zmniejszenie uprawnień, powołują się wówczas na obronę suwerenności; koncepcja współzależności - to recepta na globalizację, zasada suwerenności musi być dostosowana do świata, który wiąże się coraz głebiej

* otwieranie się gospodarek narodowych - wiąże się z rosnącą konkurencyjnością gospodarek narodowych, zmianą zachowania, współpracą państw, otwarciem się gospodarek zwłaszczasłabiej rozwiniętych

gospodarka otwarta - proces gospodarczy przy uwzględnianiu sektora państwowego i prywatnego również zagranicznego; konsekwencją jest zjawisko stopniowej utraty przez rynki ich charakteru narodowego

zdolność konkurowania na płaszczyźnie gospodarczej

* procesy integracji regionalnej - przekształcanie interesu narodowego w regionalny na drodze ustępstw przez przekazywanie przez państwo kompetencji

procesy regionalizacji - tendencja do zachowania suwerenności i do kreowania współzależności, państwo rezygnuje ze swobody podejmowania decyzji, uzyskując pewne uprawnienie suwerenności i współzależności, to uzupełniające się przymioty państwa

* rosnący wpływ organizacji międzynarodowych - organizacje międzynarodowe powstają z woli suwerennych państw, więc mają one status i wg niego funkcjonują, ale to państwa członkowskie ustanawiają status organizacji międzynarodowej, mają wpływ na politykę rządu; organizacja międzynarodowa jest instytucją wielostronną działającą dzięki wspólnym normom i strukturom współpracy; mają zdolność do aktywności międzynarodowej, czyli mają wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa; wspierają i doradzają, albo często też wymuszają zachowania by podporządkować je normom prawa międzynarodowego; państwa narodowe muszą zmodyfikować dotychczasowo realizowane funkcje i muszą przejąć obowiązki wynikające z przeobrażeń prawa międzynarodowego

- tradycja suwerenności uległa transformacji, musi ona współgrać z współzależnością; funkcje podstawowe będą się zmieniać, nie suwerenność

- suwerenna równość państw pojawia się z zasadą równości państw

* 9art 2, ust 1, Karty ONZ zasada równości suwerennej wszystkich członków, wymienia 6 elementów:

państwa są równe pod względem prawnym

państwa korzystają z praw związanych z pełną suwerennością

każde państwo ma obowiązek szanować osobowość innych państw

integralność terytorialna i niepodległość polityczna są nienaruszalne

każde państwo ma prawo swobodnie wybrać i rozwijać swój system polityczny, społeczny, gospodarczy, kulturalny

każde państwo ma obowiązek wypełniać całkowicie i w dobrej wierze swoje zobowiązania prawno - międzynarodowe oraz współżyć w pokoju z innymi państwami

- zasada suwerenności jest powiązana z zasadą równości, równośC suwerena w odniesieniu do organizacji międzynarodowych oznacza 3 rzeczy:

* pełną suwerenność w podejmowaniu decyzji o akcesji lub jej braku do organizacji międzynarodowych

* rozstrzygający głos w sprawie wprowadzenia zmian do umowy założycielskiej (podstawowy dokument danej organizacji)

* można podjąć suwerenną decyzję o opuszczeniu organizacji

- w prawie międzynarodowym zasada suwerennej równości państwa nie jest realizowana konsekwentnie, Karta ONZ przewiduje szczególne uprawnienia i obowiązki dla 5 wielkich mocarstw, pojęcie suwerennej równości zakłada istnienie ograniczeń - kompetencje państwa znajdują ograniczenie w suwerenności innych państw

- źródła prawa międzynarodowego

* w znaczeniu materialnym to zespół czynników, które doprowadziły do powstania norm prawa międzynarodowego; tj współpraca, współzawodnictwo, walka państw, które przy konkretnym układzie sił, sprzecznych interesów doprowadziły do powstania norm prawa międzynarodowego; badanie procesu powstania norm prawa międzynarodowego, wchodzi w zakres stosunków międzynarodowych i polityki międzynarodowej, luźno jest więc związane z prawem międzynarodowym

* w znaczeniu formalnym - formy w których tworzone są normy prawa międzynarodowego; są to więc formy w których przejawia się wola państwa lub innych podmiotów prawa międzynarodowego tworzących prawo, źródła prawa to umowa międzynarodowa i zwyczaj

* w znaczeniu poznawczym - zbiory dokumentów z których czerpie się znajomość norm prawa międzynarodowego, np zbiory umów międzynarodowych czy praktyki państw w dziedzinie stosunków międzynarodowych

źródła prawa międzynarodowego pod względdem formalnym używane są w dokumentach międzynarodowych - np Karta ONZ mówi o poszanowaniu zobowiązań wynikających z umów i innych żródeł prawa międzynarodowego

- teorie źródeł prawa międzynarodowego można podzielić na dwie kategorie

* pozytywistyczne (wolontarystyczne) - podstawą norm prawa międzynarodowego jest uzgodniona wola państw, wyrażona w sposób wyraźny albo w sposób milczący (dorozumiany)

* naturalistyczne (obiektywistyczne) - dopatrują się w pochodzeniu norm prawa międzynarodowego czynników moezależnych od woli państw - przyrodzony porządek rzeczy - świata wartości traktatów np solidarność społeczna, zwyczaj - to sposoby a nie tworzenie

- art 38 !!!!! statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości - wyliczenie źródeł prawa międzynarodowego i klasyfikacja (przy okazji są podstawą wyrokowania Trybunału)

ust 1 Trybunał, którego zadaniem jest rozstrzygać przedłużone mu spory zgodnie z prawem międzynarodowym, stosuje

A) umowy międzynarodowe bądź ogólne bądź partykularne, ustanawiając normy wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące

B) zwyczaj międzynarodowy jako doód powszechnej praktyi przyjętej jako prawo

C) ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane

D) zastrzeżenie postanowień art 59, wyroki sądowe, tudzież zdania najznakomitszych znawców prawa międzynarodowego różnych norm jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych

art 38 wymienia źródła wyrokowania MTS, mogą się one pokrywać z rzeczywistymi źródłami prawa, może być uznany za niewystarczające, nie wszystkie wykluczone muszą stanowić źródło wyrokowania

interpretacja punktu C nie jest oczywista - dziś można powiedzieć ogólne zasady prawa uznane przez społeczność międzynarodową

kontrowersja - chodzi o ogólne zastosowanie prawa w ogóle czy prawa międzynarodowego; interpretacja wskazuje, że nie chodzi o ogólne zasady prawa międzynarodowego, odpada interpretacja wąska - ogólne zasady prawa międzynarodowego mieszczą się w zwyczaju i umowach międzynarodowych

ogólne zasady prawa - wspólne dla wszystkich państw uznane przez systemy prawne i praktykę (uznane powszechnie)

- istnieją prawne zasady uznane we wszystkich systemach - jest to fundament prawa w ogóle, większość sformułowań w prwie rzymskim np

* pacta sunt servanta (umów należy dotrzymywać)

* nikt nie może przekazać więcej praw niż sam posiada

* nikt nie może wyciągać korzyści z własnego bezprawia

* lex specialis delogat generali (prawo szczególne uchyla prawo ogólne)

* nikt nie może być sędzią we własnej sprawie

* zasada powagi rzeczy osądzonej - nie można sądzić dwa razy w tej samej sprawie

* w stosunku do niewypełniającego nie należy wypełniać (jeśli państwo nie wypełniające obowiązków to państwo drugie nie musi wypełniać obowiązków względem niego)

- wobec braku norm umownych i zwyczajowych MTS nie może sporu rozstrzygać, bo nie ma podstaw wyrokowania (Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej za Ligi Narodów, później Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości)

- pewne elementy zwyczaju można dodawać przez praktykę

- punkt D) judykatura - orzecznictwo i doktryna nie są odrębnymi źródłami wyrokowania, mają służyć jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych, więc judykatura i doktryna nie są źródłąmi prawa międzynarodowego (1969 o prawie traktatów Konwencja wiedeńska jest potwierdzeniem)

- czasem zgoda może być dorozumiana, jeśli nie ma sprzeciwu jest zgoda

- formy, w których tworzone jest prawo międzynarodowe muszą wyrażać wolę państw

- umowy dzielą się na

* prawotwórcze - umowy - ustawy (może być wcielona do prawa wewnętrznego)

* umowy - kontrakty (umowa polsko-unijna w sprawie Sokratesa)

- współudział organizacji międzynarodowych w tworzeniu prawa międzyanrodowego przez państwo

* uchwały są tylko projektami przedkładanymi państwu, a one nie są źródłami prawa mięz,

* w takim przypadku źródłami są umowy zawarte przez państwa, przez przyjęcie tekstów opracowanych przez organizację międzynarodową

- koncepcja omnipotencji państwa - obejmowanie wszystkiego, tego też co się dzieje w organizacjach, gdyż pracują w nich obywatele jakichś państw

- środki pomocnicze

* judykatura i doktryna (nauka prawa międzynarodowego) nie są źródłami prawa międzynarodowego (w systemach anglosaskich NIEKTÓRE wyroki sądowe uznane są za precedens, co wiąże inne sądy);

* judykatura i doktryna nie są formami wyrażania woli państw;

* sądy międzynarodowe mogą stosować istniejące formy, uczeni mogą je interpretować; judykatura i doktryna mogą stanowić pomocniczy środek do stwierdzenia norm prawa międzynarodowego, bo gdy sądy miedzyn stwierdzą w wyrokach istnienie normy, to może być to dowodem, że norma taka istnieje; norma została stworzona przez państwa, a sądy przez jej stosowanie potwierdziły jej istnienie, mogą dokonać jej interpretacji lub reinterpretacji

* doktryna - jeśłi poglądy naukowcóa są jednolite, mogą być dodatkowym dowodem istnienia normy prawa międzynarodowego

* nauka pośrednio wpływa na tworzenie normy, bo doktryna analizuje już istniejące prawo, próbuje ustalić jego treść na podstawie praktyk państw, w konsekwencji na opracowaniu zasad prawa obowiązującego (de lege lata ???)

* teoretycy prawa międzyn opracowują postulowane normy prawa międzyn, normy które powinny obowiązywać w przyszłości (de lege ferenda)

* twórcza rola nauki - pośrednio tworzy się normy prawa, a normy prawa doprowadzają do rozwoju prawa międzynarodowego - konwencja z 1967 o prawie kosmicznym - 10 lat po rozpoczęciu okrążania ziemi przez I satelitę powstało (jest więc opóźnione)

- tworzenie prawa międzynarodowego poprzez zwyczaj międzynarodowy;

* prawo zwyczajowe było kwintesencją prawa międzynarodowego, tak kształtowały się zasady wolności morza otwartego, nietykalności przedstawicieli dyplomatycznych (po kazusie Matwiejewa),

* prawo zwyczajowe rozwijało się z kompetencji państwa w dzałaniach w obrocie handlowym;

* zwyczaj to nie zasada słuszności (exequo et bono) i nie praktyka (uzus????), różnica między zwyczajem międzynarodowym i zasadą słuszności to to, że zwyczaj zachowuje charakter normatywny, a zasada jest elementem pozaprawnym; w rozumieniu statusu 38 MTS ustęp 2 - rozstrzygnięcia oparte na słuszności są możliwe tylko w oparciu o zgodę dwóch stron, które biorą udział w sporze; praktyka nie może doprowadzić do powstania prawa zwyczajowego, musi być przeświadczenie o mocy wiążącej danej normy postępowania; pewne zachowania mogą być powszechnie przestrzegane, choć nie są opatrzone sankcją w przypadku ich naruszenia - zwyczaj salutowania banderą okrętom wojennym przez handlowe

* rozróżnienie między prawem zwyczajowym a normami bezwzględnie obowiąującymi (ius cogens) - można je zmienić, uchylić jeśli wszystkie państwa się na to zgodzą, muszą być to normy zwyczajowe (bo umowy nie mają uniwersalistycznego charakteru obowiązującego); normy nadrzędnie obowiązujące są nadrzędne w stosunku do innych norm, więc ich derogacja jest nielegalna

- w związku z rozwojem kodyfikacji prawa międzyn doszło do tendencji, takiej, że dużą ilość państw charakteryzuje niechęć do wiązania się umowami międzyn (problem upadłych państw- jest administracja prowizoryczna, trzeba wprowadzić prawo w drodze konwencji, dziś obowiązuje jedynie praktyka pochodząca ze zwyczaju)

- elementy zwyczaju - praktyka art 38; B) praktyka uznana za prawo, w wieku XIX niemieccy pozytywiśći opracowali; definicje Marca Hudsona z 1950 w ramach prac Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ - opracował konwencję dla ułatwienia dowodów na obowiązywanie norm prawa miedzyn; obejmuje 4 elementy

* zgodna praktyka pewnej ilości państw odnośnie do danego typu sytuacji należącej do domeny stosunków międzynarodowych

* ciągłość lub powtarzalność praktyki w znaczącym okresie czasu

* koncepcja, że praktyka jest wymagana?? lub zgodna z przeważającym prawem międzyn

* powszechna milcząca akceptacja tej praktyki przez inne państwa

formuła Hudsowa mówi, że konieczne jest połącznie elementu materialnego (praktyki) z elementem psychologicznym, czyli poczuciem obowiązku stosowania się do sposobu postępowania określonego daną normą; wymóg istnienia drugiego elementu został podkreślony przez MTS i STSM - to nie tylko praktyka w sferze prawa międzynarodowego, ale też wewnętrznego (tego co ma związek z międzynarodowym) - oficjalne oświadczenie głowy państwa, rządu, ministra spraw zagranicznych; podpisanie umowy mięzynarodowej bez pełnomocnictw, składają oświadczenia uprawnione co do umów dwustronnych i wielostronnych, oświadczenia co do dokumentów politycznych, projektów dokumentów międzynarodowych; ustawodawstwo wewnętrzne odzwierciedla normy prawa międzynarodowego; orzecznictwo sądów krajowych powołuje się na prawo międzynarodowe

- czy w polityce międzynarodowej liczą się działąnia rzeczywiste czy deklarowane, czasem może być przypadkowa rozbieżność między nimi, czasem planowana??

* praktyka tworząca prawo zwyczajowe powinna być spójna, stała (regularna) i jednolita - norma zwyczajowa jest uogólnieniem praktyki, więc nie osiągnie precyzji jak w wypadku umów (verba volans... - słowa ulatuja, pismo zostaje); ważne jest zachowanie jednolitej praktyki, nie tylko w okresie formowania norm prawa międzynarodowego, ale w okresie obowiązywania normy powstają wątpliwości (orzeczenie w sprawie szelfu kontynentalnego morza północnego - praktyka prowadząca do powstania zwyczaju musi być co do zasady jednolita; sprawa Nikaragui 1986 - praktyka prowadząca do powstania zwyczaju nie musi być absolutnie i bezwzględnie jednolita, wystarczy że będzie co do zasady zgodna,bo zachowanie niezgodne z normą będzie traktowane jako naruszenie prawa międzynarodowego)- są to dwa różne stanowiska

* praktyka musi obowiązywać od znaczącego czasu

* w latach 90? istaniał pogląd, że prawo zwyczajowe może powstać na praktyce jednorazowej - oświadczenie Trumana, że na dnie i pod dnem szelfu kontynentalnego wzdłuż wybrzeży USA należy do USA - więc teraz prawo ma państwo nabrzeżne do "swoich" zasobów naturalnych

* praktyka państw powinna być powszechna - praktyka z udziałem wszystkich lub prawie wszystkich państw świata albo jako praktyka z udziałem państw bezpośrednio zainteresowanych i objętych funkcjonowaniem danej normy zwyczajowej (kiedy oceniamy powstanie normy zwyczajowej na bazie wielostronnej umowy zwyczajowej, badamy tez pozycję państw niebędących stroną) ważna jest reprezentatywność, fakt że powinna odzwierciedlać stanowiska wszystkich grup państw reprezentujących różne systemy polityczne, powoduje to brak protestu, który umożliwia zaakceptowanie normy lub zwyczaju; brak reakcji na działania i powstrzymywanie się od protestu, może odnieść się do braku zainteresowania

- przekonania o mocy wiążącej praktyki zwyczaju międzynarodowego (opinio iuris) ust 1 lit B art 38 - element psychologiczny, samo przekonanie bez praktyki nie doprowadzi do powstanie prawa zwyczajowego (samo oświadczenie państwa, w którym nie towarzyszą określone działania lub zamierzenia nie są zobowiązane do mocy wiążącej); isnienie przekonania o mocy wiążącej odróżnia od protokołu i norm kurtuazji międzynarodowej

* istnieje tendencja do przesunięcia mocy wiążącej z państw dokonujących pewnych czynności na ocenę tych działań przez organy stosujące to prawo, sądy międzynarodowe wskazywały, że państwa mają przekonanie, że dana norma prawa zwyczajowego istnieje

* państwo nie może kierować się czynnikami psychologicznymi - zdefiniowanie napotyka na trudności, ppowoduje, że żadko państwa skłądają oświadczenia doobowiązywania normy zwyczajowej odnośnie tego państwa - nie ma działania afirmującego (potwierdzającego) żadko z deklaracjami co do isnienia normy

* praktyka międzynarodowa ma sposoby na afirmację opinio iuris - państwa mają świadomość innych państw (badają praktykę innych państw, co powoduje wykształcenie się umowy prawa zwyczajowego) jeśli państwa mogą przeciwstawić się powstawaniu normy zwyczajowej, to jeśli nie protestują to milcząco akceptują (indywidualna opinio iuris)

* dowodem opinio iuris jest głosowanie w ramach organizacji międzynarodowych i oświadczenia składane przy uchwaleniu dokumentów międzynarodowych (a głosują i składają oświadczenia przedstawiciele państw, co jest czynnikiem wiążącym)

* stosunek do rezolucji NArodów Zjednoczonych - zobowiązania do Karty mają pierwszeństwo co do innych zobowiązań - kwestie dotyczące treści zakazu użycia siły są uważane za ważne, bo wyjaśniają, interpretują i rozwijają Kartę, ale same nie mają znaczenia normatywnego; MTS - prawo zakazuje siły, ale nie zabrania konieczności głosowania przeciw konieczności stosowania siły; głosując za - daję wyraz co do przekonania zwyczajowego charakteru zakazu, wstrzymanie się - nie jest głosowaniem przeciw, wiec ograniczone poparcie zostało udzielone

* jeśli nie ma dowodów w postaci deklaracji, które uznają obowiązywanie prawa międzynarodowego, opinio iuris, można przyjąć na podstawie jednolitej i konsekwentnej praktyki państw (przestrzeganie immunitetów dyplomatycznych), powoduje to, że zacierają się różnice między wiążącymi i mniejwiążącymi? nomrami np deklaracje do podjęcia rozmów pokojowych

* nie ma mocy wiążącej umowy przez samo podpisanie, ratyfikację, przystąpienie lub przez same umowy bileteralne - pakty te są tylko wyrazem woli związania się konkretną normą umowy; nie oznacza to bezwzględnej akceptacji i innych analogicznych zobowiązań, potrzebne są inne formy praktyki (oprócz umów) np oświadczenia, deklaracje, głosowania w organizacjach międzynarodowych - wyjątkiem jest sytuacja, gdy praktyka państwa polega na powstrzymaniu (zaniechaniu) się od działania; STMS w sprawie statku Lotus - trybunał ustalił wysoki standard polegający na tym, że zaniechanie pozwala na udowodnienie istnienia prawa zwyczajowego, tylko wtedy, gdy jest podyktowane świadomością istnienia obowiązku zaniechania (gdy państwa się powstrzymują, bo uważają że wymaga tego prawo)

* obowiązek zaniechania oparty na obowiązku niedziałania, a nie obowiązek zaniechania polegający na działaniu przeciw istniejącej normie; MTS opinia doradcza 1996 - zakaz użycia broni jądrowej - prawo humanitarne jako prawo zwyczajowe, szeroki udział państw w konwencjach jest dowodem praktyki, ale nie powiedziano, że użycie broni jądrowej byłoby nielegalne, taktyka zastraszenia (bronią jądrową) prowadzi do pokoju - równowaga strachu; od 1929 nadal obowiązuje pakt Brianda - Kelloga o zakazie wojny napastniczej i agresji

* zakres obowiązywania normy zwyczajowej - nie ma zgody, zwyczaj obowiązuje w państwach, które wyrażą zgodę w formie wyraźnej lub dorozumianej, w skrajnej postaci - zwyczaj czyli cicha umowa (pactum tacitum), czego przeciwieństwem jest teoria obiektywistyczna - każdy akt prawa zwyczajowego jest odrębny, nie ma mowy o porozumieniu między państwami, gdzyż pozwala ona na związania państwa prawem zwyczajowym wbrew jego woli; obowiązują normy zwyczajowe o charakterze uniwersalnym, wiąże nowe państwa, które powstały po wykrystalizowaniu zwyczaju, nowe państwa uznają normy zwyczajowe przy nawiżaywaniu stsunków dyplomatycznych czy umów międzynarodowych z państwami trzecimi; nowe państwa chca być szybko przyjęte do ONZ dlatego przestrzegają zwyczajowych? skodyfikowanych; konsensualna koncepcja zwyczaju - niektóre normy prawa zwyczajowego nowe państwa mogą odrzucić, wyjątek stanowią zasady uniwersalistycznej umowy wiążącej jest instytucja Persistent Objector, czyli państwo, które od początku przeciwstawia się powstaniu normy zwyczajowej - opór przeciw poddaniu się normie musi być zdecydowany w stadium jej powstania, wyklucza się milczące lub wyraźne uznania po skrystalizowaniu - wyłączenie państwa protestującego spod obowiązywania normy było zaakceptowane przez MTS, pozycja Persistent Objector może być odrzucona przez społeczeństwo międzynarodowe zwłaszcza w sprawie fundamentalnych zasad

* zwyczaj uniwersalny - o Koreańczykach, którzy proszą o azylw placówkach krajów ameryki południowej w krajach ameryki południowej

* zwyczaje regionalne i lokalne - zasięg może być ograniczony do pewnego kręgu podmiotów (zwyczaje partykularne), obejmuje państwa sąsiadujące pod względem geograficznym, historycznym lub religijnym, kwalifikacja normy jako lokalnej jest możeliwa po fakcie (aposteriori?) zgoda państw uczestniczących w pakcie musi być jednoznacznie potwierdzona; możliwość istnienia norm zwyczajowych bilateralnych (dwustronnych) potwierdził MTS - trudno zaakceptować pogląd, że zawsze musi być wiecej niż dwa państwa; jeśli mamy normę uniwersalistyczną, a państwo A i B stosuje regionalną, to państwo C musi ją zaakceptować, ale nie musi jej rozwijać i stosować w stosunku do innych państw

- związki między umową międzynarodową a prawem zwyczajowym (art 38, relacje między A i B) po II wojnie światowej skodyfikowano prawo morza, dyplomatyczne i konsulrne, traktatów - żadna nie ma uniwersalistycznego charakteru; MT w orzeczeniu w sprawie szelfu kontunentalnego stwierdził, ąe stosunek może być - umowa może zawierać normy, które w czasie zawarcia były wiążącymi normami zwyczajowymi, umowa może stanowić o statucie, stadium w procesie kształtowania się norm prawnych, umowa może proponować nowe normy prawne, które potwierdzone przez późniejszą praktykę, tworzyć będą nowe prawo zwyczajowe

- stosunek między umowami skodyfikowanymi a prawem zwyczajowym - konwencje wiążą strony a odpowiadające im normy zwyczajowe obowiązują państwa, które nie przystąpią do konwencji

- odwołanie się do prac przygoowawczych w czasie tworzenia konwencji- tekst umowy może odwołać się do normy zwyczajowej (konwencja haska IV o prawach i zwyczajach prowadzenia wojny lądowej)1974 konwencja wideńska o sukcesji państw - norma zwyczajowa może być wiążąca dla państwa trzeciego jako prawo zwyczajowe); wszystkie normy prawa międzynarodowego bez względu na źródło, mają jednakową moc prawną - mówimy o braku hierarchii źródeł

- konflikty rozstrzyga się - z zasady wcześniejsze prawo usuwa prawo późniejsze, prawoszczegółowe usuwa ogólne

- prawo zwyczajowe podlega rozwojowi, każda sytuacja wymaga jego użycia jest specyficzna; gdy nowa norma zstępuje starą - żadna norma nie może być stosowana do stanów faktycznych poprzedzających jej wejście; stara norma wygasa przez zastąpienie jej nową, państwo musi udowodnić, że ją przyjęło, jeśli dochodzi do sporu (konwencja genewska o sprawie morza - strefa przyległa została wchłonięta przez morza terytorialne ?????)

- ogólna norma dotycząca suwerenności - która stanowi zasadę swobody działania państw, która może być ograniczona przez normy szczegółowe czyli zobowiązania; rodzaje norm szczegółowych uchylające normy generalne to normy regionalne i lokalne

- czy dwie normy mogą wiązać państwo (szczegółowa i generalna) tak, norma umowna nie w pełni pokrywa isę ze zwyczajową (wtedy ta pozostaje w tle - art 31 konwencji o prawie traktatów); równoległość między normami (traktatowa i zwyczajna), ale trzeba ją traktować elastycznie w odniesieniu do każdej sprawy

zasada dobrego prawa sprowadza się by było elastyczne, by je dostosować do zmieniającej się sytuacji (politycznej)

76

---