Janusz Pajewski, Historia powszechna 1871 - 1918.
1871 - 1914
Rozdział pierwszy: Stosunki ludnościowe.
Przyczyny wzrostu ludności: + postęp medycyny i higieny + wzrost oświaty + rozwój przemysłu i zwiększone z tym zapotrzebowanie rąk do pracy.
We wzrostem ludności w latach 1871 - 1914 wiąże się emigracja ze wsi do miast, oraz z regionów przeludnionych do innych części świata.
Skutkiem wyżu demograficznego był wzrost liczby miast, w Europie pojawiły się nowe, milionowe metropolie (z okresu dawniejszego był to Paryż, Londyn, Berlin, Nowy Jork) jak Rio de Janeiro, Buenos Aires, Bombaj, Kalkuta, Pekin, Tokio, Osaka.
Do 1914 wywędrowało z Europy 34 mln ludzi, z czego 25 mln osiedliło się w krajach zamorskich. Głównymi krajami wychodźstwa była Wielka Brytania i Niemcy. Pod koniec XIX wieku ruch emigracyjny uległ jednak zahamowaniu. W Niemczech i Francji zaczęło się zjawisko odwrotne, czyli napływ obcych robotników do tych krajów. Od końca XIX wieku główne kraje wychodźstwa to państwa rolnicze Europy Środkowej, Południowej i Wschodniej. Ze wszystkich krajów największe liczby wychodźców ściągały Stany Zjednoczone. Do 1900 przybyło tam 14 mln cudzoziemców.
Rozdział drugi: Życie gospodarcze. Imperializm.
Główne wynalazki końca XIX wieku: + 1876 - Aleksander Bell wynalazł telefon + 1879 - Thomas Edison buduje żarówkę + 1884 - Charles Parsons buduje turbinę parową + Karl Benz i Gottlieb Daimler skonstruowali silnik spalinowy w 1885 + 1895 - bracia August i Louis Lumiere opatentowali aparat do wykonywania i wyświetlania zdjęć ruchomych + 1893 - Rudolf Diesel skonstruował wysokoprężny silnik spalinowy.
W tym czasie wzrosła też liczba linii kolejowych. Krajami o największej gęstości kolei były Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Belgia i zachodnie prowincje Niemiec. W okresie późniejszym koleje zaczęły przechodzić z rąk prywatnych do sektora państwowego, wyjątkiem pozostawały tutaj Stany Zjednoczone.
W żegludze istniały wielkie spółki okrętowe, często porozumiewały się ze sobą i przejmowały całą niemal komunikację morską.
Wielkie inwestycje transportowe: + 1869 - otwarcie Kanału Sueskiego, w tym samym roku powstała w Ameryce pierwsza kolej transkontynentalna + 1902 - zakończenie budowy kolei transsyberyjskiej + 1914 - otwarcie Kanału Panamskiego.
Żegluga powietrzna nie odgrywała w tamtym czasie żadnego znaczenia. W 1884 bracia Renard zbudowali balon kierowany. W 1903 bracia Wright dokonali pierwszego przelotu samolotu.
W gospodarce najważniejszym surowcem był węgiel. Do 1898 pierwszeństwo w jego wydobyciu należało do Wielkiej Brytanii, ale od tego roku na czoło wybiły się Stany Zjednoczone. Drugim ważnym surowcem była ropa naftowa.
Największymi dostawcami płodów rolnych były Stany Zjednoczone, Kanada i Argentyna oraz Rosja.
W ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku w gospodarce dochodzi do znamiennych przemian. Większe przedsiębiorstwa zaczynają wchłaniać te mniejsze. Powoli też duże przedsiębiorstwa zaczynają współpracować ze sobą.
Takie formy prawno-ustrojowych koncentracji to: + kartele, które dzielą rynek zbytu + syndykaty, czyli zjednoczenia dla wspólnej sprzedaży towarów bądź kupna surowców + trusty, to pełne zjednoczenie własności przedsiębiorstw + koncerny, które wiązały poszczególne przedsiębiorstwa na podstawie wspólnej finansowej zależności od grupy kapitalistów.
Te wszystkie zjednoczenia przedsiębiorstw nazywane były monopolami. Są one często zrzeszeniami międzynarodowymi. W 1907 powstał monopol w dziedzinie elektryczności, pomiędzy AEG (Niemcy) a GEC (Stany Zjednoczone) co do rozgraniczenia stref zbytu obu przedsiębiorstw.
Dla polityki międzynarodowej ważna jest kwestia umieszczanych kapitałów w poszczególnych krajach.
Kierunki umieszczania kapitałów: + Wielka Brytania kierowała prawie połowę do brytyjskich posiadłości zamorskich, pozostała część to przede wszystkim Stany Zjednoczone + Francja dużą część kapitału umieszczała w Rosji + Niemcy swój kapitał umieszczali we własnych koloniach i Europie, głównie w Austro-Węgrach.
Kapitaliści wysoko rozwiniętych krajów domagali się aby ich rządy rozszerzały ekspansję kolonialną i chroniły rodzimy przemysł przed konkurencją zagraniczną. Stąd powrócono do protekcjonizmu, tylko Wielka Brytania, Belgia i Holandia nie przyjęły systemu celnego. Rosja zrobiła to w 1877, Niemcy w 1879, Francja w 1881.
Omawiany okres to lata zwyżek, ale też następujących kryzysów. W 1873 okres depresji wystąpił najpierw w Austrii, Niemczech i Stanach Zjednoczonych, a potem ogarnął inne kraje i trwał do 1895. Potem aż do 1929 trwał czas dobrej koniunktury.
Rozdział trzeci: Życie polityczne.
Rozwój gospodarczy pomniejszał wszędzie znaczenie szlachty.
W Europie w 1910 poza Francją, Szwajcarią i Portugalią wszędzie panowały monarchie. Dzielimy je na absolutne, konstytucyjne i parlamentarne.
System polityczny Wielkiej Brytanii: + była monarchią parlamentarną + parlament ma władzę ustawodawczą + rząd mianowany był przez króla, ale był powoływany z woli parlamentu + miała ona system dwupartyjny, składał się on z konserwatystów i liberałów.
Ważnym czynnikiem życia politycznego było wprowadzanie powszechnego głosowania. We Francji zostało ono ogłoszone w 1848, w Związku Północnoniemieckim w 1867, w cesarstwie niemieckim w 1871.
System polityczny Stanów Zjednoczonych: + rządził prezydent + kongres miał tylko funkcje kontrolne.
W omawianym okresie zanikły elitarne kluby polityczne grupujące małe liczby ludzi, zaczęły powstawać stronnictwa masowe.
Rozdział czwarty: Kolonializm.
W drugiej połowie XIX wieku obserwuje się wyścig kolonialny. Przyczynę tego ruchu trzeba upatrywać w kapitalizmie.
Kolonie były potrzebne państwom jako: + źródła surowców, przykłady: do wojny secesyjnej głównym dostawcą bawełny były Stany Zjednoczone, jednak gdy wojna przerwała dostawy dla angielskich fabryk, Wielka Brytania zaczęła zakładać własną produkcję bawełny w Indiach i później w Egipcie, wynalezienie motoru spowodowało wyścig za złożami nafty + rynki zbytu, przykłady: do kolonii wywożono towar najgorszy i z brakami, nie nadający się do sprzedaży w Europie + wywóz kapitałów, przykłady: kapitał szukał taniej siły roboczej i bogactw naturalnych, poza tym intratne były pożyczki krajom afrykańskim czy południowoamerykańskim + bazy wojskowe, przykłady: wiele kolonii brytyjskich miało wymiar strategiczny, jak Malta, Cypr, Singapur.
Program kolonialny wychodził z założenia, że posiadanie kolonii podniesie zamożność metropolii.
Rozdział piąty: Kwestia robotnicza.
Powstanie pierwszych partii robotniczych: + Niemcy - 1863 + Dania - 1878 + Francja 1879-1880 + Belgia 1885 + Norwegia 1887 + Austria 1888 + Szwecja 1889 + Włochy 1892 + Wielka Brytania 1893 + Rosja 1875, od 1883 istniała tam organizacja marksistowska Wyzwolenie Pracy.
W ruchu robotniczym znaczną rolę odgrywały związki zawodowe. Zostały one zalegalizowane: + Belgia - 1866 + Austria 1870 + Wielka Brytania 1870-1876 + Hiszpania 1881 + Francja 1884 + Niemcy 1890 + Rosja 1906.
Naczelne miejsce w ruchu robotniczym zajmowała socjaldemokracja niemiecka. Podstawę teoretyczną działalności partii robotniczych dały prace Marksa i Engelsa, szczególnie „Manifest komunistyczny” z 1848. W 1867 wydał też Marks pierwszy tom „Kapitału”, drugi tom wyszedł w 1885, a trzeci w 1894.
Marks i Engels rozwinęli teorię walki klas. Polegała ona na: + pojęciu klas, które związane jest z określonymi fazami rozwoju produkcji + walka klas prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu + owa dyktatura jest przejściem do zniesienia wszelkich klas i do społeczeństwa bezklasowego. Kolejno według teorii walki klas władzę mieli sprawować: właściciele niewolników, feudałowie, burżuazja.
Na gruncie ruchu marksistowskiego wyrósł kierunek zwany reformizmem. Był on prawym, oportunistycznym skrzydłem partii socjalistycznych. Zamiast walki rewolucyjnej, jaką zapowiadał marksizm, kierunek ten domagał się reform społecznych i widział możliwość przejścia do socjalizmu drogą ewolucji.
W 1899 we Francji do rządu burżuazyjnego wszedł jako minister handlu socjalista, Aleksander Millerand. Tym samym otworzył nową epokę w życiu politycznym, tj. współpracę w zarządzaniu państwem burżuazyjnym między klasami panującymi a klasą robotniczą. Nazwane to zostało millerandyzmem.
Istniał także kierunek rewizjonistyczny, który filozofii marksistowskiej przeciwstawiali neokantyzm. Głównym wyrazicielem rewizjonizmu był Eduard Bernstein. Dowodził on, że teza o nieuchronnym załamaniu się kapitalizmu nie znalazła potwierdzenia. Przejście do socjalizmu, według niego, miało dokonać się na drodze dekoncentracji przemysłu i w drodze reform organicznych, które wymagają czasu.
Na tle sporu marksistów z rewizjonistami powstał kierunek zwany centryzmem. Ograniczał on rolę marksizmu do pola ekonomicznego. Główną rolę wśród centrystów zajmował Karl Kautsky i Victor Adler.
Przeciwnikami marksizmu w ruchu robotniczym był także anarchizm. U jego podłoża leżała teza, że źródłem wszelkiego zła jest państwo i wywierany przez nie przymus. Nazwę swoją wziął z książki Pierre Proudhona „Co to jest własność”. Pośród anarchistów występowały dwie tendencje: + indywidualistów, którzy chcieli odrzucić wszelką organizację społeczną + anarchistów-kolektywistów, dążących do utworzenia społeczeństwa współdziałającego na zasadzie dobrowolnego porozumienia. Jego teoretykiem był Michał Bakunin i Piotr Kropotkin. Siłę, która miała obalić panujący system był według nich chłop, a nie robotnik. Nowy ustrój miał polegać na łączeniu się jednostek w grupy wytwórcze, te zaś w większe federacje.
Kropotkin w książce „Pomoc wzajemna” wykazywał, że pomoc taka jest charakterystyczna nie tylko dla ludzi kulturalnych i barbarzyńców, ale także dla zwierząt. Przez to stał się on głównym wyrazicielem anarcho-komunizmu.
Wśród anarchistów byli także zwolennicy terroru indywidualnego, tzw. propagandy czynu.
Przeciwko anarchistom występowały partie socjalistyczne. Bakunin wraz ze swymi zwolennikami został wykluczony z I Międzynarodówki.
Kontynuacją anarchizmu był anarchosyndykalizm, który największe wpływy zdobył we Francji. Największą rolę przypisywali oni związkom zawodowym, inaczej syndykatom. Nowemu społeczeństwu przewodzić miała federacja związków zawodowych. Na przełomie stuleci w Europie Zachodniej i Środkowej przeważał reformizm, a w krajach romańskich Europy Południowej dużymi wpływami cieszył się anarchizm.
Rozdział szósty: II Międzynarodówka.
W 1876 została rozwiązana I Międzynarodówka. W 1889 otworzyły swe obrady w Paryżu, w tym samym dniu, jednocześnie dwa międzynarodowe kongresy robotnicze. Pierwszy był zwołany przez marksistów, drugi przez possybilistów. Z uchwał tego pierwszego wyłoniła się II Międzynarodówka. Najwybitniejsi spośród jego uczestników to Edouard Vaillant, Jules Guesde, Paul Lafargue, Wilhelm Liebknecht, August Bebel, Jerzy Plechanow i Piotr Ławrow. Podjęto na nim decyzję o świętowaniu dnia 1 maja. Po raz pierwszy obchody tej uroczystości miały miejsce w 1890. Mimo, że kongres paryski nie powziął oficjalnej uchwały o powołaniu II Międzynarodówki, to w praktyce od tego zaczęła swoją działalność.
W następnych latach odbywały się zjazdy II Międzynarodówki: + 1889 - Paryż + 1891 Bruksela + 1893 Zurych (konieczność walki o powszechne głosowanie) + 1896 Londyn (żądał zniesienia stałych armii) + 1900 Paryż (głosił, że wstąpienie socjalisty do rządu burżuazyjnego jest kwestią taktyczną, powołano Międzynarodowe Biuro Socjalistyczne z siedzibą w Brukseli, miał on zadania informacyjne) + 1904 Amsterdam (sprawa współpracy partii socjalistycznych z burżuazyjnymi) + 1907 Sttutgart (kwestia wojny, podkreślono, że proletariat powinien występować przeciwko wojnom, a jeżeli takie wybuchną to powinien wykorzystywać je dla swoich celów, aby przyspieszyć upadek kapitalizmu) + 1910 Kopenhaga + 1912 Bazylea.
Rozdział siódmy: Burżuazja wobec kwestii robotniczej.
Próbę rozwiązania kwestii społecznej dał socjalizm z katedry. Jego zwolennikami był Lujo Brentano, Gustaw Schmoller i Adolf Wagner. W 1872 założyli oni Stowarzyszenie dla Polityki Socjalnej. Podstawą socjalizmu z katedry było takie ulepszenie ustroju kapitalistycznego, aby nie trzeba było go obalać.
Innym kierunkiem był solidaryzm. Jego przedstawicielem był Leon Bourgeois. Głosił on, że masy pracujące cierpią najsrożej, jeżeli bieg interesów jest w zastoju i kapitał nie przynosi procentu. Wskazywano tym samym na zbieżność interesów klasy posiadającej i mas pracujących.
W praktyce stosowano różne środki rozwiązania kwestii robotniczej. Było to wprowadzanie ochrony dzieci i kobiet, ubezpieczenia, skracanie dnia pracy. Pierwsze ministerstwo pracy zostało założone w Belgii w 1895, następnie w Stanach Zjednoczonych. W wielu państwach zaczęto też zawierać umowy zbiorowe, wtedy o lepsze warunki pracy mogły walczyć związki zawodowe. Najważniejsze osiągnięcia w tym zakresie osiągnięto w cesarstwie niemieckim, gdzie istniała silna i zorganizowana klasa robotnicza, oraz w Australii i Nowej Zelandii, gdzie brakowało rąk do pracy.
Rozdział ósmy: Kwestia narodowa i nacjonalizm.
W końcu XIX wieku pojawił się kierunek zwany nacjonalizmem. Nie Był on patriotyzmem, ale ideologią, która uważa za najwyższe i ostateczne kryterium własnego narodu. System protekcjonizmu i wysokich barier celnych zwany jest nacjonalizmem gospodarczym.
Zwyrodniałym przejawem nacjonalizmu jest rasizm, klasyfikuje on narody według cech fizycznych i umysłowych. Najwybitniejszym głosicielem rasizmu był Joseph de Gobineau i Houston Chamberlain. Jednakże w XIX wieku rasizm nie miał większego znaczenia.
Rozdział dziewiąty: Kwestia żydowska i syjonizm.
Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku zrodziły nowoczesny antysemityzm. Miał on obok tradycyjnych uprzedzeń także podłoże gospodarcze.
W 1881 wyszła anonimowo w Berlinie broszura „Samowyzwolenie”. Głoszono w niej terytorializm, czyli emigrację Żydów z krajów gdzie są prześladowani do kraju, który mógłby stać się ich siedzibą narodową. W 1896 ukazała się książka Teodora Herzla „Państwo żydowskie”, głosił we niej, że należy uzyskać przyznanie Żydom prawa do Palestyny, a następnie przeprowadzić szeroką akcję przesiedleńczą. Był to program syjonizmu, przyjęty przez kongres żydowski w Bazylei w 1897.
Inne kierunki narodowo-żydowskie to: + syjonizm duchowy, którego wyrazicielem był Uszer Gincberg, głosił on, że Palestyna jest ośrodkiem duchowym Żydów + autonomizm, który dążył do autonomii kulturalnej, językowej i szkolnej w krajach zamieszkanych przez Żydów, głównym ideologiem tego kierunku był Szymon Dubnow.
Na początku XX wieku rząd brytyjski ofiarował kolonię angielską Ugandę w Afryce Wschodniej jako teren masowej kolonizacji Żydów. W 1917 sekretarz stanu Balfour w imieniu rządu brytyjskiego wystosował pismo zwane Deklaracją Balfoura. W piśmie tym zapowiadał utworzenie w Palestynie siedziby narodowej Żydów. Po pierwszej wojnie światowej utworzono w Palestynie terytorium mandatowe Ligi Narodów i oddano je Wielkiej Brytanii.
Rozdział dziesiąty: Europa w okresie przewagi niemieckiej.
10 maja 1871 stanął we Frankfurcie nad Menem pokój kończący wojnę francusko-niemiecką. Poddana Francja oddała Niemcom Alzację i wschodnią Lotaryngię, oraz zobowiązała się zapłacić kontrybucję w wysokości 5 miliardów franków w złocie.
Niemcy odtąd dążyły do utrzymania dobrej koniunktury politycznej, tak aby nie walczyć na dwa fronty, tj. przeciwko Francji i Rosji. Jednak dopiero w 1873 podpisano tajną konwencję pomiędzy Niemcami a Rosją oraz pomiędzy Rosją a Austrią, gdzie przyłączył się cesarz niemiecki. W 1875 wybuchł tzw. alarm wojenny, spowodowany uchwaleniem przez francuskie Zgromadzenie Narodowe reformy wojskowej polegającej na wprowadzeniu czwartych batalionów, powodowały one lepsze przygotowanie kadry oficerskiej i szybszą mobilizację. Niemcy zaczęły grozić wojną, ale zostały powstrzymane przez noty brytyjskie i rosyjskie mówiące o zachowaniu pokoju w Europie. Była to pierwsza skaza na sojuszu trzech cesarzy.
Sprawa wschodnia: + 1875 - powstanie w tureckiej prowincji Hercegowinie + 1876 - powstanie w Bułgarii, w tym roku doszły pogłoski o krwawych represjach tureckich i Serbia oraz Czarnogóra wypowiedziały wojnę Turcji + Rosja chciała zaatakować Turcję, ale bała się Austrii, upewniając się, że Niemcy nie pomogą jej w wypadku wojny z Austrią, w 1877 podpisała z Austrią konwencję, na mocy której Austria przyrzekła neutralność w wypadku wojny turecko-rosyjskiej, w zamian za to Rosja zgodziła się na zajęcie przez Austrię Bośni i Hercegowiny + po tym ustalono też współdziałanie z Rumunią.
Wojna rosyjsko-turecka: + kwiecień 1877 wypowiedzenie wojny Turcji + z Rosjanami współdziałała Rumunia i powstańcy bułgarscy + styczeń 1878 Rosja zajmuje Adrianopol, droga do Stambułu jest wolna, na to mocarstwa europejskie nie mogły się zgodzić + 3 marca 1878 - po groźbie rządu brytyjskiego podpisano w San Stefano pokój wstępny.
Postanowienia pokoju w San Stefano: + utworzenie Księstwa Bułgarii + Rumunia otrzymuje Dobrudżę, w zamian oddaje część Besarabii + powiększono także Serbię i Czarnogórę + tym samym europejskie posiadłości tureckie zostały rozdzielone + ponadto Turcja oddawała Rosji Ardahan, Batum i Kars na Kaukazie.
Szybko przeciwko temu pokojowi wystąpiła Wielka Brytania i Austria. Widziały one w nim zachwianie równowagi europejskiej. Rosja zdecydowała się więc na zwołanie kongresu do Berlina.
Kongres berliński: + obrady toczyły się pod przewodnictwem Bismarcka od 13 czerwca do 13 lipca 1878 + utworzono Księstwo Bułgarii, w lennej zależności od Turcji + powstała autonomiczna Rumelia Wschodnia, która leżała w Turcji + zmniejszono nabytki Serbii i Czarnogóry + europejskie posiadłości tureckie nie były już rozdzielone + Rumunia, Serbia i Czarnogóra uzyskały zupełną niezależność od Turcji, czego wyrazem było przyjęcie w 1881 przez Rumunię tytułu królestwa, a przez Serbię w 1882 + Bośnia i Hercegowina została tymczasowo przyznana Austro-Węgrom.
W wyniku tego kongresu Wielka Brytania otrzymała od Turcji Cypr, chociaż nominalnie do 1914 władcą tej wyspy pozostawał sułtan. Kongres berliński załamał ostatecznie sojusz trzech cesarzy.
W 1879 rozpoczęły się negocjacje pomiędzy Niemcami a Austro-Węgrami (prowadził je z tej strony Juliusz Andrassy). Ostatecznie taki sojusz został podpisany w Wiedniu 7 października 1879, był on skierowany przeciwko Rosji. Obowiązywał on właściwie do 1918.
W 1881 podpisano też traktat trójcesarski, gdzie w razie wojny sojusznicy obiecali sobie neutralność.
W 1882 Dwuprzymierze (z 1879) zostało rozszerzone na Włochy. Były one rozczarowane postawą Francji, która w 1881 ogłosiła protektorat nad Tunezją. W 1883 podpisano w Wiedniu traktat austriacko-rumuński, do którego przyłączyły się Niemcy.
Trzech cesarzy poróżniły koleje bułgarskie. Rosja chciała, aby biegły one w kierunku północ-południe, ale Austria chciała ich w kierunku wschód-zachód (względy strategiczne obu państw). Poza tym w 1887 stanęła sprawa następstwa tronu w Bułgarii (był to kryzys bułgarski) , ponieważ książę Bułgarii Aleksander Battenberg abdykował z powodu zatargu z Rosją. W 1887 księciem Bułgarii został Ferdynand sasko-kobursko-gotajski, poddany austriacki. Tym samym umowne rozgraniczenie strefy rosyjskiej i austriackiej zostało naruszone. Niemcy w tym czasie poparły Rosję i podpisały w 1887 traktat reasekuracyjny z Rosją.
W tym samym roku podpisano porozumienie śródziemnomorskie pomiędzy Austrią, Włochami i Wielką Brytanią. Jako cel określono status quo na Wschodzie. Był on podpisywany za wiedzą Bismarcka. Cały ten system zwie się bismarckowskim systemem sojuszy. Aby ten system utrzymać potrzeba było dobrego dyplomaty, ale Bismarck w 1890 odszedł od rządów w Niemczech. Jego miejsce zajął Leo von Caprivi.
Jednakże tak naprawdę system ten rozpadł się wcześniej. W 1887 Rosja odmówiła uznania wybranego księcia bułgarskiego. Niemcy związane z Rosją traktatem reasekuracyjnym, nie poparły Rosji i zamknęły swoją giełdę dla pożyczek rosyjskich. Rosja zwróciła się z prośbą o pożyczkę do Francji, gdzie otrzymała 500 mln franków.
Rozdział jedenasty: Rosja przed pierwszą rewolucją.
Główne ośrodki przemysłu rosyjskiego: + Petersburg, przemysł maszynowy + Moskwa, fabryki włókiennicze + Zagłębie Donieckie, wydobycie węgla i żelaza, górnictwo i hutnictwo + Królestwo Polskie, przemysł włókienniczy.
W 1892 przystąpiono do budowy kolei syberyjskiej.
Państwo rosyjskie było ogromnym właścicielem ziemskim, do niego należało 60% lasów. W 1892 tekę skarbu objął Sergiusz Witte, który był wyrazicielem burżuazji rosyjskiej. Aby przyciągnąć obce kapitały, w 1897 ustalono kurs dotychczasowego rubla papierowego. W tym samym roku dokonano spisu ludności, który wykazał, że Rosja ma 125,6 mln mieszkańców.
Reformy Aleksandra II: + 1861 - reforma włościańska i zniesienie poddaństwa + 1864 - utworzenie ziemstw i wprowadzenie nowego ustroju sądowego, która spowodowała niezawisłość sędziego i jego nieusuwalność, utworzenie adwokatury + 1870 - nowy zarząd miast, ustanowiono dumy, czyli rady miejskie + 1874 reforma wojskowa, Dymitra Milutina, skrócono czas służby do 6 lat i wprowadzono losowanie co do poboru + ukoronowaniem tych reform miała być konstytucja autorstwa M. Loris-Melikowa, ale śmierć cara w 1881 przeszkodziła tym zabiegom.
Nowy monarcha, Aleksander III widział ocalenie caratu w stosowaniu represji i bezwzględnej reakcji. Jego doradcą był Konstanty Pobiedonoscew. Przeprowadzono w tym czasie atak na autonomię Finlandii oraz na Niemców mieszkających w prowincjach nadbałtyckich. W 1887 minister oświaty, I. Delijanow wydał okólnik mówiący o przyjmowaniu do gimnazjum tylko chłopców z rodzin zamożniejszych. Była to słynna ustawa „o dzieciach kucharek”.
W 1894 na tron wstąpił Mikołaj II.
Ruch rewolucyjny: + 1874 - 1877 około 2 tys. młodych działaczy „poszło w lud” aby pozyskać chłopów dla własnej sprawy, wyprawa ta nie dała żadnego skutku + 1876 - powstaje organizacja Ziemla i Wola, program jej zwano narodnickim, jego przedstawicielem był Sergiusz Krawczyński, w organizacji tej powstał kierunek terrorystyczny, w szóstym zamachu spowodował on śmierć cara Aleksandra II w 1881 + 1879 - Ziemla i Wola ulega rozłamowi, wyłoniły się z niej organizacje: Narodnaja Wola, dążąca do obalenia istniejących form państwowych i Czornyj Pieriedieł, który chciał oddać całą ziemię chłopom.
Ruch robotniczy: + 1875 - założono Związek Południoworosyjski w Odessie, jego inicjatorem był E. Zasławski, postawiono sobie za cel propagandę wśród robotników + 1878 - powstaje Północny Związek Robotników Rosyjskich w Petersburgu, który zakładał obalenie istniejącego ustroju politycznego + 1877 - miał miejsce proces pięćdziesięciu, pierwszy z większych procesów robotników + 1883 - Plechanow zakłada pierwszą organizację marksistowską - Wyzwolenie Pracy, które rozpowszechniało założenia socjalizmu i zwalczało poglądy narodników + 1885 - strajk w fabryce Morozowa w Oriechowie + 1895 - powstaje w Petersburgu z inicjatywy Lenina Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, stał się on zalążkiem partii rewolucyjnej + marzec 1898 na zjeździe przedstawicieli organizacji socjaldemokratycznych w Mińsku postanowiono zawiązać Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji + 1899 - Lenin wydaje „O rozwoju kapitalizmu w Rosji”, która wykazywała, że Rosja poszła drogą kapitalizmu + 1900 zaczyna wychodzić pismo „Iskra”, prowadziło ono walkę z eserowcami (powstali jako partia w 1901), którzy głosili zniesienie prywatnej własności ziemi i równego jej podziału + sierpień 1903 w Brukseli, a później w Londynie odbył się drugi zjazd Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, został na niej przegłosowany program Lenina, zakładał on jako ostateczny cel rewolucję socjalistyczną, a bliższe cele to obalenie caratu i ustanowienie republiki.
Pierwszy ruch opozycyjny przejawił się też w organach państwowych. Najpierw nastąpiło to w ziemstwach, od 1900 ich członkowie zbierali się na bankietach. W 1903 zawiązali oni tajny Związek Wyzwolenia, pragnął on aby w Rosji zapanował ustrój konstytucyjny. Z tego zrzeszenia w 1905 wyłonią się kadeci, czyli stronnictwo konstytucyjno-demokratyczne.
Rozdział dwunasty: Zjednoczone Niemcy.
18 stycznia 1871 nastąpiła proklamacja króla Prus, Wilhelma I, na cesarza Niemiec. Uroczystość ta odbyła się w galerii zwierciadlanej w Wersalu. W tym samym roku uchwalono konstytucję.
Ustalenia konstytucji niemieckiej: + Niemcy stanowiły federację 22 monarchii i trzech wolnych miast (Hamburg, Brema i Lubeka) + na czele Niemiec stoi król Prus jako dziedziczny cesarz niemiecki, sprawował on rządy za pomocą jedynego ministra zwanego kanclerzem Rzeszy + Rada Związkowa czyli Bundesrat składała się z 58 pełnomocników mianowanych przez rządy wszystkich państw niemieckich + parlament Rzeszy zwał się Reichstagiem i składał się z 397 posłów wybieranych w głosowaniu powszechnym + kompetencje władz Rzeszy obejmowały wojsko, politykę zagraniczną, walutę, cła, ustawodawstwo w dziedzinie prawa cywilnego i karnego, pocztę oraz kolonie.
Taki ustrój zapewniał przewagę Prusom.
Struktura społeczna Niemiec: + najsilniejszą warstwą byli junkrzy, czyli szlachta, która posiadała dobra na wschód od Łaby + burżuazja stosunkowo późno zdobyła sobie wpływ na bieg spraw politycznych w Niemczech + bardzo blisko współpracowali ze sobą junkrzy i burżuazja w celu utrzymania przy władzy warstw posiadających.
W tych warunkach szybko rozwijał się przemysł, górnictwo. Wysoką pozycję zaczęły zajmować banki, takie jak Deutsche Bank, Dresdner Bank.
Okres od 1871 do 1874 nazywany jest w gospodarce niemieckiej „czasem założycielskim”. Spowodowane to jest mnóstwem firm i przedsiębiorstw założonych w tym czasie, bowiem napłynęło wtedy złoto z Francji, które ożywiło spekulacje pieniężne. Zakończył się on w maju 1873, kiedy to nastąpił krach na giełdzie wiedeńskiej, spowodowało to kryzys także w Niemczech. W tym samym czasie rząd niemiecki wprowadził cła ochronne, spowodowane to było dowozem tańszego zboża z Ameryki oraz wyrobami żelaznymi z Wielkiej Brytanii, które konkurowały z przemysłem Zagłębia Reńskiego.
Stronnictwa polityczne w Niemczech: + konserwatyści, opierali się oni na junkrach, w każdej dziedzinie reprezentowali poglądy skrajnie zachowawcze, dominowali w sejmie pruskim, w parlamencie Rzeszy mieli mniejsze znaczenie, jednym z ich działaczy był Ernst von Heydebrandt + wolnokonserwatyści, zwali się Partią Rzeszy, cechował ich umiarkowany konserwatyzm, w niektórych sprawach zbliżali się do narodowych liberałów + stronnictwo narodowo-liberalne było polityczną reprezentacją burżuazji, popierało kolonializm, budowę silnej floty, ich przywódcą był Johannes von Miquel + Niemiecka Partia Postępowa, opierała się ona na średniej i drobnej burżuazji, jej przywódcą był Eugen Richter + Centrum było wyrazicielem dążeń katolików niemieckich, wiązało ze sobą żywioły niechętne Prusom, jego liderem był Ludwig von Windthorst.
Sprawa Kulturkampfu: + w Prusach po 1850 Kościół katolicki miał korzystne położenie + po 1870 zaczęto uchwalać ustawy, które miały na celu odebranie Kościołowi tej uprzywilejowanej pozycji, Bismarck bowiem myślał, że partia Centrum reprezentuje wszystkich ludzi będących przeciwko zjednoczonym Niemcom + 1871 - paragraf kazalnicy, wprowadził on karę dla duchownych, którzy z ambony występowaliby przeciwko rządowi + 1872 - usunięcie z Niemiec zakonu jezuitów + 1875 - wprowadzenie obowiązkowych ślubów cywilnych + w Prusach w latach 1873 - 1875 uchwalono tzw. ustawy majowe, które wprowadzały obowiązkowy egzamin państwowy z filozofii, historii i literatury niemieckiej oraz prawo rządowego weta przy obsadzaniu stanowisk kościelnych + duchowieństwo w ogromnej większości nie podporządkowało się zarządzeniom władz + w 1878 na Stolicy Apostolskiej zasiadł Leon XIII, który za cenę ugody z Niemcami, chciał umożliwić swobodną działalność Kościoła w Niemczech, także Bismarck obawiał się narastającego ruchu robotniczego i chciał przeciągnąć na swoją stronę katolików + z biegiem lat zaprzestano egzekwować niektóre ustawy antykościelne, a niektóre zawieszono + skutkami Kulturkampfu było utrzymanie ślubów państwowych, nadzór państwa nad szkołą i wypędzenie jezuitów.
Kwestia robotnicza: + w ciągu lat powiększanie się przemysłu doprowadziło do wzrostu liczby robotników, nastąpił zatem brak mieszkań i wzrost cen żywności + wszystko to spowodowało spadek płac realnych robotników + wskutek prześladowań ruchu socjalistycznego, oba kierunki, tj. eisenachczycy i lassalczycy połączyli się na zjeździe w Gotha w maju 1875 w Socjalistyczną Partię Robotniczą Niemiec z siedzibą w Hamburgu + w programie partii znalazło się „spiżowe prawo płacy” i zrzeszenia oparte na pomocy państwowej + 1878 dwa zamachy na Wilhelma I spowodowały agitację rządową przeciwko socjalistom i w tym samym roku uchwalono prawo zakazujące socjalistycznych zrzeszeń i druków, obowiązywała ona do 1890 + chcąc ograniczyć ruch robotniczy, od 1883 zaczęto wprowadzać ustawy społeczne, uchwalono ubezpieczenia od chorób, wypadków i inwalidztwa, tym samym Niemcy stanęły na pierwszym miejscu w Europie pod względem ustawodawstwa społecznego + 1889 masowy strajk w Zagłębiu Ruhry, wydaje się, że ustawy anty-socjalistyczne nie przynoszą skutku + 1890 - uchwała o przedłużeniu ustawy anty-socjalistycznej nie przechodzi w parlamencie.
W 1890 Bismarck odszedł ze stanowiska kanclerza. W dziedzinie zagranicznej osiągnął cel, ponieważ zdołał utrzymać pozycję Rzeszy w Europie, natomiast w polityce wewnętrznej doznał niepowodzenia, nie złamał ani katolicyzmu, ani klasy robotniczej.
Rozdział trzynasty: „Nowy kurs” w Niemczech.
Następcą Bismarcka został Leo von Caprivi. W latach 1891 - 1894 zawarto traktaty handlowe z Austro-Węgrami, Włochami, Belgią, Serbią, Rumunią i Rosją. Zwie się je traktatami Capriviego. W zamian za obniżenie cła na zboże, Niemcy dostawały różne udogodnienia dla wywozu swych artykułów przemysłowych. Spowodowało to ożywienie handlu niemieckiego.
Za rządów Capriviego Niemcy weszły w fazę polityki światowej, zwanej Weltpolitik, tym samym rozpoczęli wyścig o podział świata.
W 1891 Niemcy posiadali Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią, Togo, Kamerun, zajęte w 1884 oraz Niemiecką Afrykę Wschodnią zajętą w 1885. W Oceanii należała do Niemiec od 1884 część Nowej Gwinei i Archipelag Bismarcka. W następnych latach Rzesza zmusiła Chiny do wydzierżawienia Kiau-czou (1898). W 1911 w drodze umowy z Francją zyskali Niemcy część Kongo Francuskiego.
Inny kierunek lądowy imperializmu niemieckiego to Bliski Wschód. Bank Niemiecki uzyskał od Turcji koncesję na budowę linii kolejowej ze Smyrny do Ankary, w ten sposób została zapoczątkowana kolej bagdadzka.
W 1891 założono Powszechny Związek Niemiecki, od 1894 występujący pod nazwą Związku Wszechniemieckiego. Grupowała ona ludzi cieszących się autorytetem, jej zadaniem było propagowanie haseł nacjonalistycznych i zaborczych. Głównym ideologiem nacjonalizmu niemieckiego był Heinrich von Treitschke. Teoretyczne podstawy planów zaborczych Niemiec dał Friedrich Ratzel. Podkreślał on w swoich pracach konieczność powiązania nauk społecznych z nauką o ziemi. Uważał państwo za organizm, walkę zaś o byt uważał za walkę o przestrzeń.
W okresie rządów Capriviego wprowadzono dalsze ustawy społeczne, jak odpoczynek niedzielny, zakaz zatrudniania dzieci do lat 13, maksymalny 11 godz. dzień pracy dla kobiet.
Ruch socjalistyczny: + partia socjaldemokratyczna wobec złagodzenia sytuacji postanowiła opracować nowy program + zajęto się tym na zjeździe w Erfurcie w 1891, uchwalono tam program erfurcki, głównym jego redaktorem był Karl Kautsky.
Program erfurcki: + powszechne głosowanie + 8 godzinny dzień pracy + zakaz pracy dla dzieci + nie domagano się republiki demokratycznej.
Cały czas rosły wpływy socjalistów w społeczeństwie. W 1912 uzyskali oni w wyborach 1/3 głosów.
W okresie późniejszym nastąpiło nieformalne rozbicie socjaldemokracji niemieckiej. Na przykład lewica była reprezentowana przez Karl Liebknecht, który wysuwał na czoło internacjonalizm, poza tym była grupa opanowana przez centryzm i rewizjonizm.
Rozdział czternasty: Monarchia Austro-węgierska.
Lata 1867 - 1918 to okres w dziejach monarchii habsburskiej zwany okresem dualizmu. Państwo austriackie (Przedlitawia) i węgierskie (Zalitawia) związane były unią rzeczową. Osobne miejsce zajmowała Bośnia i Hercegowina, które w okresie 1878 - 1908 pozostawały pod zarządem austro-węgierskim. Po 1908 zostały one anektowane.
Obok spraw narodowościowych, w Austro-Węgrach istniał także problem społeczny oraz nierównomierność rozwoju gospodarczego.
System polityczny Austro-Węgier: + cesarz Franciszek Józef swym długim panowaniem jak i oddaniem państwu zdobył sobie wielki autorytet + decydował o nominacjach premiera i ministrów w Austrii + parlament austriacki zwany Radą Państwa był dwuizbowy (Izba Panów i Izba Posłów) + od 1873 zaczęto stosować wybory bezpośrednie w czterech kuriach + początkowo do rządów powoływano liberałów niemieckich (gabinet Adolfa Auersperga 1871-1879) + za ich rządów wypowiedziano konkordat, wprowadzono nadzór państwa nad szkolnictwem + opozycja liberałów co do okupacji Bośni zraziła cesarza i od 1879 do 1893 rządził gabinet Edwarda Taaffego, który oparł się na konserwatystach.
Ruch czeski: + na czoło wysunęli się młodoczesi, którzy chcieli federalistycznego ustroju monarchii, równouprawnienia z Niemcami + jego przedstawicielami był Karol Kramar i Tomasz Masaryk.
W latach 1895 - 1897 tekę premiera miał Kazimierz Badeni. Wprowadził on piątą kurię głosowania powszechnego oraz wydał rozporządzenia językowe dla Czechów.
Ruch robotniczy: + 1878 - powstaje w Czechach partia socjaldemokratyczna + 1888/1889 zjazd w Hainfeld, na którym zostaje utworzona Socjaldemokratyczna Partia Austrii pod przewodnictwem lekarza Victora Adlera + swoją partię nazywali „małą międzynarodówką” + w swoistych warunkach zaczął zdobywać zwolenników kierunek rewizjonistyczny, zwany austromarksizmem, który zwracał uwagę na kwestię narodowościową i domagał się autonomii kulturalnej + 1899 zjazd w Brnie uchwala program brneński, który domagał się przekształcenia Austrii w federację demokratyczną, problemy te później zostały opracowane przez Otto Bauera i Karla Rennera.
Ruch chrześcijańsko-społeczny: + przedstawicielem tego ruchu był Karol Lueger, burmistrz Wiednia + wprowadzał hasła antysemickie.
Zaczął się także szerzyć ruch wszechniemiecki. Żądał on przyłączenia Austrii do Rzeszy, jego przywódcą był Georg Schonerer.
W latach 1900 - 1904 rządził gabinet Korbera. Próbował on osłabić walkę narodowościową poprzez spajanie więzów gospodarczych poszczególnych krajów.
W 1907 po raz pierwszy zastosowano powszechne głosowanie. Myślano też o przebudowie państwa austriackiego. W 1905 Aureliusz Popovici wydał książkę „Stany Zjednoczone Wielkiej Austrii” gdzie pisał o nowym podziale Austrii na terytoria narodowe, obdarzone rządami i sejmami. Takie myśli krążyły też wśród współpracowników Franciszka Ferdynanda, syna cesarza. Spodziewano się, że plany te uda się zrealizować po śmierci Franciszka Józefa.
Na Węgrzech następowała madziaryzacja. Czołowym mężem stanu był Koloman Tisza, sprawował on rządy na Węgrzech w latach 1875 - 1890.
Ruch robotniczy na Węgrzech: + nie łączyli się z Austriakami + 1880 - powstała Powszechna Robotnicza Partia Węgier, postawiła sobie za cel powszechne głosowanie + 1890 - powstaje Socjaldemokratyczna Partia Węgier.
W polityce zagranicznej uwaga Austro-Węgier skupiona była na Bałkanach.
Rozdział piętnasty: Wielka Brytania wczesnej ery imperializmu.
System polityczny Wielkiej Brytanii: + trzonem rządzącym była burżuazja + dwa zmieniające się stronnictwa polityczne: konserwatyści, dawni torysi i liberałowie, dawni wigowie + nie ma konstytucji, tworzą ją różnorodne normy prawne i zwyczaje + u szczytu stoi król, który panuje, ale nie rządzi + pełnię władzy ma parlament i rząd + parlament to Izba Lordów i Izba Gmin + reforma Disraelego z 1867 obniżyła cenzus majątkowy wyborców, obdarzyła prawem głosu drobnomieszczaństwo i część bogatszych robotników + reforma Gladstone z 1884 jeszcze bardziej obniżyła cenzus majątkowy i przyznała prawo wszystkim mężczyznom mieszkającym we własnych domach, wówczas to z 7 mln mężczyzn, czynne prawo wyborcze miało 5 mln + głosowanie powszechne wprowadzono w 1918.
Kwestia robotnicza: + 1871 - związki zawodowe (Trade Unions), grupujące wykwalifikowanych robotników zostały zalegalizowane + 1881 powstaje Federacja Demokratyczna, od 1884 zwana Federacją Socjaldemokratyczną, na jej czele stał Harry Hyndman, głównymi celami Federacji był: ośmiogodzinny dzień pracy, nacjonalizacja banków i kolei, progresywny podatek dochodowy + 1884 zawiązuje się Towarzystwo Fabiańskie, było ono przeciwnikiem działalności rewolucyjnej, a zwolennikiem stopniowego przekształcania kraju w duchu socjalistycznym, jego przywódcą był Bernard Shaw + po 1890 zaczął powstawać ruch unionistów, czyli robotników niewykwalifikowanych + 1893 powstała Niezależna Partia Pracy, na jej czele stanął James Hardie, w swych koncepcjach zbliżony był do Towarzystwa Fabiańskiego.
Kwestia irlandzka: + Irlandczycy znosili ucisk społeczny, polityczny i religijny + 1879 zawiązanie Ligi Ziemskiej na czele z Michael Davitt, który wszczął akcję niepłacenia czynszów, zwanej inaczej bojkotem od Charlesa Boycotta, który stał się jego ofiarą (właściciel ziemski) + 1881 - ustawa Gladstone „trzy F”, czyli niski czynsz, chroniony prawem termin dzierżawy i wypłata odszkodowania opuszczającemu farmę dzierżawcy za dokonanie inwestycji + mimo tego akcja terrorystyczna wzmogła się + 1886 próbowano dać autonomię Irlandii (ustawa Home Rule) i tym samym dać Irlandii osobny parlament w Dublinie, ale parlament nie przyjął tej uchwały + w ten sposób powstała frakcja unionistów nie chcąca autonomii Irlandii.
Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii: + stosowanie „wspaniałego odosobnienia” czyli nie zawieranie umów wojskowych z innymi państwami + liczyła głównie na swoją potęgę finansową i potęgę morską + na morzu stosowali zasadę „poziomu dwóch potęg” tzn. flota brytyjska miała być potężniejsza niż dwie najsilniejsze floty po brytyjskiej flocie wojennej + armia lądowa była stosunkowo niewielka + 1876 - królowa Wiktoria zostaje proklamowana cesarzową Indii, rok wcześniej wykupiono od kedywa Egiptu pakiet akcji Towarzystwa Kanału Sueskiego, aby zapewnić bezpieczną drogę do Indii + 1882 - opanowanie Egiptu.
Nacjonalizm brytyjski: + 1867 - Charles Dilke publikuje książkę „Większa Brytania”, gdzie zawarł nacjonalistyczną myśl brytyjską + w czasie wojny burskiej 1899-1902 zaczął się kierunek jingoizmu, czyli skrajnego nacjonalizmu brytyjskiego.
Rozdział szesnasty: Imperializm brytyjski.
Spośród wszystkich państw świata Wielka Brytania jako pierwsza wkroczyła w epokę imperializmu. Z końcem XIX wieku Wielka Brytania utraciła zdecydowanie swe dotychczasowe monopolistyczne stanowisko w przemyśle i handlu. Od 1887 zaczęto umieszczać na wyrobach znaki fabryczne co do kraju pochodzenia.
W 1884 założono Imperialną Ligę Federacyjną, która skupiała czołowych polityków obu stronnictw w celu prowadzenia jednorodnej polityki kolonialnej.
Przedstawiciele imperializmu brytyjskiego: + John Seeley, który napisał „Ekspansja Anglii”, gdzie dowodził, że imperium brytyjskie odpowiada potrzebie narodów je zamieszkujących + Joseph Chamberlain, prowadził on akcję mającą na celu zespolenie gospodarcze kolonii z metropolią. Rozszerzanie posiadłości brytyjskich: + 1886 - zajęcie Górnej Birmy + 1898 - zajęcie Wejhawej, w tym samym roku zajęto Sudan + 1899 - 1902 wojna burska i zajęcie Transwalu i Oranii. Brytyjskie kolonie dzieliły się na te zamieszkane przez ludność rodzimą oraz kolonie gdzie osadnikami byli głównie Anglicy. W koloniach pierwszego typu rządy sprawował gubernator mianowany przez rząd londyński, wyłączne od tej zasady były Indie. Kolonie drugiego typu zdobyły samorząd z przedstawicielstwem narodowym, bądź też szerszą autonomię z własnym rządem. Istniały też dominia uznające naczelne zwierzchnictwo Korony brytyjskiej, a poza tym luźno były one związane z metropolią. Przed I wojna światową dominiami były: Kanada od 1867, Związek Australijski od 1901, Nowa Zelandia od 1907, Związek Południowej Afryki od 1910. Największy kapitał Wielka Brytania zainwestowała w Kanadę i Nową Fundlandię. W chwili wybuchu pierwszej wojny światowej około 60% terenów kolonialnych, tj. mniej więcej czwarta część kuli ziemskiej wchodziła w skład imperium brytyjskiego. Pośród ludności imperium biali stanowili zaledwie siódmą część.
Rozdział siedemnasty: Francja - Komuna Paryska.
Wojna francusko-niemiecka zakończyła się faktycznie, gdy francuski Rząd Obrony Narodowej przyjął 28 stycznia 1871 ciężkie warunki rozejmu. Obejmował on m. in. oddanie fortów Paryża. Dnia 8 lutego 1871 Francuzi wybrali posłów do Zgromadzenia Narodowego, które miało rozstrzygnąć o najważniejszych sprawach Francji. Znaczną większość zdobyli monarchiści. Szefem władzy wykonawczej republiki, który łączył w sobie funkcję głowy państwa i naczelnika rządu został Adolf Thiers. Zgromadzenie Narodowe zatwierdziło rozejm i podpisało pokój z Niemcami.
Przebieg działań Komuny Paryskiej: + 18 marca 1871 - rząd nakazuje odebranie paryskiej Gwardii Narodowej armat, zakupionych ze składek Paryżan + akcja wojska nie udaje się, ponieważ żołnierze sympatyzują ze zbuntowanym ludem + wojsko zostało wycofane, w Paryżu władzę objął Komitet Centralny, który zarządził wybory + 28 marca 1871 zaczęła działać Komuna, którą wybrał lud paryski, było w niej 25 robotników, większość stanowili rewolucyjni radykałowie + w Komunie skrystalizowały się kierunki zwane „większością”, która nie widziała różnicy pomiędzy Wielką Rewolucją a tym co się działo w Paryżu, nie zawsze przykładali wagę do reform społecznych, ale za to chcieli silnej władzy rewolucyjnej i rozprawienia się z przeciwnikami, duży wpływ na ten kierunek miał Louis Blanqui, który jednak nie brał udziału w Komunie, uważał on, że największym złem jest własność środków produkcji; istniała także „mniejszość”, która zwracała dużą uwagę na reformy społeczne, ale nie zgadzała się z bezwzględną walką z przeciwnikami, wśród niej byli proudhoniści, widzieli oni Komunę jako władzę Paryża, a nie Francji + w końcu kwietnia utworzono Komitet Ocalenia Publicznego + w kwietniu wydano też Deklarację do ludu francuskiego, zwana później testamentem Komuny, żądała ona autonomii dla wszystkich miejscowości, aby rozwinąć w pełni działalność człowieka + naczelnym organem Komuny był Komisja Wykonawcza + została zniesiona armia z przymusowego zaciągu, jej miejsce zajęła Gwardia Narodowa + ustalono minimum płacy + w działaniach Komuny zapisali się także Polacy, m. in. Jarosław Dąbrowski, Walery Wróblewski + 21 maja 1871 wojska rządowe zaczęły atakować Paryż + Dąbrowski zginął podczas walk + 27 maja 1871 stolica została zdobyta + zdobywcy przystąpili do bezwzględnych represji + Komuna Paryska istniała 72 dni.
Rozdział osiemnasty: Francja - początki III Republiki.
10 maja 1871 zawarto we Frankfurcie nad Menem pokój z Niemcami. Pierwszym szefem rządu został Thiers (1871 - 1873). W marcu 1873 dzięki rozpisanej przez rząd pożyczce Francja mogła spłacić kontrybucję i wojska okupacyjne zostały wycofane z ziemi francuskiej.
Urzędujące Zgromadzenie Narodowe miało w swym składzie większość monarchistów, którzy dzielili się na legitymistów, zwolennicy starszej linii Burbonów (linia Karola X), orleanistów, stronników gałęzi Ludwika Filipa oraz na bonapartystów. Jednakże kłótnie co do przyszłego ustroju (monarchia z konstytucją, czy bez niej) oraz flagi narodowej (trójkolorowa czy burbońska) podzieliły monarchistów nie mogących się zjednoczyć. Powoli też zaczęła postępować republikanizacja kraju.
Po Thiersie prezydentem został Mac-Mahon (1873 - 1879), który znany był z poglądów rojalistycznych. W 1875 uchwalono wniosek o wyborze prezydenta przez Senat i Izbę Deputowanych, które połączone były w Zgromadzenie Narodowe. W 1879 na prezydenta został wybrany Jules Grevy (1879 - 1887), który z przekonania był republikaninem, w tym samym roku stolicę przeniesiono z Wersalu do Paryża, a „Marsyliankę” uznano za hymn narodowy. W 1875 uchwalono konstytucję, na którą składały się właściwie trzy ustawy.
Konstytucja III Republiki: + na czele państwa stoi prezydent wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe + Senat wybierały departamentalne kolegia wyborcze, a Izbę Deputowanych tworzono na podstawie wyborów powszechnych, równych i tajnych + była ona próbą przeszczepienia angielskich wzorów, ale nieudaną ponieważ we Francji nie było systemu dwupartyjnego + utrzymano centralizację. Stąd też wzięły się stałe zmiany rządów, ponieważ rzadko kiedy miały one poparcie obu izb parlamentarnych. Największą rolę w rządzeniu III Republiką odgrywała burżuazja, dopiero na dalszym miejscu była arystokracja rodowa.
Sytuacja sprawy robotniczej: + do końca XIX wieku Francja nie znała ustawodawstwa społecznego + 1876 pierwszy kongres robotniczy + 1879 powstaje Francuska Partia Robotnicza, kierowana była przez Jules Guesde i Paul Lafargue, jej program został uchwalony w Hawrze + 1882 dochodzi do rozłamu w partii i powstaje ruch possybilistów, tj. zwolenników reform ograniczonych, ale możliwych do zrealizowania, przewodzili im Benoit Malon i Paul Brousse, bardzo często opanowywali samorządy lokalne + innym odłamem byli blankiści, którzy najwięcej uwagi poświęcali walce politycznej + 1886 - zawiązuje się Narodowa Unia Związków Zawodowych + 1895 powstaje Generalna Konfederacja Pracy, która grupowała związki zawodowe + zaczęło się kształtować skrzydło kolektywistów, którzy chcieli uspołecznienia środków produkcji i wzięcia przez proletariat udziału w walce politycznej + 1905 Francuska Partia Robotnicza, possybiliści i blankiści łączą się za staraniem Jean Jaures we Francuską Partię Socjalistyczną. We Francji nie istniały zwarte organizacje partyjne, ale jedynie pewne kierunki. Były to: + lewica republikańska, która reprezentowała wielką burżuazję + radykałowie, czyli reprezentacja polityczna drobnej burżuazji, tym kierunkiem przewodził Georges Clemenceau.
Na życie polityczne wielki wpływ miały banki oraz zrzeszenia przemysłowców. Istniały we Francji warunki korzystne dla wywozu kapitałów.
W polityce zagranicznej wytworzyły się dwa poglądy: + zbliżenie do Niemiec, jego przedstawicielem był Gabriel Hanotaux + tworzenie sojuszy skierowanych przeciwko Niemcom, ten pogląd reprezentował Theophile Delcasse.
Ekspansja kolonialna III Republiki: + 1881 - protektorat nad Tunezją + 1884 - protektorat nad Annamem + 1885 - utworzenie Konga Francuskiego i protektorat nad Madagaskarem + 1891 - aneksja Tahiti + 1893 - zajęcie Dahomeju + 1896 - aneksja Madagaskaru + 1912 - protektorat nad Marokiem.
Rozdział dziewiętnasty: Francja - kryzysy III Republiki.
W 1886 ministrem wojny zostaje Georges Boulanger, zdobył on wielką popularność. Zwany był „generałem Odwet”, który miałby odzyskać Alzację i Lotaryngię. Jednakże został pokonany przez swoich przeciwników politycznych i w 1891 popełnił samobójstwo. Z tym generałem związany jest kierunek zwany bulanżyzmem, który domagał się podniesienia roli Francji na tle Europy oraz usprawnienia machiny rządowej.
Sprawa Kanału Panamskiego: + 1880 Ferdinand de Lesseps zawiązuje spółkę akcyjną dla budowy kanału w Ameryce Środkowej + 1884 prace nad budową kanału stanęły, ponieważ zabrakło funduszy, wypuszczono obligacje loteryjne za zgodą parlamentu + 1892 - ogłoszono bankructwo spółki, przy okazji wyszły na jaw przekupstwa wyższych urzędników i parlamentarzystów + sprawa została okrzyknięta „aferą panamską” + część personelu musiała odejść z życia politycznego + w wyniku nowych wyborów do parlamentu, większość uzyskali umiarkowani.
W latach 1880 - 1882 doszło do porozumienia z katolikami, którzy w większości byli zwolennikami monarchii. W 1892 papież Leon XIII wydaje encyklikę w której wezwał wiernych do pojednania się z republiką. Część katolików porzuciła zasadniczą opozycyjność i wyraźnie opowiedziała się za republiką, tych nazwano przyłączonymi.
Sprawa Dreyfusa: + 1894 - kapitan artylerii Alfred Dreyfus, Alzatczyk żydowskiego pochodzenia, został aresztowany pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Niemiec + sąd wojenny skazał go na zesłanie na Wyspę Diabelską w Gujanie Francuskiej + 1896 - nowy szef kontrwywiadu francuskiego podpułkownik Picquart składa ministrowi wojny raport o niewinności Dreyfusa + dowództwo wojskowe nie życzy sobie dalszego śledztwa, boi się ono skompromitowania sądu wojennego + Picquart zostaje usunięty z szefostwa kontrwywiadu + cała sprawa podzieliła Francję na dwa obozy: antydreyfusistów, którymi byli monarchiści, nacjonaliści, antysemici i katolicy; dreyfusistów, którymi byli socjaliści, część burżuazji, intelektualiści (Emil Zola) + 1898 - otwarty list Zoli do prezydenta republiki, gdzie oskarżał wojskowy wymiar sprawiedliwości + władze wojskowe ogłaszają nowy dokument mający udowodnić winę Dreyfusa, ale okazuje się on fałszerstwem, ten fakt spowodował, że proces został wznowiony + 1899 sąd wojskowy skazuje Dreyfusa na 10 lat więzienia + prezydent republiki ułaskawia Dreyfusa + 1906 - Dreyfus dostępuje pełnej rehabilitacji.
W 1899 powołano nowy rząd, w którym nie było ludzi zamieszanych w sprawę Dreyfusa. Jego premierem był Rene Waldeck-Rousseau, a ministrem handlu został Aleksander Millerand, pierwszy socjalista francuski w rządzie.
W kwestii współpracy z rządem burżuazyjnym nastąpił rozłam w łonie socjalistów. W 1899 odbył się kongres w Paryżu, za objęciem ministerstw wypowiadał się Jaures, a przeciwko współpracy byli Jules Guesde i Edouard Vaillant. Kongres potępił socjalistom wchodzić do rządów burżuazyjnych, ale zaraz potem uchwalono, że mogą nastąpić wyjątki, kiedy partia może współdziałać z rządami. W 1900 obradował międzynarodowy kongres socjalistyczny w Paryżu, przyjęto na nim wniosek Kautsky, który potępiał współpracę, ale uznawał ją w niektórych wypadkach.
Za sprawą Milleranda uchwalono we Francji w 1900, 11 godzinny dzień roboczy. Później zaś wprowadzono przymusowy odpoczynek niedzielny w 1906 i emerytury robotnicze w 1910.
Wskutek sprawy Dreyfusa zaczęła się niechęć społeczeństwa do armii. W 1905 uchwalono ograniczenie czasu służby wojskowej do dwóch lat. Taka niechęć była obecna także w stosunku do Kościoła. W 1904 odebrano zakonnikom prawo nauczania młodzieży, rok później został wypowiedziany konkordat z 1801 i uchwalono rozdział Kościoła od państwa, większa część majątku kościelnego uległa konfiskacie.
Na początku XX wieku we Francji obserwuje się ruch zwany „przebudzeniem narodowym”, który był wywołany agresywną polityką Niemiec.
Rozdział dwudziesty: Przymierze francusko - rosyjskie.
Przyczyny przymierza francusko - rosyjskiego: + sytuacja polityczna, ponieważ w 1887 Niemcy nie odnowiły z Rosją traktatu reasekuracyjnego i tym samym car musiał szukać nowego sojusznika + czynniki gospodarcze, ponieważ skarb rosyjski pożyczał pieniądze od Francji od 1888 + 1891 przedterminowo odnowiono traktat Trójprzymierza, co spowodowało poczucie zagrożenia w Europie i Rosji + w 1893 miała miejsce wolna celna pomiędzy Rosją a Niemcami. Przebieg zbliżenia Francji z Rosją: + 1891 wizyta floty francuskiej w Kronsztadzie + w tym samym roku nastąpiło pierwsze porozumienie między Francją a Rosją + 1892 konwencja wojskowa pomiędzy tymi krajami, nie ma jednak na niej podpisów członków rządów + 1893/1894 wymiana listów pomiędzy ministrami spraw zagranicznych Rosji i Francji, oba państwa uznają konwencję wojskową z 1892 i tym samym nabrała ona mocy wiążącej, mówiła ona, że Rosja w wypadku ataku Niemiec na Francję miała zaatakować Rzeszę i odwrotnie, gdyby Niemcy zaatakowały Rosję.
Rozdział dwudziesty pierwszy: Delcasse i Entente Cordiale.
W czerwcu 1898 ministrem spraw zagranicznych został Theophile Delcasse, uważał on za głównego wroga Niemcy. Stosunki francusko-włoskie: + po zjednoczeniu Włochy znajdowały się w konflikcie z Francją, prowadziły z nią wojnę celną + jednakże w końcu XIX wieku Włochy poniosły klęskę celną i chciały zatarg z Francją zlikwidować + Włochy chciały rozwinąć swą ekspansję w Afryce Północnej i dlatego potrzebowały ugody z Francją + 1898 traktat handlowy włosko-francuski, kończy on wojnę celną + 1902 tajny układ polityczny, Włochy zobowiązują się do neutralności w wypadku wojny niemiecko-francuskiej.
Zbliżenie angielsko-francuskie: + zwolennikiem ugody z Francją był król brytyjski, Edward VII + rokowania były prowadzone w Londynie przez lorda Lansdowne i Paula Cambona + 1904 podpisanie układów, które zapoczątkowały Entente Cordiale.
Niemcy chciały wykorzystać sprawę Maroka. Ich polityka sprowadzała się do roszczeń względem tego kraju, sądzili, że Wielka Brytania niedostatecznie udzieli wsparcia Francji, do której należało Maroko. W 1905 cesarz Wilhelm wylądował w Tangerze i oświadczył, że składa wizytę sułtanowi jako niezależnemu władcy. Nastąpił kryzys międzynarodowy, Delcasse musiał odejść z rządu i w 1906 zwołano konferencję w Algeciras w Hiszpanii. Francję poparła tam Wielka Brytania, Rosja, Stany Zjednoczone, Włochy. Niemcy mogły tylko liczyć na Austro-Węgry. Uchwalono, że policję w Maroku zorganizuje Francja z Hiszpanią, a kapitaliści francuscy, angielscy, hiszpańscy i niemieccy mieli zorganizować marokański bank państwowy. W 1907 podpisano układy pomiędzy Wielką Brytanią a Rosją, dotyczyły one spraw Azji Środkowej, Persji i Afganistanu. Powstało tą drogą Trójporozumienie (Francja, Wielka Brytania, Rosja), które stanęło naprzeciw Trójprzymierza (Niemcy, Austro-Węgry, Włochy).
Rozdział dwudziesty drugi: Włochy.
W lipcu 1870 wycofano garnizon francuski z Rzymu, powodem była wojna Francji z Niemcami. W tym samym roku wojska włoskie zajęły Rzym, który ogłoszono stolicą Królestwa Włoch. Papież Pius IX nie uznał zaboru Rzymu.
Rozwój gospodarczy Włoch był bardzo niejednorodny. Na północy rozwijał się przemysł i działała zamożna burżuazja, natomiast na południu przeważały stosunki feudalne i nie było przemysłu. Kryzys gospodarczy spowodowany był brakiem węgla i żelaza na terenie Włoch.
Status królestwa regulowała konstytucja Królestwa Sardynii nadana przez Karola Alberta w 1848. Konstytucja włoska: + ustrój monarchiczny z koroną dziedziczną w domu sabaudzkim + rząd odpowiedzialny przed przedstawicielstwem narodowym: Senatem i Izbą Deputowanych. We Włoszech panowali kolejno: + Wiktor Emanuel II + Humbert I + Wiktor Emanuel III. Rządy sprawowała prawica, która dążyła do umocnienia państwa i ugruntowania zjednoczenia. W 1876 do rządów doszła lewica, m. in. Agostino Depretis i Francesco Crispi, którzy stanęli na gruncie rojalistycznym. Ruch robotniczy we Włoszech: + 1882 - zaczyna działać Włoska Partia Robotnicza + 1892 zjazd w Genui, została tam zawiązana Włoska Partia Pracy, od 1895 nazywająca się Włoską Partią Socjalistyczną, uchwalono program oparty na marksizmie i odcięto się od anarchizmu + na Sycylii zaczęły tworzyć się związki robotnicze, tzw. Fasci + na początku XX wieku wydano wiele ustaw socjalnych.
Czołowym politykiem włoskim początku XX wieku był Giovanni Giolitti.
Polityka zagraniczna: + 1882 zawarcie z Niemcami i Austro-Węgrami traktatu Trójprzymierza, został on w mocy aż do I wojny światowej. Ekspansja kolonialna Włoch: + 1881 zajęcie portu Assab nad Morzem Czerwonym + 1885 powstaje kolonia Erytrea + 1896 próba zajęcia Etiopii, kończy się ona klęską wojsk włoskich pod Aduą + 1911 wojna o podbój Trypolitanii i Cyrenajki, które należały do Turcji, zakończyła się ona pokojem w Ouchy w 1912, który ustalał zwierzchnictwo Włoch nad Trypolitanią i Cyrenajką.
We Włoszech zaczął też się szerzyć ruch nacjonalistyczny, jego przedstawicielami byli Enrico Corradini i Gabriele D'Annunzio.
Rozdział dwudziesty trzeci: Państwa Półwyspu Iberyjskiego.
Sytuacja Hiszpanii: + 1870 - po rewolucji z 1868 królem zostaje wybrany książę Amadeusz sabaudzki, młodszy syn króla włoskiego Wiktora Emanuela II + 1873 abdykacja Amadeusza, który nie otrzymał poparcia duchowieństwa ani arystokracji, Kortezy nie mogąc znaleźć kandydata na króla, proklamują republikę w 1874 + jeszcze w tym samym roku republika upada, ponieważ siły burżuazji i proletariatu nie były jeszcze dość silne + królem został ogłoszony Alfons XII, syn Izabeli II, tym samym dokonała się restauracja bourbońska + gospodarka hiszpańska zaczęła się w tym okresie rozwijać, przemysł koncentrował się głównie na północy, w Katalonii, główne pozycje w gospodarce hiszpańskiej zajmował kapitał obcy + Katalonia, kraj Basków zaczął pod koniec XIX wieku przejawiać partykularyzm, wzmógł się on w 1909 podczas strajku w Barcelonie + w ruchu robotniczym dużą rolę odgrywał anarchizm + w 1898 Hiszpania przegrała wojnę ze Stanami Zjednoczonymi, utraciła Kubę, Puerto Rico i Filipiny.
Sytuacja Portugalii: + pod względem gospodarczym i politycznym była uzależniona od Wielkiej Brytanii + 1910 wojskowy zamach stanu znosi monarchię Braganzów, króla Manuela II i wprowadza republikę.
Rozdział dwudziesty czwarty: Kraje Półwyspu Bałkańskiego. Sytuacja w Grecji: + była monarchią konstytucyjną + panował tam Jerzy I + jego dążenia szły w kierunku zjednoczenia ziem zamieszkałych przez Greków + 1897 wojna grecko-turecka, zakończyła się przegraną Grecji, Kreta uzyskała jednak autonomię + wojny bałkańskie w latach 1912-1913 przyniosły Grecji Janinę, Saloniki, Kawalę, wyspy na Morzu Egejskim. Sytuacja Serbii: + miała być strefą wpływów monarchii habsburskiej + panowała tam dynastia Obrenoviciów (Milan I, Aleksander I), szukała ona poparcia w Austro-Węgrach + 1885 Serbia atakuje Bułgarię, przegrywa, ale Austria grozi wojną, więc Bułgarzy wycofują się z Serbii + wojna ta i rozwiązłe życie króla Milana I doprowadziło do jego abdykacji w 1899, ale także jego syn, Aleksander I nie był popularny + 1903 Aleksander I zostaje zamordowany, skupsztina wybiera na tron Piotra Karadjordjevicia, tym samym do władzy doszli zwolennicy Rosji, a przeciwnicy Austrii + 1906 austro-serbska wojna celna zwana „wojną świńską”, ponieważ chodziło o handel nierogacizną + wojnę wygrała Serbia, ponieważ została poparta przez kapitał francuski. Sytuacja w Bułgarii: + 1878 zostało utworzone Księstwo Bułgarii w lennej zależności od Turcji + do 1885 przeprowadzono wykup ziemi dla włościan bułgarskich + pierwszym władcą odnowionej Bułgarii był Aleksander Battenberg + 1885 powstanie w Rumelii Wschodniej, części autonomicznej Turcji, proklamowano tam księciem Battenberga + Turcja uznała ten fakt, w ten sposób obie części Bułgarii zostały połączone + Serbia nie była z tego zadowolona i wypowiedziała wojnę Bułgarii w 1885, ale przegrała bitwę pod Sliwnicą i całą kampanię + zawarto traktat w Bukareszcie w 1886 na zasadzie status quo + 1886 wrogie stanowisko Rosji skłania Aleksandra do abdykacji + 1887 władcą wybrano sasko-koburskiego-gotajskiego Ferdynanda + 1908 ogłosił on niezależność od Turcji, niepodległość i ogłosił się królem Bułgarii + dużą rolę odgrywała kwestia macedońska, która poróżniała Grecję, Serbię i Bułgarię. Sytuacja w Rumunii: + 1866 księciem zostaje Karol I z domu Hohenzollernów, w 1881 zostaje on królem + gospodarka rumuńska była prowadzona w sposób przestarzały + 1883 traktat z Austro-Węgrami.
Rozdział dwudziesty piąty: Turcja i Persja. Turcja była krajem o gospodarce ekstensywnej i bardzo zacofanej. Gdy w latach 1875-1876 wybuchły powstania w Bośni i Hercegowinie, poparte przez Serbię i Czarnogórę, powstała grupa „nowych Osmanów”, którzy chcieli przeciwdziałać zacofaniu w oparciu o europejskie wzory, jej przedstawicielami byli Namik Kemal i Ziya pasza oraz Midhat. Sytuacja w Turcji: + 1876 Midhat przyczynia się do abdykacji dwóch sułtanów i oddania korony Abdulowi Hamidowi + jako wielki wezyr Midhat ogłasza w tym samym roku konstytucję, która była bardzo liberalna, m. in. równość wobec prawa, wolność prasy, obowiązkowe nauczanie + po kongresie berlińskim sułtan jednak odsunął reformy i Midhata od rządów + 1880 Abdul Hamid wydaje nową ustawę, zreorganizowano wymiar sprawiedliwości, zarząd finansów i administrację, jednak nigdy nie weszła ona w życie + 1881 edykt muharremski (nazwa od nazwy miesiąca po turecku), który tworzył Zarząd Długu Publicznego Ottomańskiego, czyli wprowadzenia kontroli międzynarodowej nad finansami tureckimi + 1899 Niemcy dostają koncesję na budowę linii do Bagdadu. Kwestie wewnętrzne osłabiające państwo tureckie: + sprawa Ormian, którzy zamieszkiwali północny-wschód Turcji, ale także mieszkali w Stambule, gdzie zajmowali się handlem, rząd turecki na wieść o ruchach narodowowyzwoleńczych pośród Ormian (głównie nad granicą rosyjską) zaczął od 1893 organizować masowe rzezie tej ludności + sprawa Greków, w 1896 wybuchło powstanie Greków na Krecie, w 1897 na wieść o mobilizacji Grecji, Turcja wypowiada temu państwu wojnę, tureckie wojska wcześniej ćwiczone przez oficerów niemieckich, pokonały Greków, w 1897 podpisano pokój w Stambule, który dał Turcji, tylko nieznaczną korektę granic i odszkodowanie, w 1899 cztery mocarstwa ustaliły, że Kreta stanowi państwo korzystające z autonomii + kwestia macedońska, w Macedonii walczyli ze sobą Bułgarzy, Serbowie i Grecy oraz Macedończycy, sprawa ta nie została uregulowana. Ruch młodo-turecki: + zaczął się po 1905, kiedy to Rosja przegrała wojnę z państwem azjatyckim (Japonia) + przyczyną była także rewolucja w Rosji, która pobudziła nacjonalizm turecki i chęć zmian + jego początków należy szukać od tajnej organizacji założonej w 1889, była ona wzorowana na włoskich karbonariuszach + organizacją młodo-turecką była „Jedność i Postęp”, ona to sprawiła, że garnizony wojskowe w Macedonii podniosły bunt + 1908 sułtan Abdul Hamid nie mógł wykorzystać zbuntowanego wojska i ogłosił przywrócenie konstytucji z 1876 + 1909 sułtan próbuje dokonać zamachu stanu, ale nie udaje się to i musi abdykować, na tron powołano Mehmeda V + tak naprawdę władzę uchwycił triumwirat złożony z wezyra Talaata, Enwera i Dżemala + młodoturcy zaczęli głosić program panottomanizmu, czyli zespolenia w jeden naród wszystkich narodowości zamieszkujących Turcję + młodoturcy w polityce zagranicznej zaczęli opierać się na Niemcach. Sytuacja w Persji: + była polem rywalizacji Rosji i Wielkiej Brytanii + 1872 Anglicy uzyskują na 70 lat prawo eksploatowania bogactw naturalnych w tym kraju + rządy szacha były absolutne, ale nieudolne + 1906 wybuch powstania w Teheranie, powody były takie same jak w przypadku rewolucji młodoturków, zwołano parlament zwany medżlis + 1907 uchwalono konstytucję, dawała ona podstawy do obrony kraju przed obcym kapitałem, w tym samym roku zaniepokojone mocarstwa, Rosja i Wielka Brytania podzieliły Persję na trzy strefy: północną, wpływów rosyjskich, południową-wschodnią wpływów angielskich oraz środkową, czyli mieszaną + 1911 medżlis zostaje rozwiązany.
Rozdział dwudziesty szósty: Mniejsze państwa Europy. Charakterystyka mniejszych państw europejskich: + należały do nich: Szwecja, Norwegia, Dania, Holandia, Belgia, Wielkie Księstwo Luksemburg oraz Szwajcaria + miały różne źródła dobrobytu, w Szwecji był to przemysł metalurgiczny i drzewny, w Danii rolnictwo, w Norwegii żegluga.
Holandia i Belgia: + miały znaczne posiadłości kolonialne + do Holandii należały Indie Holenderskie (Jawa, Sumatra, Celebes, część Borneo i Nowej Gwinei), wyspa Curacao w Antylach i Surinam + Belgia miała w Afryce, Kongo.
W Skandynawii najważniejszym wydarzeniem politycznym było zerwanie unii Norwegii ze Szwecją, która została zawiązana w 1814. Przyczyną rozłamu była chęć mianowania własnych konsulów, którzy do tej pory byli wybierani tylko przez Szwedów. W 1905 Storthing, czyli parlament norweski uchwalił zerwanie unii, w tym samym roku Szwecja uznała niepodległość Norwegii, a król Oskar II zrzekł się tronu norweskiego. Norwedzy wybrali na króla Haakona VII, który był królewiczem duńskim.
Rozdział dwudziesty siódmy: Podział Afryki.
W połowie XIX wieku mapa Afryki była biała, z powodu małego zbadania rejonów tego kontynentu. W 1914 jedynym państwem niepodległym była Etiopia. W akcji podziału Afryki wzięły udział mocarstwa: Francja, Wielka Brytania, Niemcy i Włochy oraz Belgia i Portugalia.
Ekspansja francuska w Afryce: + 1881 - ogłoszenie protektoratu nad Tunezją + opanowała Mauretanię, Senegal, Gwineę Francuską i stworzyła Francuską Afrykę Zachodnią + 1885 protektorat nad Madagaskarem + 1912 utwierdzenie protektoratu nad Marokiem, tym samym afrykańskie imperium francuskie stało się największą posiadłością kolonialną w tej części świata. ekspansja angielska w Afryce: + punktem oparcia był Kraj Przylądkowy, zdobyty na Holendrach w 1806 + 1885 - zajęcie Beczuany + do 1890 zajęli Rodezję + 1899 zdobycie Sudanu + 1899 - 1902 wojna z Burami, zdobyli tym samym Transwal i Oranię + 1910 - utworzenie dominium, Związek Południowej Afryki. Ekspansja niemiecka w Afryce: + stosunkowo późno podjęli ekspansję kolonialną + 1883 - kupiec Franz Luderitz na mocy układów z naczelnikami murzyńskimi zajmuje ziemie nad zatoką Angra Pequena, Wielka Brytania zatwierdza ten układ, w ten sposób powstała Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia + 1884 powstają kolonie Togo i Kamerun + 1885 powstaje Niemiecka Afryka Wschodnia + 1911 traktat z Francją, na jego podstawie kolonie niemieckie powiększyły się o część Konga Francuskiego. Ekspansja włoska w Afryce: + do 1885 zajęli Erytreę + do 1912 podbili Trypolitanię i Cyrenajkę. Ekspansja belgijska w Afryce: + z inicjatywy króla belgijskiego Leopolda II powstało w 1885 Wolne Państwo Kongo, którego właścicielem był sam król + 1908 Kongo zostaje kolonią belgijską. Sprawa Egiptu: + 1869 - otwarcie Kanału Sueskiego + 1875 - kedyw egipski Izmail zaciągnął duże pożyczki w bankach europejskich i zmuszony był sprzedać Anglikom swój pakiet akcji Kanału, rok później jednak kedyw musiał ogłosić bankructwo + wierzyciele utworzyli Kasę Długu Egipskiego, która w praktyce objęła całe życie gospodarcze Egiptu + Francja i Wielka Brytania zmusiły Izmaila do abdykacji i powołali Tewfika + 1881 najbardziej uciemiężeni wieśniacy, czyli fellachowie wywołują wrzenie, na ich czele staje Arabi i doprowadza on do mianowania rządu, który przestał spełniać polecenia rządów europejskich + 1882 flota angielska bombarduje Aleksandrię, Francja wycofuje się z działań wojennych + w tym samym roku armia angielska pod Tall-al-Kabir pokonuje armię Arabiego, tym samym przywrócono poprzedni stan + Anglicy nie ogłosili nad Egiptem protektoratu, kedyw do 1914 był lennikiem sułtana, przedstawicielem Wielkiej Brytanii był w Egipcie konsul generalny, do 1907 był nim Evelyn Baring + panowanie Anglików w Egipcie spowodowane było zapewnieniem pewności co do spłaty długów egipskich, władanie Kanałem Egipskim oraz nadzorem nad uprawą bawełny.
Sytuacja w Sudanie: + na czele powstania staje derwisz Mohammed Ahmed, który ogłosił się Mahdim + 1883 mahdyści pokonują armię egipską, powstaje państwo feudalno-teokratyczne + 1885 umiera Mahdi, na czele tego państwa staje kalif Abdullahi + 1896 - 1899 ekspedycja angielska pod dowództwem Horatio Kitchenera zdobywa Sudan + w Sudanie zaprowadzono kondominium anglo-egipskie. Działania francuskie w Afryce: + chcieli połączyć swoje posiadłości w Afryce Zachodniej z punktami oparcia nad Morzem Czerwonym + 1896 rozpoczęła się ekspedycja kapitana Marchanda, w 1898 dotarła ona do Faszody, kilka tygodni później dotarł tam Kitchener i kazał Francuzom opuścić ten teren + Francja nie była przygotowana do wojny i musiała ustąpić. Sprawa Etiopii: + 1889 - 1913 to lata panowania Menelika II + 1889 traktat z Włochami w Ucciali, mogli oni rozszerzać swą kolonię w Erytrei + 1893 Włochy ogłosiły, że objęły protektorat nad Etiopią, na co Menelik II odpowiedział zerwaniem traktatu + 1895 Włochy wkraczają do Etiopii + 1896 bitwa pod Aduą, druzgocąca porażka Włochów. Powstanie kolonii belgijskiej w Kongo: + w Afryce Zachodniej powstało państwo Kongo, w którym warstwą zwierzchniczą zwano mfumu + 1880 Pierre de Brazza zawarł z wodzem murzyńskim Makoko układy, na podstawie których kraj ten przeszedł pod panowanie Francji, powstało w ten sposób Kongo Francuskie + wcześniej, bo w 1876 Leopold II, król belgijski utworzył Międzynarodowe Towarzystwo Afrykańskie w celu badania Czarnego Lądu + 1880-1884 król belgijski pozyskuje dla siebie Henry Stanleya, podróżnika i odbywa on podróż, podczas której zawarł układy mające na celu przyłączenie ziem afrykańskich do Belgii + 1885 międzynarodowa konferencja w Berlinie postanawia utworzyć w Afryce Wolne Państwo Kongo, którego władcą został król belgijski + 1908 państwo to przechodzi z rąk króla na państwo belgijskie + Europejczycy dochody z Konga czerpali dzięki kauczukowi i kości słoniowej oraz złocie i diamentom. Sytuacja w Afryce Południowej: + 1652 Holendrzy zakładają Kapsztad + Holendrów przybywających do tego kraju nazywano Burami, od holenderskiego boer, czyli chłop + 1806 - Kraj Przylądkowy zajmują Anglicy + 1835 - 1840 gdy parlament brytyjski w 1833 uchwalił zniesienie niewolnictwa w koloniach, Burowie przenieśli się na północ, ich wędrówki zwane są treekami + wtedy to założyli Oranię i Transwal, czyli Republikę Południowoafrykańską + 1867 odkrycie złoża diamentów w Oranii + 1877 Wielka Brytania ogłasza aneksję republik burskich + 1881 Burowie wygrywają z Anglikami pod Majuba Hill, zawarto pokój w Pretorii, który uznał niepodległość Transwalu + 1889 powstaje Brytyjska Kompania Południowoafrykańska, którą kierował Cecil Rhodes, zainteresowana ona była eksploatacją złóż diamentów i złota + zajęto kraje murzyńskie i stworzono kolonię angielską zwaną Rodezją + do państw burskich zaczęli ściągać cudzoziemcy, głównie Anglicy, zwani tam byli uitlanderami, odmawiano im praw politycznych + 1896 nieudana interwencja angielska pod wodzą Leandra Jamesona, cesarz niemiecki Wilhelm II wysłał do Transwalu telegram gratulacyjny z tego powodu, co wzburzyło opinię angielską + październik 1899 wybuch wojny burskiej, w tym samym roku Burowie wygrywają pod Kimberley i Ladysmith + 1902 pokój kończący wojnę burską, republiki burskie utraciły niezależność + 1909 utworzenie dominium pod nazwą Związek Południowej Afryki, składał się on z Kraju Przylądkowego, Natalu, Oranii i Transwalu.
Rozdział dwudziesty ósmy: Stany Zjednoczone. Emigracja do Stanów Zjednoczonych: + „stara emigracja” na którą składali się Anglicy, Irlandczycy, Niemcy oraz mieszkańcy krajów skandynawskich + „nowa emigracja”, czyli Polacy, Węgrzy, Słowacy, Czesi, Włosi, Żydzi.
Istniała także emigracja chińska i japońska, ale ta była niemile widziana w Stanach. Od 1882 zabroniona była emigracja z Chin, a od 1907 z Japonii.
W gospodarce zapanowały monopole, ich właścicielami byli: John Rockefeller, który opanował produkcję ropy naftowej, Andrew Carnegie, który dominował w przemyśle stalowym. Po wojnie secesyjnej, na południu zrujnowani plantatorzy musieli parcelować swe posiadłości i wyprzedawać je. W ten sposób wielkie majątki zostały zastąpione farmami.
Aby skolonizować tereny słabo zaludnionych, w 1862 uchwalono ustawę o nadziałach, która mówiła że każdy pełnoletni mężczyzna mógł osiedlić się na Zachodzie i założyć tam gospodarstwo, po 5 latach ziemia ta stawała się własnością osadnika. System polityczny Stanów Zjednoczonych: + głową państwa jest prezydent wybierany na 4 lata + obdarzony on jest pełnią władzy wykonawczej w sprawach wspólnych dla wszystkich stanów, jak waluta, handel, cła, polityka zagraniczna, siły zbrojne + ministeria zwane są departamentami, na ich czele są sekretarze stanu + władzę ustawodawczą sprawuje kongres złożony z Senatu i Izby Reprezentantów + w okresie od wojny secesyjnej do wyboru Woodrow Wilsona w 1912 u steru byli wciąż republikanie, z wyjątkiem dwóch prezydentur Grovera Clevelanda.
Kwestia robotnicza: + brak jednolitego ustawodawstwa społecznego we wszystkich stanach + 1866 pierwszy w dziejach Stanów Zjednoczonych kongres robotników w Baltimore, zostaje zawiązana Narodowa Unia Pracy, jej postulatami był ośmiogodzinny dzień pracy + 1886 zorganizowana została Amerykańska Federacja Pracy, jako ogólnokrajowe zrzeszenie związków zawodowych, pierwszym przewodniczącym został Samuel Gompers + 1 maja 1886 w Chicago podczas wielkiego wiecu robotniczego rzucona została bomba na policjantów, nastąpiły aresztowania, wykonano cztery wyroki śmierci, dzień ten później uznano za święto międzynarodowe klasy robotniczej. Propagatorzy socjalizmu w Stanach Zjednoczonych: + 1876 zawiązuje się Partia Robotnicza + 1897 za sprawą Eugene Debsa powstaje Amerykańska Partia Socjaldemokratyczna. Po pewnych wahaniach, farmerzy założyli trzecią partię polityczną, Partię Ludową Stanów Zjednoczonych. Powodem była zła sytuacja ekonomiczna rolników. prezydent Theodore Roosevelt podjął walkę z monopolami, ale nie osiągnął zasadniczych zmian. Część republikanów niezadowolona z działalności monopoli zerwała z partią i utworzyła stronnictwo postępowe. Wystąpiło ono z Rooseveltem jako kandydatem na prezydenta, ale odniosła ona porażkę. Prezydentem w 1912 został Woodrow Wilson. W 1914 wprowadził on ustawę Clayton Antitrust Act, która ograniczała swobodę działalności trustów.
Rozdział dwudziesty dziewiąty: Stany Zjednoczone wchodzą na arenę polityki światowej. Z końcem XIX wieku wielkim uznaniem cieszyła się teoria nawalizmu, stworzona przez Alfreda Mahana.
Teoria nawalizmu: + Stany Zjednoczone muszą posiadać dużą flotę, aby wyprzeć przeciwnika z oceanów + trzeba zająć wyspy na Pacyfiku, przede wszystkim archipelag Hawajów + powinny mieć przewagę na Morzu Karaibskim + należy wybudować kanał środkowoamerykański łączący oceany. Polityka kolonialna Stanów Zjednoczonych: + 1878 - założenie stacji węglowej w Pago Pago na wyspie Tutuila w archipelagu Samoa + 1898 - Hawaje stają się posiadłością Stanów Zjednoczonych, w tym samym roku uzyskują także wyspę Guam. Sprawa Kuby: + 1895 wybucha powstanie przeciwko rządowi hiszpańskiemu, surowe represje hiszpańskie niszczą kraj, uderza to we wszystkich, którzy handlują z Kubą, przede wszystkim w Amerykanów + 1898 wylatuje w powietrze w porcie w Hawanie amerykański okręt wojenny „Maine”, w tym samym roku Stany Zjednoczone wydają wojnę Hiszpanii + wojna trwała krótko, Amerykanie opanowali Kubę i wysadzili wojska na Filipinach oraz zawładnęli Puerto Rico + w grudniu 1898 zawarto pokój w Paryżu, Hiszpania uznała niepodległość Kuby, zrzekła się tytułem odszkodowania Puerto Rico oraz oddała Stanom za 20 mln dolarów Filipiny. Stany Zjednoczone zgodziły się na niepodległość Kuby, ale mogła ona zawrzeć z obcym państwem układu, który zagrażałby jej niezależności, nie mogła zaciągać pożyczek, których nie mogłaby spłacić, przyznała Stanom prawo interwencji dla ochrony jej niepodległości oraz musiała oddać Stanom tereny potrzebne do utworzenia stacji węglowych. Wszystkie te warunki noszą miano poprawki Platta, od nazwiska senatora Orville Platta. W 1902 rząd kubański objął zarząd nad wyspą. W 1906 wybuchło powstanie na Kubie, stłumione przez Stany Zjednoczone, ich wojska pozostały na wyspie do 1909.
W 1900 Puerto Rico zostało przyłączone do Stanów Zjednoczonych.
Sytuacja na Filipinach: + gdy powstańcy pod wodzą Emilio Aguinaldo zorientowali się że Amerykanie zmierzają do zagarnięcia Filipin, wystąpili przeciwko Stanom Zjednoczonym + 1899 ogłoszono niepodległą republikę filipińską + 1902 ruch narodowy na Filipinach został zdławiony, a wyspy zostały anektowane.
Sprawa kanału panamskiego: + od 1850 wiązała Stany Zjednoczone umowa z Wielką Brytanią, że żadne z tych państw nie będzie miało wyłącznej kontroli nad kanałem środkowoamerykańskim + 1901 Wielka Brytania uznaje że Stany mogą same wybudować kanał + 1903 gdy Kolumbia nie chciała się zgodzić na budowę kanału w okolicach panamskich, Stany Zjednoczone wywołały powstanie, które proklamowało niezależną Republikę Panamską, która odłączyła się od Kolumbii + 1914 otwarto Kanał Panamski.
Rozdział trzydziesty: Kraje Ameryki Łacińskiej.
Ustrój krajów Ameryki Środkowej oparty był na wielkiej własności ziemskiej. Posiadłości te nazywały się fazendą w Brazylii, estancia w Argentynie, hacienda w Meksyku. We wszystkich państwach Ameryki Łacińskiej panował ustrój republikański (w Brazylii od 1889). Jednakże bardzo często na czele kraju stawała rewolta wojskowa zwana pronunciamento. Wtedy to na czele kraju stawiano generała zwanego caudillo.
Sytuacja w Brazylii: + 1888 regentka