Stosunki Międzynarodowe

Nr 1-2 (t. 27)/2003

ISSN 0209-0961

JANUSZ SYMONIDES

MIĘDZYNARODOWA OCHRONA PODWODNEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

1. Wprowadzenie

Podwodne dziedzictwo kulturowe w wielu wypadkach posiada międzynarodowy wymiar przede wszystkim z uwagi na różne pochodzenie statków i ich ładunków. Z pew- nością jest ono ważną częścią wspólnego dziedzictwa ludzkości. Zatopione statki są nieocenionym źródłem informacji o nieistniejących już cywilizacjach, jak w wypadku statku odkrytego w Bodum w Turcji, pochodzącego z epoki brązu. Jak się ocenia, ponad trzy miliony ciągle nieodkrytych wraków statków znajduje się na dnie mórz i oceanów. Od 1500 r. tylko przy wybrzeżu Ameryki Północnej zatonęło 65 tysięcy statków. Całe miasta zniknęły pod wodą, jak Port Royal na Jamajce w wyniku trzęsienia ziemi w 1692 r. Pozostałości dawnych cywilizacji znajdujące się pod wodą obejmują zarówno latarnię morską w Aleksandrii, jak i liczne neolityczne osady na dnie Morza Czarnego.

Postęp w technicznych badaniach podwodnych powoduje, że dziedzictwo to znaj- duje się w ogromnym niebezpieczeństwie. Morskie stanowiska archeologiczne są plą- drowane, a nielegalne pozyskiwanie przedmiotów prowadzi często do nieodwracalne- go zniszczenia dóbr kulturalnych. Już w 1974 r. stwierdzono, że wszystkie zatopione statki u wybrzeży tureckich zostały ograbione. Co najmniej sześć międzynarodowych kampanii poszukujących skarbów prowadziło operacje u wybrzeży portugalskich. Ogromne rzesze poszukiwaczy plądrują Morze Śródziemne, wody u wybrzeży Kara- ibów czy Filipin.

Bogactwa znajdujące się na dnie oceanicznym są też ogromne. Wystarczy odnoto- wać, że amerykański łowca skarbów odkrył w 1985 r. wrak hiszpańskiego statku z 1622 r., którego ładunek wyceniono na 400 milionów dolarów. W 1986 r. na aukcji w Londynie sprzedano porcelanę i złoto z holenderskiego wraku z 1752 r. za 16 milio- nów dolarów. W 1999 r. na Morzu Chińskim znaleziono statek tak duży, że został nazwany chińskim Titanikiem, jego ładunek składał się z 30 tysięcy wyrobów porcela- nowych. Międzynarodowa ochrona podwodnego dziedzictwa kulturowego stała się koniecznością1.

1 E. Barrowman, The Recovery of Shipwrecks in International Waters: a Multilateral Solution, „Michigan Yearbook of International Legal Studies” 1987, nr 8, s. 231 i nast.; J. P. Beurier, Pour un droit international de l'archeologie sous­marine, „Revue générale de droit international public” 1989, s. 45 i nast.; T. Treves, Stato costiero e archeologia marina, „Rivista di diritto internazionale” 1993, s. 698 i nast.; S. Dromgoole (red.), Legal Protection of the Underwater Cultural Heritage: National and International Perspectives, The Hague 1999.

52 JANUSZ SYMONIDES

2. Brak całościowych uregulowań w prawie międzynarodowym, dotyczących podwodnego dziedzictwa kulturowego

Dotychczasowe uregulowania dotyczące ochrony podwodnego dziedzictwa są daleko niewystarczające. W 1956 r. na dziesiątej Konferencji Generalnej UNESCO przyjęto Rekomendację w sprawie międzynarodowych zasad mających zastosowanie do wykopalisk archeologicznych, która odnosi się także do „dna mórz i podziemia wód śródlądowych oraz wód terytorialnych państw członkowskich”. Rekomendacje Konferencji Generalnej nie są jednak wiążące dla państw członkowskich. W 1976 r. Komisja Kultury i Edukacji Rady Europy podjęła studia nad tym zagadnieniem. Jed- nak mimo kilku lat pracy żaden tekst nie został przyjęty2. Konwencja o prawie morza

- przyjęta w Montego Bay w 1982 r. - stanowi bardzo ogólnie w artykule 303: „1. Pań- stwa mają obowiązek chronić obiekty o charakterze archeologicznym i historycznym znalezione w morzu i powinny w tym celu współpracować”3.

Próbę przedstawienia bardziej rozwiniętej wizji ochrony podwodnego dziedzic- twa kulturowego podjęto w 1994 r. na plenarnej sesji Stowarzyszenia Prawa Między- narodowego (ILA) w Buenos Aires, przyjęto wtedy projekt konwencji w tej sprawie i przekazano go UNESCO. Oczywiście nie był to wynik uzgodnień międzyrządowych, lecz tylko projekt specjalistów prawa międzynarodowego. Dopiero prace podjęte przez UNESCO zaowocowały przyjęciem przez Konferencję Generalną konwencji w tej sprawie.

3. Działania i inicjatywy UNESCO mające na celu przygotowanie

i przyjęcie konwencji o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego

3.1. Rozpoczęcie prac nad projektem konwencji

W celu przedyskutowania kwestii związanych z przygotowaniem projektu między- narodowego instrumentu prawnego do ochrony podwodnego dziedzictwa zostało zorga- nizowane, w porozumieniu z ONZ i Międzynarodową Organizacją Morską, spotkanie ekspertów zaproszonych z uwagi na ich osobiste kwalifikacje i kompetencje. Odbyło się ono 22-24 maja 1996 r. w Paryżu i wzięło w nim udział 13 ekspertów. Przedstawiciele dwunastu państw członkowskich uczestniczyli w charakterze obserwatorów4.

Eksperci jednomyślnie zgodzili się, że istnieje potrzeba opracowania prawnie wią- żącego dokumentu do ochrony podwodnego dziedzictwa kulturowego, jak również że UNESCO jest właściwym forum do jego przyjęcia. Podobne stanowisko zajęli uczest- niczący w spotkaniu obserwatorzy reprezentujący państwa członkowskie.

2 Council of Europe, The Underwater Cultural Heritage, Rapport du Comité sur la culture et l'education, Assembleé parlamentaire, document 4200, Strasbourg 1978.

3 E. D. Brown, Protection of the Underwater Cultural Heritage. Draft Principles and Guidelines for

Implementation of Article 303 of the United Nations Convention on the Law of the Sea, 1982, „Marine Policy”

1996, vol. 20, lipiec s. 325 i nast.

4 Document CLT - 96/CONF.605/6. Report of the Meeting of Experts for the Protection of Underwater

Cultural Heritage. UNESCO Headquarters, Paris (22-24 maja 1996).

MIĘDZYNARODOWA OCHRONA PODWODNEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 53

W czasie dyskusji co do kształtu przyszłej konwencji wyrażano opinię, że pod- wodne dziedzictwo powinno obejmować nie tylko przedmioty o znaczeniu archeolo- gicznym, lecz również miejsca i krajobrazy. Wskazywano także, że jednym z kryte- riów powinno być znaczenie dla kultury. Co do kwestii, czy takim kryterium powinien być wiek, wypowiadano sprzeczne opinie. Jedni uważali, że nie powinno być żadnego odniesienia do czasu, inni wskazywali, iż należy ustalić minimalny wiek dla kwalifi- kowania pojęcia podwodnego dziedzictwa. Wśród innych dyskutowanych zagadnień znalazły się: ogólnie akceptowane wyłączenie okrętów wojennych i kwestia specjal- nych stref ochrony podwodnego dziedzictwa. Wskazywano także, że projekt Stowa- rzyszenia Prawa Międzynarodowego mógłby służyć jako podstawa do opracowania przyszłej konwencji. Podobnie uważano, że projekt Karty Międzynarodowego Komi- tetu Muzeów i Miejsc (ICOMOS) w sprawie ochrony i zarządzania podwodnym dzie- dzictwem kulturowym jest istotny i może być wykorzystany w przyszłych pracach. Podsumowując obrady, przewodniczący podkreślił, że istnieje potrzeba zarówno przygotowania prawnie wiążących zasad, jak i profesjonalnych standardów, które mo-

głyby zostać uznane przez specjalistów5.

3.2. Pierwsze spotkanie ekspertów rządowych

Zostało ono zwołane przez Sekretariat UNESCO w 1998 r. Odbyło się w dwóch turach. Najpierw 29 marca 1998 r. doszło do spotkania komitetu złożonego z sześciu państw członkowskich: Kolumbii, Danii, Mozambiku, Filipin, Polski i Tunezji, zgod- nie z rezolucją 29C/21 przyjętą w czasie 29. sesji Konferencji Generalnej UNESCO. Państwa te, stanowiące wąską grupę, zaproponowane zostały przez Dyrektora Gene- ralnego i zaaprobowane przez Radę Wykonawczą6. Grupa wybrała Carstena Lunda

(Dania) na przewodniczącego i Maharlika Cuevas (Filipiny) na sprawozdawcę. Człon- kowie grupy przedyskutowali postanowienia przyszłej konwencji, które ich zdaniem wymagały największej uwagi: definicję podwodnego dziedzictwa kulturowego, wyłą- czenie okrętów wojennych, jurysdykcję państw nadbrzeżnych poza strefą przyległą oraz relacje między Kartą (ICOMOS) a projektem konwencji. W czasie otwartego dla wszystkich ekspertów rządowych spotkania (od 30 czerwca do 2 lipca 1998 r.) odbyła się szczegółowa dyskusja nad projektem konwencji, który miał być przedstawiony Konferencji Generalnej na jej trzydziestej sesji w 1999 r. Podsumowując dyskusję, przewodniczący, z uwagi na rozbieżności co do czasu niezbędnego na zakwalifikowa- nie zatopionych okrętów jako podwodnego dziedzictwa (jedni opowiadali się za pięć- dziesięcioletnim okresem, inni natomiast za stuletnim), zaproponował bądź przyjęcie

50 lat bez możliwości skracania tego okresu przez zainteresowane państwa, bądź przy- jęcie 100 lat z możliwością zmniejszania tego czasu dla pewnych obiektów. W kwestii

„porzuconych” obiektów przewodniczący sugerował zrezygnowanie z tego terminu i wyrażenie zgody na to, by podwodne dziedzictwo było przedmiotem ochrony usta- nowionej przez konwencję, niezależnie od własności. Eksperci byli jednomyślni, że

5 Jak wskazywano, projekt Karty ICOMOS ma na celu wskazanie profesjonalnych standardów, jakie win- ny być przestrzegane przez profesjonalną wspólnotę.

6 Dok. CLT - 98/CONF.202/7.

54 JANUSZ SYMONIDES

w celu przygotowania projektu konwencji niezbędne jest zwołanie drugiego, a być może i trzeciego spotkania ekspertów.

3.3. Drugie spotkanie ekspertów rządowych

Kolejne spotkanie ekspertów rządowych dla przygotowania projektu konwencji odbyło się w siedzibie UNESCO od 19 do 24 kwietnia 1999 r. Wzięło w nim udział

177 ekspertów z 82 państw oraz 10 ekspertów reprezentujących stałych obserwatorów w UNESCO7.

Sekretariat po pierwszym posiedzeniu zwrócił się do państw członkowskich o przed- stawienie na piśmie poprawek do projektu konwencji. Zgodnie z tą prośbą 27 państw dostarczyło stosowne dokumenty. Komentarze i poprawki zostały zawarte w synte- tycznym raporcie, przesłanym do wszystkich uczestników przed drugim posiedzeniem. Projekt konwencji przyjęty przez pierwsze spotkanie łącznie ze sprawozdaniem oraz syntetycznym raportem stanowiły podstawę dyskusji. W czasie spotkania utworzono

3 grupy robocze zajmujące się odpowiednio: definicją, aneksem do konwencji oraz kwestiami jurysdykcyjnymi.

Do uzgodnionych w czasie spotkania spraw należały: generalna zasada ochrony podwodnego dziedzictwa dla dobra ludzkości, zgoda co do ustanowienia systemu no- tyfikacji nowych znalezisk i odkryć oraz włączenie do aneksu, integralnej części kon- wencji, zasad Karty ICOMOS. Różnice zdań dotyczyły m.in. kwestii, czy konwencja ma odnosić się tylko do obszarów morskich, czy także do wód śródlądowych, łącznie z rzekami i jeziorami. Przeważał jednak pogląd o potrzebie jej ograniczenia do obsza- rów morskich. Część ekspertów wskazywała także na potrzebę wprowadzenia specjal- nego artykułu, który traktowałby o strefie przyległej. Wreszcie różnice zdań wystąpiły także w odpowiedzi na pytanie: jak zrównoważyć prawa i jurysdykcję państwa nad- brzeżnego przewidziane w Konwencji o prawie morza z 1982 r. z potrzebą ochrony podwodnego dziedzictwa. Z uwagi na utrzymujące się rozbieżności, niezależnie od istotnego postępu prac, powstała potrzeba zwołania kolejnego, trzeciego spotkania ekspertów rządowych.

3.4. Trzecie spotkanie ekspertów rządowych

W czasie trzeciego spotkania, które odbyło się w Paryżu od 3 do 7 lipca 2000 r. uczestnicy kontynuowali pracę nad projektem konwencji zmienionym w czasie dru- giego spotkania oraz podkreślili konieczność pilnego przyjęcia międzynarodowego instrumentu dla ochrony podwodnego dziedzictwa kulturowego8. Ponieważ projekt konwencji w dalszym ciągu wymagał przeprowadzenia szczegółowej analizy przez państwa członkowskie, stało się oczywiste, że mimo produktywnej wymiany zdań nie da się osiągnąć w czasie tego spotkania odpowiednich uzgodnień i sfinalizowania tek- stu konwencji. W tej sytuacji eksperci zwrócili się do Dyrektora Generalnego z prośbą o zwołanie następnego spotkania w ciągu sześciu pierwszych miesięcy 2001 r. w celu

7 Dok. CLT - 99/CONF.204.

8 Dok. CLT - 2000/CONF.201/7.

MIĘDZYNARODOWA OCHRONA PODWODNEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 55

osiągnięcia niezbędnego porozumienia i przedstawienia projektu konwencji na trzy- dziestej pierwszej sesji Konferencji Generalnej.

Do momentu zwołania tego spotkania jego przewodniczący ułatwiał kontakty dla przeprowadzania nieformalnej wymiany zdań. I tak, jedno spotkanie zostało zorgani- zowane 18 i 19 stycznia 2001 r. dla przyjęcia aneksu i zawartych w nim zasad oraz nieuregulowanych jeszcze kwestii archeologicznych a 22 i 23 lutego dyskutowano postanowienia końcowe konwencji. W proces uzgodnień włączyły się także niektóre państwa: Grecja zaprosiła w styczniu 2001 r. grupę ekspertów do Aten, przedstawi- cielstwo Włoch zorganizowało spotkanie w Paryżu w lutym 2001 r., Wielka Brytania zaś zwołała 26 stycznia 2001 r. spotkanie głównych państw morskich. Dzięki tym działaniom przewodniczący spotkania przygotował nieformalny tekst negocjacyjny, w którym starano się uwzględnić wszystkie wyrażane opinie. Również Sekretariat przy- gotował skonsolidowany dokument, który zawierał oryginalny projekt konwencji z 1999 r., tekst proponowany przez przewodniczącego oraz liczne poprawki, komen- tarze i uwagi formułowane od 1999 r.9

3.5. Czwarte spotkanie ekspertów rządowych

Zgodnie z decyzją podjętą w czasie trzeciego spotkania, Dyrektor Generalny za- prosił państwa członkowskie i stałych obserwatorów, przedstawicieli Sekretariatu ONZ, Międzynarodowej Organizacji Morskiej, rządowych i pozarządowych organizacji10 do uczestnictwa w czwartym spotkaniu ekspertów, które odbyło się w siedzibie UNESCO od 26 marca do 6 kwietnia 2001 r.

Jednym z głównych problemów, przed jakim stanęli uczestnicy spotkania, było osiągnięcie porozumienia co do projektu konwencji, przy uwzględnieniu postanowień Konwencji o prawie morza z 1982 r. W ciągu dwóch tygodni debat, w czasie których przedstawiono 50 dokumentów roboczych, osiągnięto konsensus w wielu kwestiach. Zgodzono się, by podwodne dziedzictwo było chronione przede wszystkim in situ, zaakceptowano zasady współpracy międzynarodowej i wymiany informacji między państwami, jak też zgodzono się również z potrzebą rozwijania świadomości publicz- nej co do ważności i potrzeby ochrony podwodnego dziedzictwa. Inspirowane przez Sofijską Kartę Międzynarodowej Rady Pomników i Miejsc z 1996 r., spotkanie przy- jęło aneks do projektu konwencji regulujący działalność dotyczącą podwodnego dzie- dzictwa kulturowego.

Uczestnicy nie osiągnęli jednak porozumienia w takich kluczowych kwestiach, jak odpowiedzialność za ochronę dziedzictwa znajdującego się na szelfie kontynen- talnym oraz statusu statków i samolotów państwowych. W tej sytuacji Dyrektor Gene- ralny UNESCO podjął decyzję o konieczności zawieszenia spotkania i odbycia dru-

9 Dok. CLT - 2001/CONF.203/INF.3.

10 General Conference 31st session, Paris 2001, Draft Convention on the Protection of the Underwater Cul- tural Heritage, 31C/24, 3 August 2001, s. 2 i nast. Zaproszono m. in. Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowe- go (ILA), Światową Federację Podwodną, Międzynarodowe Centrum Studiów nad Zachowaniem i Restauracją Własności Kulturalnej (ICCROM), Międzynarodową Radę Muzeów (ICOM) oraz Międzynarodową Radę Muzeów i Miejsc (ICOMOS).

56 JANUSZ SYMONIDES

giej sesji, tak by można uzgodnić tekst konwencji dla przedłożenia go Konferencji

Generalnej w czasie trzydziestej pierwszej sesji.

Osiągnięcie konsensusu miały ułatwić toczące się dalsze nieformalne dyskusje między ekspertami rządów, których stanowiska były rozbieżne. Druga sesja czwarte- go spotkania, w której uczestniczyło 30 ekspertów, trwała od 2 do 7 lipca 2001 r. Prace oparte były na skonsolidowanym dokumencie oraz przedstawionych przez uczestni- ków dokumentach roboczych. W ciągu tygodnia intensywnych debat zdecydowana większość artykułów została przyjęta w drodze konsensusu. Zdecydowano także, by nie włączać do konwencji specjalnego artykułu o statkach państwowych, które mogły- by być objęte definicją podwodnego dziedzictwa, lecz włączyć jego pewne elementy do innych odpowiednich artykułów projektu konwencji. Mimo poczynionego postępu i przeredagowania niektórych artykułów w celu osiągnięcia kompromisu, kilka państw w dalszym ciągu nie wyrażało zgody na część paragrafów dotyczących m.in. statków państwowych na morzu terytorialnym, statków państwowych na szelfie kontynental- nym oraz notyfikacji znalezisk na szelfie kontynentalnym. Nie chcąc blokować kon- sensusu, państwa te zażądały odnotowania ich zastrzeżeń w sprawozdaniu spotkania. Komitet Redakcyjny złożony ze wszystkich grup elektoralnych11 przygotował uzgodniony tekst konwencji z wyjątkiem artykułu 1 - definicje; artykułu 10 - ochrona podwodnego dziedzictwa kulturowego w wyłącznej strefie ekonomicznej i na szelfie kontynentalnym; artykułu 11 - informacje i notyfikacje dotyczące obszaru dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej; artykułu 12 - ochrona podwodne- go dziedzictwa kulturowego w Obszarze; artykułu 13 - immunitet okrętów i statków państwowych. Propozycja przewodniczącego spotkania, by przyjąć tekst jako całość, przy zapewnieniu państwom wyrażającym wątpliwości prawa do złożenia zastrzeżeń do protokołu, nie została przyjęta przez jedno z państw, które zażądało formalnego głosowania. W jego wyniku tekst został przyjęty 49 głosami za, przy 4 przeciwnych

i 8 wstrzymujących się.

Przewodniczący spotkania poprosił jego uczestników o wyrażenie zgody na to, by Sekretariat, przewodniczący spotkania i przewodniczący Komitetu Redakcyjnego sfi- nalizowali projekt konwencji z formalnego punktu widzenia. Wstępny projekt wszyst- kich artykułów został przedstawiony uczestnikom 17 lipca 2001 r. Za zgodą przewod- niczących grup regionalnych, nieformalne spotkanie zostało zwołane 19 lipca dla od- notowania postępu. W czasie tego spotkania sformułowano szereg użytecznych ko- mentarzy, które zostały następnie przedłożone zespołowi przygotowującemu ostatecz- ny tekst. Komitet Redakcyjny spotkał się 19 i 20 lipca 2001 r. i przyjął ostateczny projekt konwencji. Został on zarekomendowany przez Dyrektora Generalnego, prze- wodniczącego czwartego spotkania i przewodniczącego Komitetu Redakcyjnego. Zwrócili się oni do państw uczestniczących w negocjacjach o przyjęcie projektu jako konwencji UNESCO, a następnie o jej ratyfikację, aprobatę czy przystąpienie do niej najszybciej, jak to możliwe, tak by konwencja weszła w życie bez zwłoki.

11 Komitetowi przewodniczył A. Dorion (Kanada). Spotykał się codziennie od 3 lipca do końca spotkania.

MIĘDZYNARODOWA OCHRONA PODWODNEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 57

Konwencja UNESCO w sprawie ochrony podwodnego dziedzictwa kulturowego została przyjęta 2 listopada 2001 r. przez sesję plenarną Konferencji Generalnej12

87 głosami za, 4 przeciw i 15 wstrzymującymi się. Jest to czwarta z kolei konwencja

UNESCO poświęcona dziedzictwu kulturowemu.

4. Główne postanowienia konwencji

4.1. Definicja podwodnego dziedzictwa kulturowego i główne zasady jego ochrony

Artykuł 1 definiuje „podwodne dziedzictwo kulturowe” jako wszelkie ślady egzy- stencji ludzkiej mającej kulturalny, historyczny czy archeologiczny charakter, które znajdowały się częściowo lub całkowicie pod wodą, ciągle lub okresowo, przez co najmniej 100 lat, takie jak: a) miejsca, struktury, budynki, wyroby artystyczne i szcząt- ki ludzkie, łącznie z ich archeologicznym i naturalnym środowiskiem; b) statki, samo- loty, inne pojazdy czy ich części, ich ładunek oraz inna zawartość, łącznie z ich arche- ologicznym czy naturalnym środowiskiem oraz c) obiekty o prehistorycznym charak- terze. Pojęcie podwodnego dziedzictwa kulturowego nie obejmuje: a) rurociągów i kabli umieszczonych na dnie mórz; b) instalacji czy innych rurociągów i kabli umieszczo- nych na dnie mórz i znajdujących się jeszcze w użyciu. Jak wynika z powyższej defi- nicji niemal wszystko (z dwoma wyjątkami), co znajdowało się pod wodą stale lub z przerwami, jest związane z ludzkimi działaniami lub egzystencją i jest „pomnikiem” ludzkiej działalności, łącznie z wszelkiego rodzaju pojazdami, stanowi „podwodne dziedzictwo ludzkości”.

Celem konwencji jest zapewnienie i wzmocnienie ochrony podwodnego dziedzic- twa kulturowego. Ochrona opiera się na współpracy państw stron konwencji, które zobowiązują się do zachowania podwodnego dziedzictwa kulturowego dla dobra ludz- kości zgodnie z postanowieniami konwencji. Strony zobowiązują się do podjęcia wszel- kich możliwych środków, zgodnie z konwencją i prawem międzynarodowym, nie- zbędnych do ochrony tego dziedzictwa. Strony uznają także, że ochrona podwodnego dziedzictwa in situ jest pierwszą opcją przed zezwoleniem na (czy rozpoczynaniem) jakąkolwiek odnoszącą się do niego działalność13. Wydobyte dziedzictwo powinno być złożone, konserwowane i zarządzane w sposób zapewniający jego długotrwałe zachowanie. Podwodne dziedzictwo nie może być eksploatowane handlowo, strony są zaś zobowiązane do zapewnienia okazywania właściwego szacunku wszystkim szcząt- kom ludzkim znajdującym się w obszarach morskich. Państwa powinny także zapew- nić nieinwazyjny dostęp do podwodnego dziedzictwa w celu tworzenia publicznej świadomości, aprobaty i ochrony dziedzictwa, o ile taki dostęp jest do pogodzenia

12 Dok. 31C/24.

13 Działalność odnosząca się do podwodnego dziedzictwa kulturowego oznacza wszelką działalność mają- cą za swój główny cel podwodne dziedzictwo, działalność, która może pośrednio lub bezpośrednio fizycznie je uszkodzić. Konwencja operuje także pojęciem „działań, które mogą incydentalnie uszkodzić podwodne dzie- dzictwo kulturowe”. W tym wypadku chodzi o działalność, której zasadniczym celem nie jest podwodne dzie- dzictwo, ale może ona spowodować jego fizyczne uszkodzenie.

58 JANUSZ SYMONIDES

z jego ochroną i zarządzaniem. Żaden akt czy działalność podejmowane na podstawie konwencji nie mogą stanowić podstawy do wysuwania czy kwestionowania roszczeń do suwerenności czy jurysdykcji państwowej. By wyjaśnić wszelkie w tym względzie wątpliwości, artykuł 3 konwencji stanowi, że powinna ona być interpretowana i stoso- wana zgodnie z prawem międzynarodowym, łącznie z Konwencją o prawie morza z 1982 r.

4.2. Ochrona podwodnego dziedzictwa kulturowego w wodach wewnętrznych, archipelagowych, na morzu terytorialnym i w strefie przyległej

Konwencja o prawie morza z 1982 r.14 stanowi, że suwerenność państwa nad- brzeżnego rozciąga się poza jego terytorium lądowe i wody wewnętrzne, a w przypad- ku państwa archipelagowego poza jego wody archipelagowe, na przyległy pas morza, zwany morzem terytorialnym. Suwerenność ta rozciąga się na dno i podziemie. Zgod- nie z tym Konwencja w sprawie podwodnego dziedzictwa stanowi, że strony z uwagi na sprawowaną suwerenność posiadają wyłączne prawo do regulowania i zezwalania na działalność w ich wodach wewnętrznych, archipelagowych i na morzu terytorial- nym. Będą one wymagać, by stosowano zasady sformułowane w aneksie do konwen- cji do działalności dotyczącej podwodnego dziedzictwa kulturowego na obszarach morskich podlegających ich suwerenności. Co się tyczy strefy przyległej, to zgodnie z artykułem 303 Konwencji o prawie morza strony mogą regulować i zezwalać na działalność dotyczącą podwodnego dziedzictwa kulturowego15. Strony konwencji o ochronie podwodnego dziedzictwa mają także obowiązek informowania państwa bandery lub innego państwa o sprawdzalnej więzi o charakterze kulturalnym, histo- rycznym czy archeologicznym na obszarach morskich podlegających ich suwerenno- ści o odkryciu zidentyfikowanych statków i samolotów państwowych.

4.3. Ochrona podwodnego dziedzictwa kulturowego w wyłącznej strefie ekonomicznej i na szelfie kontynentalnym

Strona konwencji, w której wyłącznej strefie ekonomicznej czy na szelfie konty- nentalnym znajduje się podwodne dziedzictwo kulturowe, ma prawo tak zakazania, jak i zezwolenia na jakąkolwiek działalność dotyczącą tego dziedzictwa, w celu zapo- bieżenia naruszenia jego praw suwerennych czy jurysdykcji sprawowanej zgodnie z pra- wem międzynarodowym. W wypadku znalezienia przez stronę konwencji podwodne- go dziedzictwa w jej wyłącznej strefie ekonomicznej czy na szelfie kontynentalnym będzie ona konsultować się z państwami zgłaszającymi zainteresowanie wynikające z istnienia sprawdzalnej więzi kulturalnej, historycznej czy archeologicznej. Państwo to będzie też koordynować te konsultacje, chyba że stwierdzi ono wyraźnie, że nie chce działać w charakterze państwa koordynującego. W takiej sytuacji państwa zgła- szające zainteresowanie wyznaczą inne państwo koordynujące. Państwo koordynują- ce może podjąć wszelkie praktyczne środki oraz wydać wszelkie upoważnienia, nawet

14 Dz. U. z 2002 r. Nr 59, poz. 543, załącznik: Art. 2 Konwencji o prawie morza.

15 W art. 303 w paragrafie 2 stwierdza się, iż usuwanie bez zezwolenia obiektów archeologicznych i o zna- czeniu historycznym z dna morskiego w strefie przyległej stanowi naruszenie ustaw i przepisów prawnych.

MIĘDZYNARODOWA OCHRONA PODWODNEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 59

przed konsultacjami, dla zapobieżenia wszelkim niebezpieczeństwom grożącym pod- wodnemu dziedzictwu, również plądrowaniu16. Wszystkie państwa strony konwencji są zobowiązane do ochrony podwodnego dziedzictwa kulturowego w wyłącznej stre- fie ekonomicznej i na szelfie kontynentalnym. W tym celu strony winny wymagać od swoich obywateli czy statków pływających pod ich banderą notyfikowania odkrycia czy zamiaru podjęcia działalności dotyczącej podwodnego dziedzictwa znajdującego się w ich wyłącznej strefie ekonomicznej czy na szelfie kontynentalnym, jak też w strefie ekonomicznej i na szelfie kontynentalnym innej strony. W tym drugim wypadku stro- ny winny wymagać także zawiadomienia przez ich obywateli czy kapitanów statków tych stron17.

4.4. Ochrona podwodnego dziedzictwa kulturowego na dnie mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji narodowej (w Obszarze)

Strony konwencji mają obowiązek ochrony podwodnego dziedzictwa w Obsza- rze. Zgodnie z tym, każdy - zwykły obywatel czy kapitan statku podnoszącego ich banderę - jeżeli odkryje podwodne dziedzictwo znajdujące się na dnie mórz i oce- anów poza granicami jurysdykcji narodowej bądź też zamierza podjąć tam działal- ność, ma obowiązek poinformować o takim odkryciu czy działaniu. Państwa strony winny notyfikować Dyrektorowi Generalnemu UNESCO i Sekretarzowi Generalne- mu Organizacji Dna Morskiego odkrycia czy działalność odnoszącą się do nich. Dy- rektor Generalny niezwłocznie poinformuje o tym wszystkie strony. Państwa posiada- jące sprawdzalną więź z podwodnym dziedzictwem mogą zadeklarować Dyrektorowi Generalnemu, że są zainteresowane udziałem w konsultacjach odnośnie do zabezpie- czenia efektywnej ochrony tego podwodnego dziedzictwa.

W takiej sytuacji Dyrektor Generalny poprosi wszystkie zainteresowane strony na konsultacje dotyczące możliwie jak najlepszej ochrony tego dziedzictwa oraz wyzna- cza stronę dla koordynowania konsultacji jako państwo koordynujące. Do uczestnic- twa w takich konsultacjach zostanie także poproszona Międzynarodowa Władza Dna Morskiego. Do zadań państwa koordynującego należy stosowanie środków ochrony uzgodnionych w czasie konsultacji18.

5. Zasady regulujące działalność dotyczącą podwodnego dziedzictwa kulturowego

Załączony do Konwencji aneks reguluje szczegółowo kwestie związane z podej- mowaniem działalności dotyczącej podwodnego dziedzictwa19. I tak, otwierająca aneks zasada wskazuje, że pierwszym zadaniem w stosunku do podwodnego dziedzictwa jest jego zachowanie in situ. Dozwolone są więc tylko działania mające na celu jego ochronę lub wnoszące istotny wkład do jego ochrony, wiedzy o nim czy promocji.

16 Artykuł 10.

17 Artykuł 9.

18 Artykuł 12.

19 Annex: Rules Concerning Activities Directed at Underwater Cultural Heritage. Rules 1-36.

60 JANUSZ SYMONIDES

Wszelka eksploatacja handlowa, spekulacja czy bezpowrotne rozproszenie jest zasadniczo sprzeczne z ochroną i właściwym zarządzaniem podwodnym dziedzictwem kulturowym. Nie może być zatem ono przedmiotem obrotu handlowego, być sprzeda- wane, kupowane czy wymieniane jak dobro handlowe. Nie oznacza to jednak zakazu jego zabezpieczenia przez profesjonalne służby archeologiczne czy inne działania, których natura i cel pozostają w pełnej zgodności z konwencją. Podobnie dozwolone jest przemieszczenie podwodnego dziedzictwa, jeśli nie przyniesie to uszczerbku inte- resom naukowym i kulturalnym oraz następuje zgodnie z upoważnieniem kompetent- nych władz. Zasady zakazują używania destruktywnych technik oraz zbędnego naru- szania szczątków ludzkich czy miejsc kultu20. Dostęp publiczny do podwodnego dzie- dzictwa powinien być zapewniony, chyba że nie da się tego pogodzić z jego ochroną i zarządzaniem.

Aneks formułuje szczegółowe wymogi, którym powinny odpowiadać projekty i pla- ny działań dotyczących podwodnego dziedzictwa21. Przed podjęciem jakiejkolwiek działalności, projekt powinien być przygotowany i przedstawiony kompetentnym wła- dzom do oceny i uzyskania upoważnienia do realizacji. Powinien zawierać m.in. przed- stawienie celów; ocenę poprzednich lub wstępnych studiów; informacje dotyczące metodologii i technik, jakie mogą zostać zastosowane, źródeł finansowania, zakłada- nego czasu realizacji, składu ekipy, jej konsultacje i doświadczenie. Nadto wymagane jest przedstawienie programu dokumentacyjnego, polityki bezpieczeństwa, ochrony środowiska oraz współpracy z muzeami i innymi instytucjami, w szczególności na- ukowymi. Projekt powinien kończyć się przygotowaniem raportu i publikacją.

Działalność dotycząca podwodnego dziedzictwa powinna być prowadzona zgod- nie z przygotowanymi założeniami projektu zaakceptowanymi przez odpowiednie władze. W wypadku nieprzewidzianych odkryć lub zmiany okoliczności, projekt po- winien być przejrzany i zmieniony za zgodą kompetentnych władz. Zasady finanso- wania22 stawiają wymóg, by odpowiednie środki finansowe, do realizacji wszystkich stadiów projektu, były zapewnione przed rozpoczęciem jakiejkolwiek działalności. Sprawozdania przygotowywane w związku z realizowanymi projektami powinny za- wierać przedstawienie: celów, metod, zastosowanych technik, osiągniętych rezulta- tów, zaleceń dotyczących konserwacji i zachowania podwodnego dziedzictwa oraz przyszłych działań. I wreszcie last but not least - zgodnie z przyjętymi zasadami win- ny one służyć publicznej edukacji i publicznie udostępniać ich rezultaty. Końcowa synteza projektu musi zatem być przedstawiona publicznie możliwie najszybciej, przy uwzględnieniu złożoności samego przedsięwzięcia, jak i poufnej czy delikatnej natury informacji23.

20 Zasady 4 i 5.

21 Zasady 9 i 10.

22 Zasady 17-19.

23 Zasada 36 wymaga, by końcowa synteza została złożona w odpowiednich publicznych miejscach.

MIĘDZYNARODOWA OCHRONA PODWODNEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 61

6. Warunki skuteczności ochrony podwodnego dziedzictwa kulturowego Podstawowym warunkiem skuteczności ochrony podwodnego dziedzictwa jest wejście w życie konwencji oraz przystąpienie do niej możliwie największej liczby stron. Wejdzie ona w życie w trzy miesiące od daty złożenia dwudziestego dokumentu

ratyfikacji lub przystąpienia. Warunek ten nie jest jeszcze spełniony24.

Należy jednak zauważyć, że efektywność ochrony zależy także od spełnienia przez państwa strony wymogu skutecznego kontrolowania nabywania, posiadania, nielegal- nego eksportu czy importu podwodnego dziedzictwa kulturowego. Bez podjęcia od- powiednich kroków ustawodawczych czy administracyjnych ochrona ta nie będzie skuteczna. Co więcej, konwencja wymaga od stron ustanowienia sankcji za narusza- nie jej postanowień, i to sankcji na tyle surowych, by efektywnie zagwarantować jej przestrzeganie. Państwa zobowiązane są też do przyjęcia zasady konfiskaty podwod- nego dziedzictwa kulturowego pozyskanego na ich terytoriach w sposób niezgodny z konwencją. Istotnym warunkiem skuteczności ochrony jest również ścisła współpra- ca międzynarodowa i wzajemna pomoc w ochronie i zarządzaniu podwodnym dzie- dzictwem, obejmująca nie tylko informacje, notyfikacje, badanie, wydobywanie, do- kumentację czy konserwację, lecz również udostępnianie odpowiednich, najnowszych technologii.

JANUSZ SYMONIDES

INTERNATIONAL PROTECTION

OF THE UNDERWATER CULTURAL HERITAGE

Summary

A significant aspect of history and fully a part of humanity's common heritage, the underwater cul- tural heritage is coming under increasing threat. The remains of more than three million ships and their cargoes are thought to lie beneath the world's oceans. Historical monuments such as the lighthouse in Alexandria (Egypt) and whole towns such as Port Royal (Jamaica) also lie at the sea bed. These underwa- ter treasures attract professional looters who use increasingly advanced technology to systematically pil- lage them.

The existing international law, particularly the United Nations Convention on the Law of the Sea

(Montego Bay, 1982) does not sufficiently ensure the protection of the underwater cultural heritage. At its

29th session (1997) the UNESCO General Conference decided that the protection of the underwater cul- tural heritage should be regulated by an international convention. It invited the Director General to con- vene a group of governmental experts for this purpose. The UNESCO Convention on the Protection of the

24 Do konwencji mogą przystąpić nie tylko członkowie UNESCO, lecz także wszyscy członkowie Organi- zacji Narodów Zjednoczonych, organizacji wyspecjalizowanych, Międzynarodowej Agencji Energii Atomo- wej czy jakiekolwiek inne państwo zaproszone do przystąpienia przez Konferencję Generalną UNESCO. Moż- liwość przystąpienia mają także terytoria posiadające pełną samorządność uznaną przez Narody Zjednoczone, lecz nie posiadające pełnej niepodległości, o ile mają kompetencję w sprawach regulowanych przez konwencję i mają zdolność zawierania umów międzynarodowych.

62 JANUSZ SYMONIDES

Underwater Cultural Heritage, after several years of discussions and debates, was adopted on 2 November

2001 by the 31st general Conference (Doc. 31C/24).

For the purposes of the Convention “underwater cultural heritage” means: “all traces of human exist- ence having a cultural, historical or archeological character which have been partially or totally under water, periodically or continuously, for at least 100 years.” States parties are obliged to preserve underwa- ter cultural heritage for the benefit of humanity and cooperate in its preservation. The preservation in situ of underwater cultural heritage is considered as the first option before allowing or engaging (using non- destructive techniques) in any activities directed at this heritage, which cannot be commercially exploited. Any discovery of or activity directed at underwater cultural heritage located in the exclusive economic zone, on the continental shelf of the coastal State or in the Area shall be subject to a specific system of reporting, notification and authorization. The protection is ensured by a “coordinating State,” which takes all practicable measures and/or issues any necessary authorizations to prevent any immediate danger to the underwater cultural heritage in consultation with all interested (having a verifiable link with this heritage) States. The parties are obliged to cooperate with and assist each other in order to protect and manage the underwater cultural heritage and take all appropriate measures to raise public awareness of cultural heritage. The Convention, which also foresees UNESCO involvement in its implementation, will enter into force after twenty ratifications.

---