WYDAWNICTWO C.H.BECK

WARSZAWA 2015

WYDANIE 1

OCHRONA DZIEDZICTWA KULTURALNEGO

I NATURALNEGO. PERSPEKTYWA

PRAWNA I KRYMINOLOGICZNA

DR HAB. WIESŁAW PŁYWACZEWSKI, DR BARTŁOMIEJ GADECKI

Rozdział V. Nowa filozofia ochrony dziedzictwa

w Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie

wartości dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa

1114325

17311129

2

Rozdział V. Nowa filozofia ochrony dziedzictwa

w Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie

wartości dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa

Dr Katarzyna Zalasińska

„Warunkiem silnej demokracji jest wysoki poziom kultury społeczeństwa” Ryszard Kapuściński, Lapidarium

V, Warszawa 2002

Świadomość wartości dziedzictwa stanowi podstawę ochrony dziedzictwa kulturowego. Wszelkie systemy

ochronne, tak krajowe, jak i międzynarodowe, bazują więc na działaniach w zakresie edukacji i upowszechniania.

Żadne instrumenty prawne nie będą w pełni skuteczne bez świadomości wartości chronionego zasobu i jego zna-

czenia. Ważny wkład w kształtowanie porządku międzynarodowego w obszarze ochrony dziedzictwa wnosi Rada
Europy, która w Konwencji ramowej w sprawie wartości dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa

1

, dokonała

skrystalizowania założeń nowej filozofii ochrony dziedzictwa. Przedmiotem niniejszego artykułu jest przedstawie-

nie genezy i treści niniejszej konwencji, jak i próba odpowiedzi na pytanie o jej znaczenie dla polskiego systemu

ochrony wobec jej planowanej ratyfikacji. Scharakteryzowane zostanie ponadto prawo do korzystania z dziedzic-

twa, jako nowe prawo człowieka, będące istotnym elementem nowego spojrzenia na zagadnienia ochrony.

Na wstępie należy przypomnieć, że Rada Europy jest jedną z najstarszych i najliczniejszych organizacji mię-

dzynarodowych o zasięgu regionalnym. W myśl art. 1 Statutu Rady Europy, podpisanego 5.5.1949 r. w Londynie,

celem organizacji jest „osiągnięcie większej jedności między jej członkami, aby chronić i wcielać w życie ideały
i zasady stanowiące ich wspólne dziedzictwo oraz aby ułatwiać ich postęp ekonomiczny i społeczny”

2

. Rada Euro-

py powstała z potrzeby artykułowania, upowszechniania i internalizowania wartości ustrojowych, takich jak demo-
kracja i prawa człowieka czy wspólnej tożsamości kulturowej

3

. Przy czym problematyka praw człowieka została

przyjęta jako idea przewodnia w działalności traktatotwórczej Rady Europy

4

. Szeroko zakreślone w art. 1 Statutu

RE cele i zakres jej działania systematyzuje E. Dynia, wskazując na trzy następujące obszary:

1) spójność demokratyczną, która obejmuje zagadnienia z zakresu praw człowieka, demokrację lokalną,

współpracę prawną oraz media;

2) spójność społeczną i jakość życia, obejmującą sprawy socjalne, opiekę zdrowotną, środowisko oraz pla-

nowanie regionalne i przestrzenne;

3) spójność kulturową i pluralizm kulturowy, na co składa się edukacja, kultura, dziedzictwo kulturowe, sport

i sprawy młodzieżowe

5

.

Działalność prawodawcza Rady Europy jest istotnym źródłem regionalnych standardów dotyczących ochro-

ny dziedzictwa kulturowego. Jednocześnie jest ona ukierunkowania na osiągnięcie jedności dla ochrony ideałów

i zasad demokratycznych, stanowiących wspólne dziedzictwo państw członkowskich, z uwzględnieniem zacho-

dzących dynamicznie przemian społecznych i ekonomicznych. Zdaniem R. Ingelhart’a społeczeństwa, w których

dominują wartości sprzyjające ekspresji, chętniej adaptują się do warunków demokracji niż społeczeństwa o prze-
ważającej roli wartości sprzyjających przetrwaniu

6

. Realizacja wskazanych celów jest wyznacznikiem i podstawą

wszelkiej aktywności Rady Europy w obszarze kultury. G. Michałowska dzieli akty Rady Europy na polu kultury
na trzy grupy

7

:

1

Konwencja ramowa w sprawie wartości dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa przyjęta 13.10.2005 r., a otwarta do

podpisu przez państwa członkowskie Rady Europy 27.10.2005 r. w Faro, dalej jako: Konwencja z Faro.

2

Statut Rady Europy, przyjęty w Londynie 5.5.1949 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 118, poz. 565), dalej jako: Statut RE.

3

Zob. S. Kaźmierczyk, Wertykalność, s. 121.

4

Nie ulega wątpliwości, że kultura jest wartością samą w sobie, choć w działalności Rady Europy została ona powiązana

z działalnością na rzecz ochrony i praw człowieka. Doprecyzowanie zadań Rady Europy w sferze kultury, prowadzących

do realizacji jej podstawowego celu poprzez ochronę wspólnego dziedzictwa kulturowego i stymulowanie rozwoju kultur

poszczególnych państwach członkowskich, nastąpiło w przyjętej 19.12.1954 r. Europejskiej Konwencji Kulturalnej (Dz.U.

z 1990 r. Nr 8, poz. 44). Do najważniejszych zadań zaliczono ochronę wspólnego dziedzictwa kulturalnego, wspieranie róż-

norodności kulturowej i stymulowanie rozwoju kultury w państwach członkowskich. Europejska Konwencja Kulturalna

wskazała zasadniczy zręb modelu wspólnej polityki kulturalnej dla państw członkowskich Rady Europy.

5

E. Dynia, Współpraca, s. 125.

6

R. Ingelhard, Kultura a demokracja, s. 153.

7

G. Michałowska, Działalność, s. 309.

Ochrona dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Perspektywa prawna i..., Wiesław Pływaczewski, 2015 wyd. 1

3

17311129

1114325

1) konwencje dotyczące wspólnych działań na rzecz zachowania europejskiego dziedzictwa kulturowo-cy-

wilizacyjnego

8

;

2) konwencje dotyczące ochrony zróżnicowania w obszarze wartości niematerialnych

9

;

3) konwencje odnoszące się do niekomercyjnej współpracy i wymiany kulturalnej

10

.

Konwencja z Faro wpisuje się w pierwszą grupę tych aktów. Przy czym w odróżnieniu od pozostałych, kon-

wencja ta ma charakter ramowy. Nakreśla ona bowiem ramy polityki nowej generacji, która ma wpłynąć na zmia-

nę filozofii ochrony i przyjętego znaczenia dziedzictwa dla społeczeństwa. Konwencja z Faro określa w związku

z tym jedynie ogólne cele, obszary działania, jak również kierunki, w których państwa-strony Konwencji z Faro

zgadzają się zmierzać. Tym samym, w odróżnieniu od „zwykłych” konwencji, Konwencja z Faro tworzy jedynie

ogólne zobowiązania do określonego działania. Co więcej, dopuszcza ona stan, w którym dla osiągnięcia danego

celu państwa-strony będą mogły przyjąć alternatywne rozwiązania, dostosowane do sytuacji w danym państwie,
tradycji prawnych oraz prowadzonej polityki

11

.

Konwencja z Faro stanowi wyraz nowej filozofii ochrony dziedzictwa, w której człowiek znajduje się w cen-

trum działań ochronnych. Stanowi ona wyraz przekonania o konieczności włączenia każdego człowieka w proces

definiowania dziedzictwa kulturowego, jak i zarządzania nim. Odnosząc się do charakteru Konwencji z Faro K.

Lankosz ocenia, że jej postanowienia „nawiązują do ogólnego trendu, który można zauważyć w postanowienia-

ch wielu dokumentów międzynarodowych podkreślających istotne znaczenie wartości kulturalnych w kontekście
ochrony praw człowieka oraz środowiska”

12

. Konwencja z Faro jest również świadectwem przywiązania Rady Eu-

ropy do znaczenia działań w obszarze upowszechniania dziedzictwa, wpływających na wzrost wspólnego poczucia
tożsamości europejskiej w poszanowaniu mozaiki kulturowej Europy

13

.

Geneza Konwencji z Faro sięga prac Rady Europy „Dziedzictwo, tożsamość i różnorodność”, podjętych

w związku z 4. Konferencją ministrów odpowiedzialnych za dziedzictwo kulturowe (Helsinki, maj 1996 r.), będą-

cych odpowiedzią na zniszczenia dziedzictwa kulturowego podczas konfliktów zbrojnych w Europie, w szczegól-

ności początku lat. 90. Kolejne Konferencje oraz spotkania eksperckie doprowadziły do wypracowania w 2003 r.

założeń i zakresu prac komisji, powołanej do przygotowania tekstu Konwencji ramowej w sprawie dziedzictwa kul-

turowego jako czynnika rozwoju. Tekst ten został przygotowany podczas serii spotkań, które odbyły się w 2003 r.
oraz 2004 r. w Strasburgu, a prace zostały sfinalizowane podczas posiedzenia plenarnego w październiku 2004 r.

14

Konwencja z Faro wyjaśnia znaczenie terminu „dziedzictwo kulturowe”

15

, wprowadzając najszerszą w dotych-

czasowym dorobku prawa międzynarodowego definicję tego pojęcia. Jednocześnie w tekście Konwencji z Faro
znalazła się również definicja „wspólnego dziedzictwa Europy”

16

. Konwencja z Faro podkreśla związek „europej-

8

Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego, sporządzona w Grenadzie 3.10.1985 r. (Dz.U. z 2012 r. poz. 210)

oraz Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona) sporządzona w La Valetta 16.1.1992 r.

(Dz.U. z 1996 r. Nr 120, poz. 564).

9

Np. Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych sporządzona w Strasburgu 1.2.1995 r. (Dz.U. z 2002 r. Nr 22,

poz. 209); Europejska Karta języków regionalnych lub mniejszościowych (Dz.U. z 2009 r. Nr 137, poz. 1121).

10

Europejska Konwencja Kulturalna (Dz.U. z 1990 r. Nr 8, poz. 44); Europejska Konwencja o koprodukcji filmowej (Dz.U.

z 2003 r. Nr 196, poz. 1912); Europejska Konwencja o telewizji ponadgranicznej sporządzona w Strasburgu 5.5.1989 r.

(Dz.U. z 1995 r. Nr 32, poz. 160) oraz Europejska Konwencja o przestępstwach przeciw własności kulturalnej.

11

Zob. Komentarz do Konwencji: Explanatory Report, http://conventions.coe.int/Treaty/EN/Reports/Html/199.htm (dostęp

1.12.2013 r.).

12

K. Lankosz, Pojęcie, s. 127. Autor przyjmuje również, że jest to sfera, w której, jak w żadnej innej, pożądana jest między-

narodowa i transnarodowa współpraca zarówno państw, jak i społeczności lokalnych oraz wszystkich Europejczyków.

13

Zob. Z. Mikołajek, Wpływ kultury, s. 690 i n.

14

Zob. Komentarz do Konwencji: Explanatory Report, http://conventions.coe.int/Treaty/EN/Reports/Html/199.htm (dostęp

1.12.2013 r.).

15

Zgodnie z art. 2 dla celów niniejszej Konwencji dziedzictwo kulturowe stanowi zbiór zasobów odziedziczonych z prze-

szłości, które ludzie uznają, niezależnie od prawa własności, za odzwierciedlenie i wyraz ich nieustannie ewoluujących war-

tości, wierzeń, wiedzy i tradycji. Obejmuje osobno wszystkie aspekty środowiskowe wynikające z interakcji pomiędzy czło-

wiekiem i miejsce w czasie. Natomiast wspólnota dziedzictwa składa się z ludzi uznających wartość poszczególnych aspek-

tów dziedzictwa kulturowego i pragnących – w ramach działalności publicznej – podtrzymywać dziedzictwo i przekazać je

przyszłym pokoleniom.

16

Zgodnie z art. 3 dla celów niniejszej Konwencji strony Konwencji zobowiązały się promować zrozumienie dla znacze-

nia wspólnego dziedzictwa Europy, które obejmuje wszelkie formy dziedzictwa kulturowego Europy stanowiące jako całość

wspólne źródło pamięci, zrozumienia, tożsamości, spójności i kreatywności; oraz ideały, zasady i wartości wynikające z do-

świadczeń postępu i konfliktów historycznych, sprzyjające rozwojowi pokojowego społeczeństwa i stabilności opartej na po-

szanowaniu praw człowieka, demokracji i państwa prawa.

Ochrona dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Perspektywa prawna i..., Wiesław Pływaczewski, 2015 wyd. 1

1114325

17311129

4

skiego dziedzictwa kulturalnego”

17

z takimi wartościami, jak: przestrzeganie praw człowieka, demokracja, rządy

prawa, stanowiącymi wspólne dziedzictwo dla wszystkich państw członkowskich Rady Europy

18

. Ponadto, pod-

kreśla ona potencjał dziedzictwa jako źródła zrównoważonego rozwoju oraz czynnika wpływającego na podno-

szenie jakości życia w społeczeństwie.

Podstawowym celem Konwencji z Faro jest podkreślenie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeń-

stwa, a w konsekwencji budowania mechanizmów demokratycznych funkcjonowania państwa. Artykuł 1 Kon-

wencji z Faro wskazuje, że może być to osiągnięte poprzez: po pierwsze, uznanie, że prawa odnoszące się do

dziedzictwa kulturowego są nieodłącznie związane z prawem do uczestnictwa w życiu kulturalnym, zgodnie z Po-

wszechną Deklaracją Praw Człowieka; po drugie, uznanie indywidualnej i zbiorowej odpowiedzialności wobec

dziedzictwa kulturowego; po trzecie, podkreślenie, że zachowanie dziedzictwa kulturowego i zrównoważone ko-

rzystanie z niego mają na celu rozwój społeczny i podniesienie jakości życia; po czwarte, podjęcie kroków nie-

zbędnych do zastosowania postanowień niniejszej Konwencji w odniesieniu do wkładu dziedzictwa kulturowego

w tworzeniu pokojowego i demokratycznego społeczeństwa oraz w proces zrównoważonego rozwoju i promowa-

niu różnorodności kulturowej, a także lepszej synergii kompetencji pomiędzy wszystkimi zainteresowanymi pod-

miotami publicznymi, instytucjonalnymi i prywatnymi.

Realizacja celów Konwencji z Faro powiązana jest z wyrażonymi w art. 4 Konwencji z Faro prawami i obo-

wiązkami dotyczącymi dziedzictwa kulturowego. W szczególności, wskazuje się, że każdy człowiek, samodziel-

nie lub wspólnie z innymi, ma prawo korzystania z dziedzictwa kulturowego i powinien przyczyniać się do jego

ubogacania. Konwencja staje się tym samym źródłem nowego prawa człowieka – prawa do korzystania z dzie-

dzictwa kulturowego. Jest ono zaliczane do praw człowieka tzw. III generacji, zwanych również prawami soli-
darnościowymi, zbiorowymi lub kolektywnymi

19

. Zgodnie z tekstem autentycznym Konwencji, wersja francuska

mówi o le droit de bénéficier du patrimoine culturel, zaś wersja angielska używa pojęcia right to benefit from

the cultural heritage. W obu wypadkach chodzi więc o wolność korzystania z dziedzictwa, oznaczającą raczej

czerpanie z jego dobrodziejstw. Nie chodzi więc o „korzystanie” w znaczeniu „używania”, które zakłada przeważ-
nie nieograniczony, bezpośredni dostęp do konkretnych obiektów

20

, ale dotyczy sfery niematerialnej (duchowej),

w której obcowanie ze spuścizną kulturową ubogaca jednostki i całe społeczeństwa.

W literaturze przyjmuje się, że „początkowo prawa człowieka pojmowano głównie jako klasyczne negatyw-

ne wolności, koncentrujące się na ograniczeniu ingerencji państwa w sprawy jednostki. Wraz z rozwojem idei

praw człowieka zwiększało się postrzeganie jednostki przez pryzmat jej praw do czegoś (wolność pozytywna).

Uwypuklona została kreatywna rola człowieka jako podmiotu zdolnego kształtować swoje życie i wpływać na
rzeczywistość”

21

. Prawo do korzystania z dziedzictwa kulturowego, w świetle Konwencji z Faro, zostało uznane

za prawo nieodłącznie związane z prawem do uczestnictwa w życiu kulturalnym, przyjętym zgodnie z PDPCz

22

.

Zgodnie z art. 27 PDPCz, każdy ma prawo swobodnego udziału w życiu kulturalnym społeczeństwa, do rozwijania

własnej aktywności oraz do korzystania z naukowego dorobku. Deklaracja ta wyznaczała aksjologiczny standard

oraz kierunek dążeń w zakresie urzeczywistniania idei ochrony praw człowieka, który następnie realizowany je-

st w ramach tworzonego przez ONZ uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka, oraz systemy regionalne,
w tym w szczególności europejski tworzony za pośrednictwem Rady Europy

23

. Przy czym prawa kulturowe stały

się trwałym elementem dopiero na podstawie protokołu VIII Colloqium we Fryburgu (1991)

24

. Grupa ekspercka

wskazała wówczas prawo do ekspresji i ochrony tradycji i wartości kulturowych, używania wybranego języka

17

Pojęcie to pojawiło się już we wcześniejszych konwencjach UNESCO, w tym w szczególności w o ochronie dziedzictwa

architektonicznego, w której przyjęto, że to dziedzictwo architektoniczne przedstawia niezbywalny wyraz bogactwa i zróżni-

cowania kulturalnego dziedzictwa Europy i stanowi ono wspólne dziedzictwo wszystkich Europejczyków. Natomiast w Eu-

ropejskiej Konwencji o ochronie dziedzictwa archeologicznego przyjęto, że dziedzictwo archeologiczne jest źródłem wspól-

nej europejskiej tradycji, a zarazem instrumentem i podstawą badań naukowych.

18

Zob. K. Lankosz, Pojęcie, s. 126.

19

Zob. E. Klein, Human Rights, s. 70.

20

Zgodnie ze słownikiem języka polskiego korzystanie oznacza: „1. «mieć pożytek z czegoś, wyzyskiwać coś», 2. «użytko-

wać coś, posługiwać się czymś jako narzędziem, środkiem itp.»”, www.sjp.pwn.pl (dostęp: 1.12.2013 r.).

21

M. Chmaj (red.), Wolność i prawa, s. 11.

22

Zob. Komentarz do Konwencji: Explanatory Report, http://conventions.coe.int/Treaty/EN/Reports/Html/199.htm (dostęp:

1.12.2013 r.).

23

Zob. M. Chmaj (red.), Wolność i prawa, s. 24–25.

24

Wśród założeń projektu, jak pisze E. Chromiec, wyrażono przekonanie, że: „prawa kulturowe nie mniej, niż inne prawa

człowieka, są gwarantem godności oraz umożliwiają ludzką egzystencję, że wzajemne respektowanie odmiennych tożsamo-

ści kulturowych jest warunkiem wstępnym zapobiegania nietolerancji, rasizmowi oraz ksenofobii, jak też podłożem wszelkiej

kultury demokratycznej, która jest zasadnicza dla pokoju i rozwoju, sprzyja ekspresji różnych kultur oraz umożliwia dialog

międzykulturowy” (E. Chromiec, Ochrona praw kulturowych, s. 427). Zob. też V. Tolstoy, Heritage and dialog, s. 85–89.

Ochrona dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Perspektywa prawna i..., Wiesław Pływaczewski, 2015 wyd. 1

5

17311129

1114325

i przynależności do wybranej wspólnoty kulturowej, a także prawa do korzystania z kulturowego dorobku ludzko-
ści jako nową kategorię praw człowieka

25

. Prawo do uczestnictwa w życiu kulturalnym oraz prawo do kreatywno-

ści, mają indywidualny, jak i zbiorowy charakter

26

. Poza tym do praw kulturalnych zaliczone mogą być, np. prawo

do kulturowej tożsamości

27

, prawo do ochrony narodowej i międzynarodowej własności i dziedzictwa kulturowe-

go

28

, prawo do międzynarodowej współpracy w zakresie kultury

29

.

Prawo do korzystania z dziedzictwa kulturowego może być przedmiotem wyłącznie takich ograniczeń, które są

niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w celu ochrony interesu publicznego oraz praw i wolności innych

ludzi. Chodzi tu w szczególności o rozstrzygnięcie kolizji, jaka może powstać między prawem własności, a prawem
do korzystania z dziedzictwa

30

. Przy czym ramowy charakter Konwencji z Faro sprawia, co należy po raz kolejny

podkreślić, że sama konwencja nie kreuje określonego prawa jednostek. Prawo o takim charakterze może być
wprowadzone tylko w ramach systemu prawa wewnętrznego poszczególnych państw w procesie implementacji

31

.

Zgodnie z art. 4 pkt. b Konwencji z Faro każdy człowiek odpowiada, samodzielnie lub wspólnie z innymi, za

poszanowanie dziedzictwa kulturowego innych ludzi oraz za poszanowanie swego własnego dziedzictwa kulturo-

wego, a co za tym idzie, wspólnego dziedzictwa Europy. Podkreślony został więc obowiązek, jaki jednostka i spo-

łeczeństwo mają względem dziedzictwa, które powołani jesteśmy przekazać przyszłym pokoleniom. Przy czym

Konwencja z Faro dotyka bardzo ważnego aspektu ochrony dziedzictwa, poprzez odniesienie tego zagadnienia do

sfery praw człowieka oraz promowanie szerszego ujęcia rozumienia pojęcia dziedzictwa i jego związku z narodem

oraz społeczeństwem. Wykracza ona poza dotychczasową koncepcję ochrony, ograniczającą się tradycyjnie do

zarezerwowanej dla środowisk akademickich i specjalistycznych wiedzy na temat zabytkowych budynków i miejsc

historycznych, bez większego wpływu na strategie rozwoju lokalnego, regionalnego, jak i narodowego. Tymcza-

sem chociażby promowana w aktach prawa międzynarodowego, jak i w Konstytucji RP, zasada zrównoważonego

rozwoju, nakazuje uwzględniać dziedzictwo narodowe, jako jeden z czynników rozwoju, a jego ochronę poddaje

działaniu zasady decentralizacji i pomocniczości. Dziedzictwo kulturowe jako nośnik wartości jest spoiwem two-

rzącym naród, co sprawia, że nie można pomijać kontekstu społecznego jego ochrony. Należy je chronić dla lu-

dzi, a nie przed ludźmi. Dziedzictwo nie jest wyłącznie domeną przeszłości, wręcz przeciwnie, jest częścią współ-

czesności i decyduje o losach przyszłych pokoleń. Ochrona dziedzictwa powinna być postrzegana jako proces,

w który wpisana jest nieustanna ewolucja, gdzie czynniki społeczne mają decydujące znaczenie. R. Palmer pisze

wręcz, że dziedzictwo tworzone jest poprzez dodawanie nowych idei do dotychczasowego dorobku, gdzie obiekty
i miejsca (zabytki) nie są same w sobie tak istotne jak związane z nimi dziedzictwo

32

. Działania konserwatorskie

przy obiekcie nie mogą być więc początkiem i końcem działań ochronnych.

W literaturze podkreśla się znaczenie przyjętych w Konwencji z Faro założeń dla kształtowania społeczeństwa

obywatelskiego. J. Pirkovic pisze wręcz, że kluczowymi korzyściami płynącymi z przyjęcia Konwencji z Faro są

następujące zasady:

1) zrównoważonego rozwoju, wpływającego na jakość życia jednostek;

2) dialogu międzykulturowego oraz międzypokoleniowego, wzmacniającego współpracę kulturową w Eu-

ropie i nie tylko;

3) stworzenia profilu polityki kulturowej, będącej katalizatorem kreatywności oraz innowacji w społeczeń-

stwie;

4) obywatelskiej kultury europejskiej oraz społecznej spójności na poziomie lokalnym, regionalnym i euro-

pejskim

33

.

Bardzo ważnym dla ogólnej wymowy Konwencji z Faro było wprowadzenie zasady współodpowiedzialności

za dziedzictwo oraz podkreślenie znaczenia partycypacji społecznej zmierzającej do zapewnienia równowagi mię-

dzy społeczeństwem, a środowiskami akademickimi oraz specjalistami. Nawiązuje to do stawianego często pyta-

25

Zob. E. Chromiec, Ochrona praw kulturowych, s. 422.

26

Zob. Ibidem, s. 425.

27

Zob. Rekomendacja przyjęta podczas Światowej Konferencji nt. polityk kulturalnych w 1982 r. w mieście Meksyk.

28

Zob. Konwencja UNESCO o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego (1954), zwana Konwencją haską

(Dz.U. z 1957 r. Nr 46, poz. 212).

29

Zob. Deklaracja UNESCO dotycząca Zasad Międzynarodowej Współpracy Kulturalnej z 1966 r.

30

Może być bowiem wielu właścicieli dziedzictwa, od właścicieli w rozumieniu prawa rzeczowego, do osób które są nośni-

kami pamięci o danych obiektach, miejscach czy zdarzeniach. Zob. G. Fairclough, New heritage frontiers, s. 37.

31

Zob. Komentarz do Konwencji: Explanatory Report, http://conventions.coe.int/Treaty/EN/Reports/Html/199.htm (dostęp:

1.12.2013 r.).

32

R. Palmer, Preface, s. 8.

33

J. Pirkovic, Unpacking, s. 27.

Ochrona dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Perspektywa prawna i..., Wiesław Pływaczewski, 2015 wyd. 1

1114325

17311129

6

nia: whose heritage?

34

Staje się to podstawową wytyczną dla formułowanych coraz częściej programów zarządza-

nia dziedzictwem na różnych szczeblach. Dziedzictwo przestaje być czymś obiektywnym, co daje się zdefiniować

w naukowych pracach akademickich, stając się przedmiotem badań w ramach toczącego się życia społecznego,
będąc definiowane i waloryzowane przez daną wspólnotę, a nie wyłącznie ekspertów np. z zakresu konserwacji

35

.

W związku z tym w planach zarządzania oraz programach opieki przedstawiciele świata nauki i konserwacji, stają

się równoprawnymi partnerami z NGO’sami oraz pozostałymi organizacjami społecznymi. Stają się oni współ-

odpowiedzialni za dziedzictwo kulturowe. Przyjęcie zasad Konwencji z Faro polega w istocie na demokratyzacji

procesów zachodzących w ochronie dziedzictwa.

Konwencja z Faro przyjmuje holistyczną definicję dziedzictwa, która podkreśla, że jego zachowanie nie jest

celem samym w sobie, ale powinno ono oddziaływać na jakość życia jednostek oraz rozwój społeczny

36

. Zacho-

wanie dziedzictwa, zgodnie z rozumieniem przyjętym w Konwencji z Faro, jest dynamicznym procesem, zmien-
nym w czasie

37

. Implementacja jej postanowień wymaga więc, w pierwszej kolejności, zmiany w dotychczasowej

filozofii ochrony. Jednocześnie ramowy charakter Konwencji Faro sprawia, że państwom stron zostawiono szeroki

margines, co do granic i form wdrożenia jej postanowień. Ponadto, co zostało wyraźnie podkreślone w art. 6 Kon-

wencji z Faro, nie rodzi ona żadnych praw po stronie jednostek. To oznacza, że wobec ratyfikacji Konwencji z Faro

do polskiego porządku prawnego nie będzie ona tworzyła żadnych praw podmiotowych, których można by było

dochodzić bezpośrednio, powołując się na postanowienia Konwencji. W związku z tym Konwencja z Faro wska-

zuje jedynie na potencjał rozwojowy dziedzictwa kulturowego, choć jego realizacja zależeć będzie od polityki pro-

wadzonej przez dane państwo-stronę Konwencji z Faro, czy ewentualnie zmieniony pod wpływem implementacji

jej postanowień porządek prawny. Chodzi więc raczej o zmianę sposobu myślenia o dziedzictwie i jego znaczeniu

dla społeczeństwa, która w każdym kraju będzie przynosić inne skutki.

Zobowiązania państw-stron Konwencji z Faro zostały wskazane w art. 5 Konwencji. Przepis ten stanowi, że

ratyfikacja m.in. Konwencji z Faro skutkuje obowiązkiem:

1) uznania interesu publicznego wiążącego się z elementami dziedzictwa kulturowego stosownie do ich zna-

czenia dla społeczeństwa;

2) wspierania wartości dziedzictwa kulturowego poprzez jego identyfikację, badanie, interpretację, ochronę,

zachowanie i prezentację;

3) zagwarantowania, w zakresie właściwym dla każdej Strony, istnienia przepisów ustawowych dotyczących

prawa korzystania z dziedzictwa kulturowego;

4) ułatwiania tworzenia środowiska ekonomicznego i społecznego właściwego dla uczestnictwa w działa-

niach związanych z dziedzictwem kulturowym;

5) propagowania ochrony dziedzictwa kulturowego jako kluczowego elementu wspólnego celu, którym jest

zrównoważony rozwój, różnorodność kulturowa i współczesna twórczość;

6) uznania wartości dziedzictwa kulturowego zlokalizowanego na terenach podlegających ich sądownictwu,

niezależnie od jego pochodzenia, a także

7) opracowania spójnych strategii w celu ułatwienia realizacji postanowień Konwencji z Faro.

Warto zauważyć, że państwa-strony zobowiązują się uwzględnić znaczenie dziedzictwa w pojęciu interesu

publicznego, co wymaga jednak w pierwszej kolejności ukształtowania świadomości wartości dziedzictwa dla

społeczeństwa. Następnie powinno być ono wzmocnione poprzez działania mające na celu wspieranie wskazanej

wartości dziedzictwa kulturowego poprzez jego identyfikację, badanie, interpretację, ochronę, zachowanie i pre-

zentację. Wymaga to prowadzenia rozległych działań edukacyjnych na wszystkich poziomach, uwzględniających

odpowiednie standardy etyczne, wprowadzenie mechanizmów pojednawczych w wypadku konfliktu wartości oraz
szacunek dla dziedzictwa innych

38

. Wskazany interes publiczny nie może jednak stać w sprzeczności z interesami

jednostek, w granicach konstytucyjnej zasady proporcjonalności

39

. W wypadku Konwencji z Faro może w szcze-

gólności pojawiać się problem kolizji konstytucyjnie chronionego prawa własności z prawem do dostępu i prawa

34

Zob. N. Fojut, The philosophical, s. 16.

35

J. Pirkovic, Unpacking, 25.

36

Zob. D. Therond, Benefits, s. 10.

37

N. Fojut pisze: „our common heritage is not an entity to be constrained by definition so much as a project in progress” (N.

Fojut, The philosophical, s. 21).

38

J. Pirkovic, Unpacking, s. 25.

39

Przypomnieć należy, że polska ustawa zasadnicza dopuszcza możliwość ograniczania praw i wolności człowieka. Podsta-

wowa klauzula limitacyjna została ujęta w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP: „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyj-

nych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie

dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wol-

ności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”. Przepis ten pozwala na wyważanie róż-

nych wartości zgodnie z zasadą proporcjonalności.

Ochrona dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Perspektywa prawna i..., Wiesław Pływaczewski, 2015 wyd. 1

7

17311129

1114325

korzystania z dziedzictwa. W tym zakresie należy więc przypomnieć, że w świetle postanowień Konwencji z Fa-

ro, prawo do korzystania z dziedzictwa nie oznacza prawa nieograniczonego, bezpośredniego dostępu oraz prawa

korzystania z danych obiektów.

Na zakończenie warto podkreślić, że właściwe wykorzystanie dziedzictwa kulturowego jest istotnym czynni-

kiem podnoszącym atrakcyjność regionów, wpływającym korzystnie na budowanie kapitału ludzkiego, a w kon-

sekwencji czynnikiem oddziałującym na jakość życia jednostek w danym społeczeństwie. Z drugiej strony, świa-

domość wartości dziedzictwa, ustalająca granice dla jej gospodarczego wykorzystania, stanowi spoiwo bez które-

go nie jest możliwe tworzenie jakichkolwiek wspólnot, w tym społeczeństwa obywatelskiego. Państwo powinno

być nie tylko strażnikiem spuścizny kulturowej, ale również liderem w budowaniu partnerstwa społecznego wokół

dziedzictwa. Znaczenie dziedzictwa kulturowego dla życia społecznego ma więc decydujące znaczenie w proce-

sach ochronnych. Ratyfikacja i wdrożenie Konwencji z Faro może się stać ważnym krokiem w przemianie sposobu

postrzegania dziedzictwa kulturowego oraz potrzeb jego ochrony przez decydentów, jak i samo społeczeństwo.

Właściwe określenie, a następnie wyważenie interesu publicznego z interesem jednostek i społeczności może przy-

czynić się do polepszenia stanu jego zachowania, jak i demokratyzacji procesów zachodzących w ramach regulacji

ochronnej. To wszystko stanowi wyraz nowej filozofii ochrony, która powinna prowadzić do określenia nowego

paradygmatu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce.