300

ZAKOŃCZENIE

W POSZUKIWANIU OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

301

rolę i miało znaczenie jedynie w rozważaniach nad cał­kowicie konkretnymi zagadnieniami, świat bowiem jako całość w oczach myślicieli średniowiecznych nie rządzi się prawami przyczynowości. Między różnorodnymi zjawiskami istnieją nie poziome (typu „przyczyna-sku-1 tek", „działanie-przeciwdziałanie") związki, lecz pionowe stosunki hierarchii: każda rzecz na ziemi ma swój transcendentalny prototyp, prawzór, który jej, mówiąc ściśle, nie „objaśnia" (jeśli stosować słowo „objaśnie­nie" we współczesnym sensie), ale odsłania jej głębszy sens.³ Stosunki między prawzorem i zjawiskiem są sta­łe i niezmienne; są to stosunki funkcjonalne, a nie dy­namiczne. Ten rodzaj stosunków, ustanowionych mię­dzy rzeczą a znajdującą się za nią wyższą rzeczywi­stością, przez długi czas zadowalał potrzeby poznawcze ludzi średniowiecznych, gdyż dominacja symbolicznego myślenia łączyła się z jego uniwersalizmem. Średnio­wieczna psychika wychodziła z założenia, że jednoli­tość, universitas — społeczeństwo, naród, Kościół, kor­poracja, państwo — jest konceptualna, a zatem rów­nież i w rzeczywistości poprzedza swoje indywidualne części. Ta jednolitość dysponuje konkretną rzeczywisto­ścią, zaś odrębności, wchodzące w jej skład — są pro­duktami ubocznymi, akcydensami. Parafrazując tezę średniowiecznych filozofów-realistów „universalia ante rem", można powiedzieć, że również zasadą życia spo­łecznego było „universitas ante membra". Teoretyczna analiza średniowiecznych myślicieli niezmiennie wycho­dziła od ogółu, a nie od indywiduum, od jednostki; dlatego w tym, co oderwane, pojedyncze, widziano za­zwyczaj symbol ogólnego.

Średniowieczny symbol nigdy nie jest etycznie obojętny, neutralny; hierarchia symboli była też zara­zem hierarchią wartości. Dlatego każda rzecz na ziemi, każda istota zawiera określone przymioty w zależności od miejsca, jakie zajmuje w hierarchii całości. Ośrod­kiem i wierzchołkiem tej całości jest Bóg, i wszystkie jego twory — od najwyższych do najnędzniejszych, od anioła do robaczka i kamienia — służą mu.

Sądzimy, że niesprawiedliwy byłby w stosunku do tej epoki pogląd o „niedorozwiniętej" świadomości, o „prymitywizmie" środków postrzegania przyrody czy

też o niedostatecznym, prenaukowym sposobie myśle­nia — wszystkie te oceny nie sprzyjają zrozumieniu specyfiki kultury średniowiecznej. Dla nas te sposoby pojmowania rzeczywistości są oczywiście niedorzeczne i niemożliwe do przyjęcia, ale ludziom średniowiecznym współczesne sposoby naukowego wyjaśniania byłyby równie obce: oczywiste dzisiaj prerogatywy nauki nie byłyby takimi dla ludzi z teocentryczną koncepcją świata. jSwiat ów nie wymagał zresztą objaśnień, był on_jgostrzegany bezpośrednio*- Taki sposób duchowego "przyswajania"rzeczywistości i jej związków jest pod wieloma względami mistyczny. Ale mistyka i logika nie były sobie przeciwstawne: logika pomagała w mistycz­nym odkryciu „tajemnicy bożej" — budowy wszech­świata i miejsca, jakie zajmuje w niej człowiek.

Średniowieczną formą symbolicznego stosunku do świata był chrześcijański neoplatonizm. Jednakże, jak już mogliśmy się przekonać, symbolizm — znacznie bardziej prymitywny i naiwny — występował również w widzeniu świata barbarzyńców na długo przed ich chrystianizacją. Zresztą i w średniowieczu obok wyra­finowanej symboliki teologów istniały niezliczone sym­boliczne wyobrażenia, rytuały i formuły, które wywo­dziły się z wierzeń i obrzędów okresu barbarzyństwa lub odradzały się ponownie, odsłaniając głębszą niż chrześcijaństwo warstwę świadomości średniowiecznej. Wiele zwyczajów sądowych, ordalia, pojedynki, zaklę­cia, czary, znachorstwo itp. nie miały nic wspólnego z chrześcijaństwem lub też otrzymały od niego tylko powierzchowne zabarwienie. Symbolicznej świadomości średniowiecza nie zrodziło chrześcijaństwo, jest to jej odmiana archaiczna, „pierwotna", spotykana u wielu różnych ludów na etapie społeczeństwa przed- i wcze-snoklasowego. Społeczna praktyka feudalizmu to do­skonała gleba nie tylko dla zachowania, ale dla nowe­go potężnego rozwoju symbolizmu. Symbolistyczne po­strzeganie przestrzeni i czasu, rytualizacja wszystkich kontaktów między seniorami i wasalami, z rycerskimi obowiązkami włącznie, wymiana podarunków, a nawet miłość dworska, znaczeniowa funkcja bogactwa, skraj­ny formalizm prawa, uznającego za obowiązujące i rze­czywiste tylko te postanowienia i akty, które zostały

302

ZAKOŃCZENIE

W POSZUKIWANIU OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

303

przyjęte przy najbardziej skrupulatnym przestrzeganiu wszystkich obrzędowych aktów i przysiąg — to właś­nie przejawy omówionego przez nas wyżej wszechogar­niającego symbolizmu średniowiecznego. Chrześcijań­stwo sprzyjało utrwaleniu i filozoficznej sublimacji nie­których, zwyczajnych dla człowieka średniowiecznego, symboli i dołączyło do tego różnorodnego kompleksu nowe elementy.

Symbolizm społeczny jest tak samo wszechobowią-zujący i wszechznaczący, jak symbolizm „objaśniający" świat. Zarówno symbolizm społeczny, jak i zrytualizo-wane zachowanie człowieka średniowiecznego są wyni­kiem specyficznego stosunku między jednostką i gru­pą, sytuacji jednostki w społeczeństwie. Dzisiaj nie można już hołdować panującemu jeszcze kilkadziesiąt lat temu punktowi widzenia, w myśl którego w śred­niowieczu, przed okresem Odrodzenia, nie istniała ja­koby osobowość człowieka, a jednostka była całkowi­cie pochłonięta przez grupę i bez reszty jej podporząd­kowana. Rzeczywiście, w ^średniowieczu nie spotkamy tego typu osobowości, jaki ukształtował się w Europie w czasach nowożytnych, w epoce atomizacji społeczeń­stwa, nie ma też takiej indywidualności, która żywiła­by złudzenia, co do własnej całkowitej autonomiczności i suwerenności w stosunku do społeczeństwa. Jest to jednak historycznie konkretny typ osobowości, a nie tylko jej możliwa hipostaza. Na przestrzeni dziejów osobowość ludzka w ten czy w inny sposób uświadamia­ła sobie własną obecność; wyobcowując się w grupie bądź też stapiając się z nią, człowiek nigdy nie był po­zbawionym oblicza osobnikiem w stadzie jemu po­dobnych osobników. Marks podkreślał, że człowiek jest „nie tylko zwierzęciem społecznym, lecz co więcej zwie­rzęciem, które właśnie tylko w społeczeństwie może się odosobnić".⁴

Wracając do średniowiecza, należy stwierdzić prze­de wszystkim to, że właśnie w tym okresie nastąpiło ostateczne uformowanil^ęj^s^o^olci;^ starożytnych Greków i Rzymian ngoacanor, persona, oznaczała pier­wotnie maskę teatralną albo maskę rytualną. OsobjŁ„ wość rozumie się tu właśnie jako „maskę", sztuczną twarz, która nie jest wprawdzie twarzą człowieka, ale

między nią a tym, który ją wkłada, istnieje skompliko­wana więź. Faktem jest, że u najróżniejszych ludów świata w najważniejszych momentach życia jednostko­wego lub zbiorowego, a nawet na co dzień, twarz ukry­wana jest pod maską (wkładaną, wytatuowaną, naryso­waną), co ma bezpośredni związek z rozumieniem przez te ludy^ v^aśhjj_jnoly«adualQOgci,. Temat ten wykracza jednak poza ramy naszych rozważań. Wystarczy nad­mienić, że właśnie w Rzymie pojęcie persona przekształ­ca się w_gojęcie suwerennej^os^oby, przede wszystkim ^^^s|erze~prawarRzymscy juryści pouczali, że w pra­wie; istnieją tylko osoby _(per$onae), rzeczy i czyny. -Rzymski" 'Ofcywatęl to osoba prawna i religijna, posia-_daj§ca przodków, imię, własność; dlatego niewolnik, który "nie dysponuje swoim ciałem i nie posiada innych cech człowieka wolnego, nie ma osobowości (servus non habet personom).⁶ Jednakże, mimo takiego rozwoju w antycznej poZis wolnej osobowości, nie znajdujemy u starożytnych filozofów jej definicji. .Przejście od teatralnej maski do moralnego pojęcia osobowości, dy­sponującej wewnętrzną jednością, dokonało się. w cnrze-~ścijaństwie, w którym „persona" otrzymafa również" duszę, będącą fundamentem ludzkiej indywidual­ności i niezniszczalnym, metafizycznym jądrem oso­bowości.⁶

Definicja osobowości, jaką dał na początku VI wie­ku Boecjusz (rationaZis naturae individua substantia), pozostawała w mocy w ciągu całego średniowiecza. Roz­powszechnioną w tym okresie etymologią słowa per­sona było „per se una" (jedyna, sama dla siebie).; Czło­wiek został stworzony na obraz i podobieństwo boże, zaś pojęcie „persona" kojarzono z wyobrażeniem o Bo­gu, o potrójnej naturze boskiej osoby. Sw. Tomasz z Ak-wmu uważał, że „personą" nazywamy to, co najdosko-"zf^^{6 W Całe}^ ^naturze> a więc to, co zamyka się w przy­rodzie rozumnej (persona significat id, quod est per-fectissimum in tota natura, scilicet subsistens in ratio-nali natura). Rozważania te dotyczą wprost i bezpo­średnio persona divina. Tytuł persona najbardziej przy­stoi właśnie Bogu.? Religijne zabarwienie tego pojęcia można również dostrzec w określeniu parafialnego Księaza (ang. parson z łac. persona).⁸ Realna problema-

304

ZAKOŃCZENIE

W POSZUKIWANIU OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

305

tyka antropologiczna, jak wszystko w średniowieczu, zostaje przeniesiona w „wyższe" regiony.

Chrześcijaństwo stwarza więc dla osobowości sy­tuację kontrowersyjną. Z jednej strony człowiek uzna­ny został podobnym Bogu — swemu stwórcy; w śred­niowieczu widoczne jest przechodzenie od teorii, zgad­nie z którą ludzie zostali stworzeni w miejsce upadłych aniołów i powinni zająć ich miejsce, da koncepcji o sa­moistnej wartości człowieka, stworzonego gwoli same­mu sobie. I świat cały stworzony został dla człowieka, będącego ukoronowaniem wszechświata.⁹ Skoro więc świat istniał dla ludzi, to w człowieku można odnaleźć świat cały i jego jedność. Rzeczywiście, inne stworzenia albo istnieją, lecz nie żyją (na przykład kamienie), albo istnieją i żyją, ale nie posiadają zmysłów (rośliny), bądź też istnieją, żyją i mają zmysły, ale pozbawione są ro­zumu (zwierzęta). Człowiek dzieli z pozostałymi twora­mi świata zdolność istnienia, życia i odczuwania, ale wraz z tym, podobnie jak aniołom, dana mu jest umie­jętność rozumienia i myślenia. Człowiek jest więc ko­roną stworzenia.

{ Z drugiej strony, człowiek — to sługa boży. Służba

Bogu nie poniża, ale przeciwnie, wywyższa i zbawia-czło-

, wieka. Służba wymaga jednak pokory, stłumienia wła-

;' snych skłonności! niezgodnych z rygorystycznymi idea­łami chrześcijaństwa; skoro zbawienie i kres człowieka może nastąpić tylko w innym świecie, to swobodny roz­wój osobowości jest niemożliwy. Wolna wola, głoszona przez chrześcijaństwo, zamienia się w przykazanie uni­kania wszystkiego, co może utrudnić zbawienie duszy. I mimo że teolodzy zapewniali o tym, iż osobowość człowieka stanowi jedność duszy i ciała, to wszystkie troski chrześcijanina winny kierować się na pierwszy komponent jego osobowości, nawet jeśli to następuje z wyraźną szkodą dla komponentu drugiego; dzieje się tak dlatego, że dusza i ciało przebywają w różnych wy­miarach — dusza należy do wieczności, a ciało ulega działaniu czasu.

—Jednakże i w tym wypadku osobowość człowieka

średniowiecznego nie samemu tylko chrześcijaństwu zawdzięcza swoją specyfikę i historyczną ograniczoność. Podobnie jak chrześcijański symbolizm, również chrze-

ścijański „personalizm" okazał się pod wieloma wzglę­dami zgodny z etapami rozwoju ludzkiej osobowości w średniowiecznej Europie. Po wyjściu ze stadium „osobowości rodowej" epoki barbarzyństwa, ludzie spo­łeczeństwa feudalnego włączyli się do nowych społecz­ności i zostali przez nie podporządkowani nie tylko ma­terialnie i politycznie, ale i pod względem społeczno--psychologicznym. Człowiek w społeczeństwie feudal­nym to osoba świadoma swego stanu, która w więk­szym lub mniejszym stopniu szuka integracji w grupie, do której należy, przyjmując jej standard życia, ideały i wartości, nawyki myślenia, formy zachowania i wła­ściwą dla niej symbolikę. Omówione wyżej kategorie średniowiecznego „modelu świata", wraz z wieloma in­nymi wyobrażeniami i pojęciami, wytworzyły formę, która posłużyła do „nadania kształtu" ludzkiej osobo­wości — oczywiście, każdorazowo społecznie określonej. Wszystkie przestudiowane przez nas elementy średniowiecznej kultury — czas, przestrzeń, prawo, praca, bogactwo — interesowały nas przede wszystkim z tego właśnie punktu widzenia, jako swego rodzaju „parametry" ludzkiej osobowości, punkty orientacyjne jej postrzegania świata i sposobu postępowania, jako formy świadomości człowieka. Sama jednakże analiza tych kategorii nie tworzy, rzecz jasna, charakterystyki osobowości, może ona najwyżej pomóc w przybliżeniu tego zagadnienia. Dlatego też tu, w „Zakończeniu", nie czujemy się w prawie mówić zbyt szczegółowo o czło­wieku średniowiecznym; poprzestaniemy jedynie na niektórych uwagach.

Sposoby instytucjonalizacji osobowości są różne w odmiennych .systemach społecznych: włączenie jed­nostki do kompleksu społeczeństwa i do tworzących je grup następuje za pośrednictwem mechanizmów uwa­runkowanych społeczno-kulturową naturą społeczeń­stwa. Pierwszym warunkiem socjalizacji człowieka w średniowieczu była jego przynależność do społeczno­ści _ chrześcijańskie j. Do aktu chrztu przywiązywano wyjątkowe, sakramentalne znaczenie i dusza ludzka, na­wet dusza niewinnego dziecka, nie mogła wejść do raju, jeśli me została poddana temu aktowi wtajemniczenia. uiatego dusze noworodków nieochrzczonych Dante

20 Kategorie kultury

306

ZAKOŃCZENIE

W POSZUKIWANIU OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

307

umieszcza w czyśćcu razem z duszami wielkich mężów pogańskiej starożytności:

Bezgrzeszni oni są, ale z tej miary Jeszcze się zasług zbawienia nie bierze: Stanowi o nim chrzest, brama twej wiary...¹⁰

Rodziców, którzy nie zadbali dość wcześnie, by ochrzcić noworodka, a zwłaszcza księży, którzy zlekce­ważyli ten obowiązek, surowo karano. Obrzęd chrztu miał nie tylko religijny sens; za jego pośrednictwem człowiek przeżywał jakby powtórne narodziny, odno­wienie — z istoty naturalnej stawał się on członkiem społeczeństwa, do którego mogli z natury rzeczy nale­żeć tylko chrześcijanie, ochrzczeni. Od wczesnej fazy chrześcijaństwa podkreślano rażący kontrast między homo carnis lub homo naturalis, „człowiekiem natury", a homo Christianus, członkiem społeczności wierzących. W chrzcie widziano metamorfozę ogarniającą ludzką istotę; odtąd cała orientacja życiowa tej jednostki miała być określana nie przez jej wrodzone skłonności i za­datki, lecz przez fakt przynależności do wspólnoty, która równocześnie była wspólnotą uświęconą, jako że włą­czenie do grona wierzących oznaczało przyłączenie do Boga — społeczeństwo bowiem, według średniowiecz-" nych wyobrażeń, nie tylko łączyło ze sobą ludzi, lecz jednoczyło ich z Bogiem. Zgodnie z tym, dla człowieka natury nie ma miejsca w naukach apostoła Pawła, po­dobnie jak i w nauce św. Augustyna. Członek społe­czeństwa to Christianus.¹¹ Sw. Augustyn szuka samo-poznania, jednak na pytanie skierowane do samego sie­bie: „Co pragniesz poznać?" odpowiada: „Boga i duszę, i nic więcej." A więc tylko ponadindywidualna strona osobowości, która obcuje bezpośrednio z Bogiem i jest z nim związana, zasługuje na uwagę.

Wstępując do grona chrześcijan i zyskując perspek­tywę zbawienia, człowiek równocześnie wyrzekał się własnej indywidualności. Odtąd był on podporządko^ wany wyłącznie otrzymanemu prawu i winien był po­zostać mu wierny. Mówiliśmy już wyżej, jak ważne miejsce zajmowała w średniowieczu kategoria wierno­ści, wyposażona jednocześnie w religijną i społeczno-

-polityczną treść. Fides, fidelitas — jest to jednocześ- S nie wiara w Boga i wierność swemu panu uosabiają- > cemu tu, na ziemi, prawo dane od Boga. Człowiek nie uważał siebie za autonomiczną jednostkę, należał do całości i musiał w ramach tej całości pełnić wyznaczo­ną mu rolę. Trzeba zaznaczyć, że każda publiczna rola ^ w społeczeństwie feudalnym była ściśle zaprogramo- S wana i pochłaniała człowieka bez reszty. Wyznaczona \ człowiekowi rola społeczna uważana była za jego po­wołanie (oocatio) — człowiek został przez siłę wyższą wezwany do jego wykonywania i musiał całkowicie od­powiadać swej roli. Jego zdolności osobiste zmobilizo­wane zostały po to, aby z najwyższym powodzeniem realizował swoje społeczne przeznaczenie.

Społeczną wartością wymaganą od jednostki było
maksymalnie aktywne włączenie się do grupy społecz­
nej, korporacji, do ustanowionego przez Boga porząd­
ku — ordo, a nie oryginalność, nie chęć wyróżniania
się. Człowiekiem wybitnym jest ten, kto pełniej niż
inni ucieleśnia w sobie cnoty chrześcijańskie, kto, ina­
czej mówiąc, w najwyższym stopniu odpowiada ustalo­
nemu kanonowi postępowania i uznanemu przez społe­
czeństwo rodzajowi ludzkiej osobowości. Cechy indywi­
dualne, różniące się od usankcjonowanej normy, były
tępione nie tylko dlatego, że konserwatywne społeczeń­
stwo z nieufnością i uprzedzeniem patrzyło na „ory­
ginała", ale przede wszystkim dlatego, że połączone z ta­
kimi cechami poglądy, nastroje i postępki uważano za
sprzeczne z wzorcami chrześcijańskimi i niebezpieczne
dla wiary. Dlatego też tłumienie indywidualnej .woli
i poglądów nie było w średniowieczu uważane za naru­
szenie praw i godności człowieka. Publiczne głoszenie
poglądów sprzecznych z panującą wiarą było herezją;
zbrodniczość heretyka, jak głosił jeden z najważniej­
szych zabytków prawa kanonicznego, „Dekret Gracja-
na',_ polegała na tym, że ów podkreślał w ten sposób <
swoją intelektualną wyższość, przeciwstawiając własne
mniemanie poglądom tych, którzy są specjalnie powo- ii
do wypowiadania się na tematy wiary.¹² "

Pojęcie excommunicatio — „odłączenie", podobnie ^ pojęcie „chrztu", „wiary", „wierności", „powoła­nia , miało równocześnie religijny i społeczno-politycz-

308

ZAKOŃCZENIE

W POSZUKIWANIU OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

309

ny charakter. „Odłączenie" heretyka od grona chrze­ścijan było równoznaczne z wydaleniem go ze społecz-,ności: stawiało go to poza religią i poza prawami ziem-,skimi. Istotne są społeczne aspekty wszystkich tych po­jęć: religio — „związek", communis — „społeczność", „komunia święta", excommunicatio — „wyłączenie ze związków", zerwanie wszystkich form społecznego ko­munikowania się.

Tak przedstawiają się niektóre mechanizmy od­działywania społeczeństwa feudalnego na jednostkę i podporządkowania jej panującemu systemowi. Rzecz nie sprowadzała się jednak wyłącznie do przytłoczenia jednostki przez społeczeństwo. Zachodzi pytanie, jak daleko sięgała u jednostki świadomość własnej odręb­ności? Człowiek średniowieczny z reguły nie widział w sobie centralnego ośrodka tworzącego nierozerwalną jedność aktów skierowanych na inne osobowości. Życie wewnętrzne jednostki nie stanowiło samodzielnej war­tości; taki wniosek nasuwa zwłaszcza lektura średnio­wiecznych autobiografii. Mówiąc ściśle, autobiografie, jako odrębny gatunek literacki, 'nie istniały. Te nielicz­ne utwory, które w jakimś stopniu bliskie są temu ga­tunkowi — spowiedzi, listy zawierające wiadomości o ich autorze oraz jakąś próbę własnej charakterysty­ki — tworzą ledwie fragmentaryczne wyobrażenie o charakterze człowieka; występujące w tych utworach oderwane cechy trudno połączyć w zamknięty obraz; najważniejsze zaś, że owe cechy charakteru nie są in­dywidualne, lecz raczej typowe: mnich czy inny piszący o sobie człowiek widzi siebie w kategoriach określonego typu — jako grzesznika, człowieka cnotliwego, osobę duchowną itp. — rzadko jednak próbuje skupić uwagę na rysach, które byłyby jego indywidualnymi cechami, tych najczęściej nie szuka albo ich nie znajduje i nie podejrzewa, być może, ich istnienia.¹³ W efekcie czło­wiek nawet w swoim własnym przedstawieniu objawia się w postaci zespołu cech rozproszonych.

G. Misch, autor obszernego i szeroko zakrojonego studium historii autobiografii, nie bez podstaw mówi o „dekoncentracji" osobowości średniowiecznego czło­wieka, jak i o tym, że charakterystyczną dla tamtej epoki formą indywidualizacji była „morfologiczna" al-

bo „typowa" a nie „organiczna" jednostka prezentu­jąca siebie tylko przez ogólne, właściwe całej kategorii ludzi, a nie poprzez swoje własne indywidualne życie wewnętrzne. Poza tym dla opisania duchowej drogi jednostki posługiwano się literacką konwencją, a oceny etyczne nie są, jak się okazuje, samodzielnymi wnio­skami autora, lecz zwykłymi zapożyczeniami z codzien­nej obiegowej etyki. G. Misch porównuje sposoby przed­stawiania jednostki ludzkiej w okresie Odrodzenia i w średniowieczu: wybitni przedstawiciele Renesansu ugruntowali własną osobowość w sposób „dośrodkowy", wchłaniając świat w siebie, podczas gdy ludzie epoki poprzedzającej utwierdzali siebie „odśrodkowo", rzutu-Jąc~sweje-v,ja"'wnataczający świat, który je absorbo­wał. Opat Suger, dążąc do wywyższenia siebie, rozta­piał własne ego w świetności swego opactwa. Charakte­rystycznym dla chrześcijańsko zorientowanej osobowo­ści wieków średnich sposobem potwierdzenia samego siebie była samozagłada, samozaprzeczenie. W tych zaś rzadkich przypadkach, kiedy którejś jaskrawo wybija­jącej się indywidualności współcześni nie potrafili wci­snąć w gotowe pojęcia i całkowicie dopasować do zna­nego typu — rezygnowali z jej charakteryzowania, na przykład przyjaciele Abelarda wyryli na jego grobie taki napis: „Tylko on jeden mógł wiedzieć, kim był." ¹⁴ Takież ^v wrażenie pozostawia czytanie żywotów świętych: nie dają one analizy wewnętrznego, ducho­wego życia człowieka, pokazując jego stopniowe i kon­sekwentne przechodzenie od stanu grzechu do stanu świętości. Już wcześniej mówiliśmy o tym, że przecho­dzenie to odbywało się raptownie, psychologicznie zu­pełnie nie zapowiedziane: grzesznik nagle zaczynał ka­jać się i rozpoczynał pobożny żywot „wzorowego" świę­tego, albo też świętość objawia się w nim jakimś cu­downym sposobem w postaci fizycznej choroby i uzdro­wienia, albo walki sił zła i dobra na wewnętrznie pa­sywnej arenie duszy ludzkiej. Autor żywota mógł zaob­serwować i uwiecznić odrębne indywidualne cechy świętego,¹⁶ ale zadania, jakie stawiała przed sobą lite­ratura hagiograficzna — przedstawienie obrazu święto­ści^— siłą rzeczy wykluczały możliwość niepowtarzal­ności wysokiej oceny i odejścia od kanonu. Ta skłon-

310

ZAKOŃCZENIE

W POSZUKIWANIU OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

311

ność do literackiej umowności jest właśnie symptomem niezwracania uwagi autorów żywotów na indywidual­ność człowieka.

Podobnie ma się rzecz z kronikami średniowiecz-,nymi, w których bądź co bądź również działają ludzie. Jednak historycy, zdradzając duże zainteresowanie lo­sami ludzkości, nie zwracają zbytniej uwagi na poje­dynczych ludzi. Jednostki to dla nich przede wszyst­kim nosiciele określonych cech: dumy, odwagi, szlachet­ności lub tchórzostwa, podłości, złej woli. Nie tyle kon^ kretne jednostki, ile upersonifikowane wartości moral­ne występują w opowieściach historycznych. Pojęcie persona nie łączyło się już w średniowieczu z teatralną maską, jak w starożytności, mimo to bohaterowie kro­nik są nadal aktorami, z powagą i starannością odgry­wającymi swoje role. Całe ich działanie ma charakter publiczny, toteż są oni zależni od publiczności, nie określają ich więc indywidualne zamiary i skłonności, lecz normy przyjęte w odnośnym środowisku społecz­nym.

Zachowanie rycerza obliczone jest na widzów, wyni­ka ono z wymogów, jakie narzuca mu powierzona rola; opuszczając pole bitwy będzie on raczej wolał dostać się do niewoli niż pospieszyć się, aby nikt nie mógł posądzić go o tchórzostwo. Dlatego kronikarze również uzasadniali postępki ludzkie nie osobistymi cechami swoich bohaterów, lecz podstawowymi motywami, jakimi powinien kierować się szlachcic zgodnie z przyjętym w środowisku rycerskim kodeksem dwornego zachowa­nia. W. J. Brandt nie bez słuszności pisze, że „perso­nalizm średniowiecznej arystokracji był całkowicie bez­osobowy".¹⁰ Ludzie ci troszczyli się w pierwszym rzę­dzie o swoją reputację, sławę, o to, aby w swojej klasie zdobyć określoną pozycję. Cechy osobiste mogły tu być uwzględnione tylko w tej mierze, w jakiej były one zgodne ze społeczną rolą ich nosicieli. Istotne były nie owe subiektywne cechy, ale atrybuty obowiązujące ry­cerza, nie dostrzegano bowiem różnicy między „akto­rem" i rolą, jaką ten odgrywał; w tej społecznej grze następowało jakby zrośnięcie się aktora z pozą, jaką stale przybierał.

Inna specyficzna cecha przedstawiania ludzkiego

postępowania w kronikach, zwłaszcza kościelnych, po­lega na tym, że postępki przypisywane są nie samym ludziom, lecz odpowiadającym im cechom: każdy czyn jest wynikiem odpowiedniej cechy człowieka. Między Sobą cechy te nie są niczym powiązane, przyczyną dzia­łań bohatera opowieści nie jest więc pełna osobowość, ale pewien rodzaj skupienia niezależnych, samodzielnie działających właściwości i sił. Średniowieczny realizm personifikował zarówno wady i zalety, jak i wszelkie inne abstrakcje, nadając im samodzielność. Tak więc działały wyłącznie oderwane atrybuty człowieka, a nie jednolity charakter'— zamiast niego klasztorny kro­nikarz widział/szereg oderwanych, na przemian wystę­pujących cech ludzkich.

Poszczególne właściwości dawały się łatwo oddzie­lić od charakteru człowieka. Nie jest przypadkiem, że w średniowieczu tak lubiano przedstawiać upersonifi­kowane cnoty i wady. Dobroć i Chciwość, Pycha i Mą­drość, Pokora i Sprawiedliwość, podobnie Czas, Sta­rość itp., występują stale w ucieleśnionych postaciach ludzkich, samodzielnie poruszających się i działających na kartach powieści i poematów, w barwnych miniatu­rach i rzeźbach. Te alegoryczne istoty występują w cha­rakterze przewodników i nauczycieli człowieka: to one nakłaniają go do tych czy innych czynów, sugerują mu określone uczucia — człowiek spada właściwie do roli marionetki ożywianej przez owe uosobione cechy. W określonym momencie człowiek z reguły dostaje się we władzę jednej z tych moralnych sił, pod wpływem której dokonuje on swoich czynów, przy tym inicjaty­wa nie wypływa z jądra jednolitej osobowości, lecz wy­chodzi od tych sił. W duszy ludzkiej zwalczają się róż­norodne siły, ich źródło znajduje się jednak poza oso­bowością. Dlatego również i same te siły bądź cechy moralne są bezosobowe, a zarówno cnoty, jak i wady są pojęciami ogólnymi. Człowiek, w którym one tkwią, nie przekazuje im żadnego indywidualnego zabarwie-^nia ~ P^rzeciwnie, ich obecność w nim określa jego tok .BJralpwy.. i zachowanie. Lokują się one w nim tak sa­mo, jak w człowieka mógł wcielić się szatan, i wycho-z£L.^zen Próbnie, jak opuszczała ludzką powłokę siła nieczysta. Średniowieczni moraliści porównywali duszę

312

ZAKOŃCZENIE

W POSZUKIWANIU OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

313

ludzką do twierdzy, w której cnoty oblegane są przez atakujące je grzechy. Obrazem człowieka jest „naczy­nie" napełnione różnorodną, zewnętrzną w stosunku do jego istoty, treścią. Tłumaczy to najlepiej brak w tam­tej epoce wyobrażeń o moralnej niepowtarzalności in­dywidualnej i suwerennej osobowości.

Nie należy, oczywiście, zapominać o specyfice ga­tunków literackich, których analiza doprowadza do po­dobnych wniosków. Literatura średniowieczna nie od­bijała stosunków z życia w sposób „lustrzany" i ucie­leśniała idealne przedstawienia osobowości, klasyfi­kowała rzeczywistość, wybierając z niej przeważnie tylko to, co odpowiadało poglądom autorów, którzy mieli za zadanie wydobyć z historii lub z życia świętych pouczające przykłady. Dlatego też przytoczony mate­riał dostarcza nam raczej ideałów, jakimi kierowało się społeczeństwo. Rzeczywistość była niepomiernie bogat­sza i bardziej wieloraka, ale, przypomnijmy to raz jesz­cze, ideał miał istotne znaczenie społeczne i wyrażał rzeczywiste tendencje życiowe społeczeństwa średnio­wiecznego, mającego na widoku wyższe cele.

Człowiek średniowieczny mógł w pełni odnaleźć i uświadomić sobie siebie tylko w ramach zbiorowości, przez przynależność do niej przyswajał sobie wartości panujące w danym środowisku społecznym. Jego wie­dza, nawyki, doświadczenie, przekonania, formy zacho­wania składały się na jego osobistą charakterystykę

0 tyle, o ile zostały one zaakceptowane przez środowi­
sko społeczne, grupę.

Człowiek z rzadka tylko miewał sposobność indy­widualnego działania, nie był w stanie zapomnieć o gru­pie, do której należał. Postępować niezgodnie z celami

1 normami grupy, oznaczało postępować karygodnie.
Głosowanie, jeśli nawet było stosowane, nie wyrażało
woli jednostki; czasem w ogóle wymagana była jedno­
myślność, bądź też decyzję podejmowano zgodnie z wo­
lą „większej i lepszej części" uczestników głosowania,
to znaczy, że w rachubę brano nie tylko ilość osób, ale
ich „wartości", uprzywilejowanie społeczne, status. Prze­
ciwstawić siebie grupie, społeczności znaczyło przeja­
wić niewybaczalny grzech pychy, gdyż tylko jednocze­
nie się z grupą może potwierdzić osobowość jednostki.

Średniowiecze ma więc, w ten sposób, jasną ideę ludzkiejxJŚobowości, odpowiadającej przed Bogiem i po-siadaj^cej metafizycznie niezniszczalne jądro — duszę, nie/uznaje jednak indywidualności. Ukierunkowanie na powszechność, typowość, na uniwersalia, na dekonkre-ty/zację sprzeciwiało się uformowaniu wyraźnego poję-'"

cia jednostki.

j Świat duchowy człowieka, podobnie jak świat fi-zylczny, jest w oczach pisarza średniowiecznego nieru-chpmy i tajemniczy. Człowiek nie podlega rozwojowi, lecz jedynie przechodzi z jednego wieku w drugi. Nie jest to sukcesywnie przygotowywana ewolucja, doprowa­dzająca do skoków jakościowych, lecz kolejne następo­wanie po sobie wewnętrznie nie związanych ze sobą stanów. W średniowieczu dziecko uważane było za ma­łego dorosłego i nie wyłaniały się przy tym żadne pro­blemy rozwoju czy stawania się ludzkiej osobowości.¹⁷ Ph. Aries, badający problem stosunku do dziecka w Europie w średniowieczu i z początkiem czasów no­wożytnych, pisze, że średniowieczu obca była kategoria dzieciństwa jako 'odrębny stan jakościowy człowieka. Średniowieczna cywilizacja — twierdzi Aries — to cy­wilizacja dorosłych.¹⁸ Do XII—XIII wieku sztuki pla­styczne przedstawiały dzieci jak dorosłych, tyle że o zmniejszonych rozmiarach, były one ubrane tak jak dorośli i podobnie jak oni zbudowane. Nauczania nie różnicowano w stosunku do wieku, toteż uczono razem dorosłych i młodzież. Zabawy, zanim stały się przywi­lejem dzieci, były igrami rycerskimi; dziecko było uwa­żane za naturalnego towarzysza dorosłych.

Oddaliwszy się od klas wieku społeczeństw pier­wotnych z ich obrzędami inicjacji i zapomniawszy o za­sadach edukacyjnych starożytności, społeczeństwo śre­dniowieczne przez długi jeszcze czas ignorowało dzie­ciństwo i przejście od niego do stanu dorosłości. Jak widzieliśmy wyżej, problem socjalizacji uznano za za­łatwiony przez akt chrztu. Rodzina na przestrzeni śred­niowiecza była formującą, twórczą komórką społeczeń­stwa, ale poczucie więzi rodzinnej — w odróżnieniu od więzi rodowej — nie rozwinęło się. Opiewana w poezji średniowiecznej miłość była przeciwstawiana stosunkom małżeńskim. Chrześcijańscy moraliści, przeciwnie, prze-

314

ZAKOŃCZENIE

W POSZUKIWANIU OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

315

strzegali przed nadmierną namiętnością w stosunkach między małżonkami i w miłości fizycznej widzieli niebez­pieczne zjawisko, które należy okiełznać, skoro już nie da się go całkowicie uniknąć. Dopiero w okresie prze­chodzenia do czasów nowożytnych zaczęto patrzeć na rodzinę nie jak na związek między małżonkami, ale jak na komórkę, na której spoczywają społecznie ważne funkcje wychowania dzieci. Była to jednak przede wszystkim rodzina burżuazyjna.

W specyfice średniowiecznego stosunku do dzieciń­stwa przejawia się szczególny sposób pojmowania ludz­kiej osobowości. Człowiek nie był jeszcze w stanie spoj­rzeć na siebie jako na ciągle tę samą, rozwijającą się istotę. Jego życie — to ciąg stanów, których zmiana nie wymagała wewnętrznej motywacji. Podobne zjawisko obserwowaliśmy wyżej, rozpatrując naukę o „wiekach" w dziejach ludzkości. Historia, w istocie, nie rozwija się, przejścia od „niemowlęctwa" do „dzieciństwa", od „dzieciństwa" do „pacholęctwa" i dalej do „wieku mło­dzieńczego", „dojrzałości" i „starości" nie zostają przy-• gotowane w stanie poprzedzającym, lecz są raptowne, są to przejścia z jednej statycznej epoki w drugą. Przy­pomnijmy jeszcze tylko o „punktowym" lub „porusza­jącym się skokami" czasie średniowiecznej poezji — brak w niej jasnego przedstawienia związków między czasem i wydarzeniami, czas rozpada się na skłócone między sobą odcinki.

Dlatego też, nawiązując do poprzednio omówionej jedności świata w postrzeganiu ludzi średniowiecznych, nie wolno zapominać, że jedność ta istniała wyłącznie w sferze metafizyki: nie powstawała ona z ludzkiej praktyki i nie wynikała też bezpośrednio z samej na­tury rzeczy ziemskich, lecz tkwiła w Bogu. Podobnie jak podzielone i rozdzierane politycznym partykularyzmem społeczeństwo feudalne odnajdywało idealną jedność w cesarstwie i w kościelnym „państwie bożym", tak i wyobrażenia o człowieku i świecie — fragmentarycz­ne, bezładne i nie uogólniane na poziomie empirii, na­bierały przejrzystości i jednolitości w myśli o z góry ustalonej boskiej harmonii.

Osobowość w wiekach średnich nie jest pełnym, zakończonym systemem, którego siły, zdolności i wła-

ściwości są wewnętrznie ze sobą powiązane w sposób nierozerwalny; nie jest też niepowtarzalną indywidual­nością, cenioną dzięki jej szczególnym cechom. Pozy­tywną ocenę w osobowości otrzymuje na ogół tylko to, co jest typowe, powtarzające się, a więc takie jej wła­ściwości, które czynią ją przydatną do obcowania z inny­mi i do zbiorowego działania z podobnymi sobie jed­nostkami, razem z innymi członkami grupy społecznej, korporacji. Nie część, ale całość, nie indywidualność, ale universitas występuje na plan pierwszy. „Indmidu-um est ineffabile", „jednostkowe jest nieopisywalne" — to stwierdzenie filozofów średniowiecznych wyjawia ogólne nastawienie epoki na demonstrowanie w pierw­szym rzędzie tego, co typowe, ogólne, ponadjednostkowe. Mimo to, na pewnym szczeblu rozwoju społeczeń­stwa średniowiecznego jednostka powoli odnajduje śro­dki do wyrażenia siebie. Punktem zwrotnym stał się wiek XIII.¹⁹ We wszystkich dziedzinach życia ujawnia­ją się symptomy świadczące o rosnących roszczeniach ludzkiej osobowości do tego, by być uznaną. W sztuce przejawia się to w indywidualizacji przedstawiania człowieka, w początkach portretu; w literaturze — w coraz szerszym rozwoju piśmiennictwa w językach narodowych, które otwierają znacznie szersze możliwo­ści dla przekazania odcieni ludzkich emocji niż łacina; następuje indywidualizacja pisma. W XIII wieku ro-\ dzą się początki nauk przyrodniczych, które doświadcze­nie wynoszą do rangi autorytetu. Z rozpowszechnie­niem się arystotelizmu łączy się też częściowa reorien­tacja problematyki filozoficznej. Jeśli teolodzy poprzed­nich okresów podkreślali w człowieku wyłącznie zna­czenie ^ duszy, to filozofowie wieku XIII zwracają szczególną uwagę na nierozerwalną jedność duszy i ciała, która właśnie tworzy osobowość. Sw. To­masz z Akwinu rozwija i precyzuje określenie osobowości, wywodzące się jeszcze od Boecjusza. Obok rozumnego działania osobowości i przejawia­nego przez nią poczucia własnej świadomości pod­kreśla św. Augustyn pośród innych jeszcze właściwo­ści „persony" j_ej odpowiedzialność za własne postępo­wanie: osobowością kieruje boska Opatrzność w taki sposób, aby sama ona mogła podejmować decyzje.

316

ZAKOŃCZENIE

W POSZUKIWANIU OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

317

W ten sposób popełniane czyny są osobistymi dokona­niami jednostki.*⁹ Według koncepcji Tomasza personę cechuje nie tylko niepodzielność na inne istoty, ale i to, że posiada ona określoną jakość, przejawiającą się przede wszystkim w rozumie człowieka, na którym bazuje jego wolność. Pełnię swobody może on jednak osiągnąć tylko w życiu przyszłym, tam bowiem zdobędzie doskona­łość.

Roztrząsając problem stosunków między jednostką i społeczeństwem, głosi św. Tomasz prymat dobra ogól­nego nad jednostkowym. Równocześnie nie uważa on społeczeństwa, w odróżnieniu od jednostki, za samo­dzielną substancję, gdyż składa się ono z osób, które połączyły się wyłącznie dla osiągnięcia określonego celu. Osobowość posiada nieśmiertelną duszę i może dostąpić oglądania Boga, społeczeństwo zaś nie jest do tego zdolne; jest ono tylko środkiem, gdy osobowość jest •celem, i dlatego społeczeństwo służy jednostce.²¹ Tak więc u Tomasza z Akwinu dostrzegamy już przesuwa­nie się pewnych akcentów na nową problematykę. Znaczenie jednostki jeszcze silniej zostało podkreślone w rozważaniach Dunsa Szkota, utrzymującego, że każda odrębna jednostka jest niepowtarzalna, a zwłaszcza u Dantego, który głosił zasadę wewnętrznej wartości jednostki ludzkiej.

W sumie, odnotowując teologiczne skrępowanie nauki o osobowości w średniowieczu i tendencje do wyodrębniania tego, co typowe, kosztem tego, co indy­widualne, trzeba przyznać, że ocena jednostki w Euro­pie zachodniej w tamtym okresie jest w jakiejś mie­rze podobna do filozoficzno-etycznej oceny tejże przez tradycję szeregu narodów Wschodu. W myśli oriental­nej (zdajemy sobie sprawę z ryzyka umieszczenia w je­dnym nawiasie całego „Wschodu") indywidualizm po­siada raczej negatywny sens i niejednokrotnie rozumia­ny jest jako egoizm, za uzasadnione uważa się oddawa­nie priorytetu obowiązkom jednostki przed jej prawa­mi.²² Jednak z czasem oceny osobowości w tradycji za­chodniej i wschodniej rozchodzą się na skutek coraz silniejszego akcentowania na Zachodzie, który wstąpił na tory rozwoju burżuazyjnego, roli i znaczenia pier­wiastka indywidualnego.

Poprzednie karty, poświęcone scharakteryzowaniu
cech ludzkiej osobowości w wiekach średnich, obfito­
wały w sformułowania przeczące: podjąwszy próbę wy­
rażenia tego, czym był człowiek w tamtej epoce, mimo
woli musieliśmy sięgać do określeń negatywnych i mó­
wić o tym, czym człowiek podówczas nie był. Konfron­
tacji z człowiekiem nowożytnym uniknąć się nie dało,
przeciwstawienie to nie powinno jednak stwarzać wra­
żenia, że osobowość w średniowieczu nie istniała albo
że była niedorozwinięta; wrażenie takie powstaje tylko
w tym wypadku, jeśli osobowość człowieka nowożytne­
go uznamy za wzorzec i jedyny możliwy typ indywi­
dualności. Czy nie lepiej więc mówić o specyfice osobo­
wości człowieka średniowiecznego? Charakteryzuje ją
przecież nie sam tylko brak całego szeregu właściwości,
konstytutywnych dla przedstawiciela czasów nowo­
żytnych. <s

Narzucająca się w pierwszym rzędzie, przy takim porównaniu, ograniczoność średniowiecznej osobowości człowieka, była równocześnie przejawem jego szczegól­nych właściwości, później przezeń utraconych. Poprze­dnio mówiliśmy już o bliskości człowieka i przyrody, o jego tak ścisłym z nią związku, że trudno było prze­prowadzić wyraźną linię między człowiekiem i jego naturalnym środowiskiem (przypomnijmy raz jeszcze „ciało groteskowe"!). Dążyliśmy do wyjaśnienia specy­ficznego postrzegania czasu przez ludzi średniowiecz­nych: nie widziano w nim jałowego trwania czy abstrak­cji, czas był nieodłączną cechą bytu, równie konkretną, jak samo życie. Wszystko to świadczy o odczuwaniu pełni życia, jeszcze nie podzielonego przez ludzkie do­świadczenie i refleksję na składowe komponenty i nie przekształconego w oderwane kategorie. Człowiek nie stał się jeszcze podmiotem, w którym potwierdzało swo­ją autentyczność wszystko, co istnieje i powinno być z nim skorelowane. Stosunek ludzi do świata w społe­czeństwie nie podzielonym przez panowanie rzeczy nad człowiekiem wyrażał się w bezpośrednim stosunku do życia, w jego organicznym przeżywaniu.

Rzeczywiście, analizując kategorie pracy, bogactwa, własności, zetknęliśmy się z tym zjawiskiem. Wszystkie te kategorie nie stanowią w średniowieczu celu samego

318

ZAKOŃCZENIE

W POSZUKIWANIU OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

319

dla siebie, są one jedynie środkami służącymi do pod­trzymania życia ludzkiego, jego potwierdzenia się jako pełnoprawnego członka zbiorowości czy stanu. Zada­niem pracy było zaspokajanie bieżących potrzeb społe­czeństwa, ale idea rozwoju sił wytwórczych obca była średniowieczu, bowiem nie rozszerzenie wytwarzania, lecz prosta reprodukcja stanowiła w tym społeczeństwie normę i ideał. Bogactwo jest przeważnie znakiem spo-. łecznej pozycji i środkiem ułatwiającym obcowanie. Społeczne funkcje pracy, własności, bogactwa w epoce feudalnej mogą więc być właściwie zrozumiane tylko wtedy, gdy są rozpatrywane w sferze międzyosobowych stosunków ludzkich. Nie są to stosunki sprowadzające się do formuły „towar-pieniądz-towar", lecz kontakty między społecznie określonymi jednostkami. „Model świata" człowieka średniowiecznego był zgodny z jego ograniczoną działalnością na dosyć wąskiej przestrzeni, w obcowaniu ze stosunkowo niewielką liczbą innych członków społeczeństwa, z którymi łączyły go osobiste, nieanonimowe stosunki, wyrażające się w bezpośred­nich kontaktach. Pieniądze i towary, będące w obiegu w tym społeczeństwie, nie stały się jeszcze uniwersal­nymi środkami społecznego współżycia, dominującymi nad ludźmi.

Mówiąc zwięźle, średniowieczna jednostka żyje w społeczeństwie, któremu obca jest choćby jako tako rozwinięta forma wyobcowania. Cechował ją więc sto­sowny do tego stopień jednolitości i niepodzielności spo­łecznej praktyki, który traci się przechodząc do bardziej rozwiniętego i zróżnicowanego społeczeństwa burżuazyj-nego. Każda forma postępu jest zawsze i nieuchronnie dialektycznie uwarunkowana; trzeba za nią płacić utra­tą tych czy innych wartości, w których ucieleśnia się bardziej bezpośredni stosunek do życia.

Panujące w średniowieczu wyobrażenia o świecie były pod wieloma względami iluzoryczne. Trzeba jednak po raz wtóry podkreślić, że złudność ta w najmniejszym stopniu nie ograniczała ich skuteczności: złudzenia danej epoki wchodzą w skład jej społecznej praktyki, kierują ludźmi. Omylność, fałszywość praktyki społecznej ujaw­nia się zazwyczaj najłatwiej albo od tej strony, z któ­rej na wartości jednej kultury patrzą przedstawiciele

innej (w średniowieczu katolicy i prawosławni wymy­ślali sobie wzajemnie od schizmatyków, zaś jedni i dru­dzy prześcigali się w napaściach na niechrześcijan), albo post factum, kiedy ów kulturowo-ideologiczny sy­stem utracił już swoją żywotność i na zmianę po nim nadciągnął inny, przekonany o swojej prawdziwości i odtrącający przestarzałe wyobrażenia o świecie jako przesądy. Historycznie wszystko to da się wytłumaczyć, ale niewzruszonym wymogiem nauki jest, aby do mie­rzenia każdego zjawiska stosować adekwatną dla niego skalę. Pod tym względem wiekom średnim szczęście nie dopisało; sądy o nich tworzy się bardzo często przez po­równywanie z klasyczną starożytnością i z Odrodzeniem, stosując do kultury średniowiecza kryteria zapożyczone z tych odpowiadających sobie epok. Jesteśmy przekona­ni, że rozsądną ocenę kultury średniowiecznej — z po­wszechnego punktu widzenia równie wielkiej i znaczą­cej, jak kultura starożytna czy nowoeuropejska — mo­żna dać tylko w tym wypadku, jeśli będziemy ją roz­patrywać w świetle nagromadzonych przez naukę obiek­tywnych danych.

Przypisy

Czasowo-przestrzenne wyobrażenia średniowiecza

1 R. Aleksander, Space, Time and Deity, t. l, London 1947,
s. 36; W. Lewis, Time and Western Mań, Boston 1957, s. X, XII,
211 i n.; H. H. Parkhurst, T?he Cult of Chronology, w: Essays
in Honor of John Dewey, New York 1929, s. 294; W. Weische-
del, Das heutige Denken zwischen Raum und Zeit, w: „Uni-
versitas", R. 22, z. 12, 1967, s. 1234 i n.

² J. Whłtrow, Jestiestwiennaja iilosofia wriemieni, Moskwa
1964, s. 74.

³ E. Cassirer, Philosophie der symbolischen Formen, cz. 2,
Berlin 1925, s. 103 i n.; A. Hallowell, Culture and Experience,
Philadelphia 1955; B. L. Whorf, Language, Thought and Rea-
lity, New York 1956, O. F. Bollnow, Mensch und Raum, Stuttgart
1963.

⁴ M. Granet, La pensee chinoise, Paris 1934, s. 86, 90, 97, 103.

⁵ H. Frankfort, The Birth of Civilization in the Near East,
London 1951, s. 20.

⁶ J. Needham, Time and Eastern Mań, Glasgow 1965, s. 44
i n.

⁷ J. P. Yernant, Mythe et pensee chez les Grecs. Etudes de
psychologie historiąue, Paris 1965, s. 22, 57, 71, 99 i .n.

⁸ A. F. Łosiew, Istorija anticznoj estietiki (ranniaja kłassi-
ka), Moskwa 1963, s. 38, 50, 55; tegoż, Istorija anticznoj estietiki.
Sofisty, Sokrat, Platon, Moskwa 1969, s. 598—600, 612—613 i n.

⁹ B. A. Van Groningen, In the Grip of the Past. Essay on
an Aspect of Greek Thought, Leyden 1953.

¹⁰ P.-M. Schuhl et al., Espace et temps dans la cite, la lit-
terature et les mythes grecs, w: „Revue de synthese", nr 57—
—58, 1970, s. 96.

¹¹ W. den Boer, Graeco-Roman Historiography in its Rela-
tion to Biblical and Modern Thinking, w: „History and Theory",
t. VII, nr l, 1968, s. 72; por. E. Ch. Welskopf, Gedanken iiber
den gesellschaftlichen Fortschritt im Altertum. XIII. Internatio-
naler Kongress der historischen Wissenschaften, Moskau 1970.

¹² M. Bachtin, Twórczość Franciszka Rabelais'ego a kultura
ludowa średniowiecza i Renesansu, Kraków 1975.

¹³ N. I. Konrad, Zapad i Wostok, Moskwa 1966, s. 79.

¹⁴ O. Spengler, Der Untergang des Abendlandes, t. l, Miin-
chen 1920, s. 143, 188 i n.

21 Kategorie kultury

322

PRZYPISY

PRZYPISY

323

¹⁵ D. S. Lichaczew, Poetika driewnierusskoj litieratury, Le­
ningrad 1967.

¹⁶ J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa
1970, s. 102, 350—351, przekł. H. Szamańskiej-Grossowej.

¹⁷ E. Małe, L'art religieux du XIII^e siecle en France, Paris
1925, s. 1—5.

Makrokosmos i mikrokosmos

¹ O. A. Dobiasz-Rożdiestwienskaja, Zapadnyje palomnicze-
stwa w sriednije wieka, Pietierburg 1924, s. 49 i n.; Ch. H. Ha-
skins, Studies in Mediaeval Culture, New York 1929, s. 101;
M. N. Boyer, A Day's Journey in Mediaeval France, w: „Spe-
culum", t. XXVI, 1951; Cambridge Economic History of Euro­
pę, t. III, Cambridge 1963, s. 128.

² O. Szemerengi, The Etymology of German Adel,
w: „Word", t. 8, 1952; W. Krogmann, Handmahal, w: „Zeit-
schrift der Savigny Stiftung fur Rechtsgeschichte. Germanisti-
sche Abteilung", t. 71, 1954. Inaczej O. Behagel, Odął, w: „For-
schungen und Fortschritte", R. 11, nr 29, 1935, s. 369—370.

³ O. von Dungern, Uber die Freiheit des Eigentums im
Mittelalter, w: „Zeitschrift der Sayigny Stiftung fur Rechts­
geschichte, Germanistische Abteilung", t. 53, 1933, s. 291;
H. Ebner, Das freie Eigen, Klagenfurt 1969, s. 129 i n., 227;
F. Mezger, Żur Friihgeschichte von Freiheit und Frieden,
w: „Fragen und Forschungen im Bereich und Umkreis der ger-
manischen Philologie", 1956, s. 15—16.

⁴ V. Grónbech, Vor Volkeaet i Oldtiden, t. 2, K0benhavn
1912, s. 6—9; R. Kummer, Midgards Untergang, Leipzig 1927.

⁵ J. de Vries, Ginnungagap, w: „Acta Philologica Scandina-
vica", V, 1929.

⁶ Snorri Sturluson, Edda, Utg. av Annę Holtsmark og Jon
Helgason, K0benhavn — Oslo — Stockholm 1965, s. 14.

⁷ Rieczi Grimnira, 12, w: Starszaja Edda. Pieriewod
A. I. Korsuna. Ried., wstupit. statja i kommientarii M. I. Stie-
blin-Kamienskogo, Moskwa—Leningrad 1963, s. 37. Por. Mladsza-
ja Edda, Leningrad 1970, s. 28.

⁸ Snorri Sturluson, Heimskringla, I. Bjarni AćSalbjarnarson
gaf lit, Reykjavik 1941, s. 22.

⁹ /bid., s. 22—23.

¹⁰ Islondisch.es Recht. Die Grangans. Ubers. von A. Heu-
sler, Weimar 1937, s. 192.

¹¹ Saga o Njalu, tłum. A. Załuska-Strómberg, Poznań 1968,
s. 156.

¹² Islandskije sagi, ried., wstupit. statja i primiecz. M. I. Stie-
blin-Kamienskogo, Moskwa 1956, s. 778.

¹³ Baltruśaitis, Le Moyen Agę fantastiąue, Paris 1955.

¹⁴ M. M. Bachtin, op. cit., rozdz. 5 i 6.

¹⁵ F. W. Maitland, Domesday Book and Beyond, Cambridge
1907, s. 371.

¹⁶ L. Musset, Observations historiques sur une mesure

agraire: le bonnier, w: Melanges d'histoire du Moyen Agę de-dies d la memoire de Louis Halphen, Paris 1951, s. 541.

" J. Le Goff, op. cit., s. 329. • „„•

¹⁸ A. Meyer, Wesen und Geschichte der Theone vom Mi­kro- und Makrokosmos, Bern 1900; G. P. Conger, Theories of Macrocosms and Microcosms in the History of Philosophy, New York 1922; R. Allers, Microcosms, w: „Traditio", 2, 1944. >• W. Kranz, Kosmos, „Archiv fiir Begriffsgeschichte", Bonn

1958.

²° Sanctae Hildegardis Liber Divinorum Operum Simplicis Hominis, PL. t. 197, Paris 1855, col. 862.

²¹ M. M. Davy Essai sur la symbolique romane (XII^e siecle),
Paris 1955, s. 103.

²² Alani ab Insulis, Liber de Planctu Naturae. PL, t. 210,
Paris 1855, col. 443 b.

²³ M. Th. D'Alverny, Le cosmos symboliąue du XII^e siecle,
w: „Archives d'histoire doctrinale et litteraire du Moyen Agę",
R. 28, 1954.

²⁴ C. M. Edsman, Arbor inversa, Heiland, Welt und Mensch
als Himmelspflanzen, w: „Festschrift Walter Baetke", Weimar
1966.

²⁵ Omnis mundi creatura
Quasi Uber et pictura

Nobis est et speculum. PL, t. 210, 579 A.

Cyt. za: E. R. Curtius, Europaische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bern 1948, s. 322.

²⁶ L. Spitzer, Classical and Christian Ideas of World Har-
mony, w: „Traditio", t. II, New York 1944, s. 434 i n.

²⁷ E. Gilson, Le Moyen Agę et le naturalisme antiąue,
w: „Archives d'histoire doctrinale et litteraire du Moyen Agę",
R. 7, 1933, s. 22 i n.

²⁸ L. Kirchenbauer, Raumvorstellungen in friihmittelhoch-
deutschen Epik, Heidelberg 1931, s. 17.

²⁹ O. Lauffer, Das Landschaftsbild Deutschlands im Zeitalter
der Karolinger, Góttingen 1896.

30 c_{yt za}. _{R A}_ Fridman, Lubownaja lirika trubadurów
i jejo istołkowanije, w: „Uczonyje zapiski Riazanskogo gospiedin-
stituta", t. 34; Trudy kafiedry literatury, Moskwa 1965, s. 288.

³¹ A. Biese, Die Entwickelung des Naturgefuhls im Mittel­
alter und in der Neuzeit, Leipzig 1888. Por.: E. Pons, Le theme
et le sentiment de la naturę dans la poesie anglo-saxonne,
Strassbourg—Paris 1925.

³² G. Stockmayer, Uber Naturgefilhl in Deutschland im 10.

33 ^Jahrhundert, Leipzig und Berlin 1910.

W. Ganzenmiiller, Das Naturgefiihl im Mittelalter, Leip­zig und Berlin 1914.

. ^{34 K}- Wiihrer, Romantik im Mittelalter. Beitrag żur Geschi-cme aes Naturgefuhls, im Besonderen des 10. und 11. Jahrhun-derts, Baden-Wien-Leipzig^Brunn 1930.

. Schneider, Die Naturdichtung des deutschen Minne-sanps w: „Neue deutsche Forschungen", Abteilung Deutsche Philologie, t. 6, Berlin 1938.

324

PRZYPISY

PRZYPISY

325

³⁶ E. R. Curtius, Rhetorische Naturschilderung im Mittelal-
ter, „Romanische Forschungen", 56, 1942, s. 221 i n.; M. Gstei-
ger, Die Landschaftsschilderungen in den Romanen Chretiens
de Troyes, Bern 1958.

³⁷ I. Hahn, Raum und Landschaft in Gottirieds Tristan.
Ein Beitrag żur Werkdeutung, w: „Medium Aevum. Philologi-
sche Studien", t. 3, Munchen 1963, s. 7 i n.

³⁸ R. Gruenter, Zum Problem der Landschaftsdarstellung
im hofischen Versroman, w: „Euphorion", t. 56, z. 3, 1962.

³⁹ E. Kobel, Untersuchung zum gelebten Raum in der mit-
telhochdeutschen Dichtung, Ziirich 1950.

⁴⁰ Ch. V. Langlois, La connaissance de la naturę et du
monde au Moyen Agę, Paris 1911, s. 12.

⁴¹ P. M. Bicilli, Salimbiene, Odiessa 1916, s. 300—301.

⁴² W. Homuth, T/om Einfluss des Lehnswesens und Rittertums
auf den franzosischen Sprachschatz, w: „Romanische Forschun­
gen", t. 39, z. 2, Erlangen 1925.

⁴³ Sancti Dioniysii Areopagitae De Caelesti lerarchia, I, 7—
—9, PL, t. 122, Paris 1865, col. 1050—1058.

⁴⁴ J. Sauer, Symbolik des Kirchengebdudes und seiner Aus-
stattung in der Auffassung des Mittelalters, Freiburg 1924;
G. Bandmann, Mittelalterliche Architektur als Bedeutungs-
trdger, Berlin 1951; E. Baldwin Smith, Architektural Symbolizm
of Imperial Rome and the Middle Ages, New York 1956.

⁴⁵ Alegoryczna średniowieczna geografia — „służebnica
teologii" — umieszczała w jednej płaszczyźnie przestrzennej całą
świętą i ziemską historię. Na „mapach świata" można znaleźć raj
z Adamem i Ewą, postacie biblijne, Troję, podboje Aleksan­
dra, prowincje rzymskie, „miejsca święte" oraz państwa chrze­
ścijańskie i „koniec świata". Zob. A.-D. v. den Brincken „ut
describeretur universus orbis". Żur Universal-kartographie des
Mittelalters, w: Methoden in Wissenschaft und Kunst des Mit­
telalters, Berlin 1970.

⁴⁸ W. Harms, Homo viator in bivio, Munchen 1970.

⁴⁷ J. M. Łotman, O poniatii gieograficzeskogo prostranstwa
w russkich sriedniewiekowych tiekstach, w: „Trudy po znako­
wym sistiemam", II, Tartu 1965, s. 210—216.

⁴⁸ P. Alphandery, La Chretiente et l'idee de Croisade, I,
Paris 1954, s. 7.

⁴⁹ R. W. Southern, Kształtowanie średniowiecza, s. 293—298,
Warszawa 1970.

⁵⁰ S. D. Kacnelson, Istoriko-grammaticzeskije issledowanija,
Moskwa—Leningrad 1949, s. 80—81, 91—94.

" Bandamanna saga und Qlkofra pdttr, Hrsg. von Baetke, w: „Altnordische Textbibliothek", N. F., t. 4, Halle (Saale) 1960, s. 52, 54.

52 Beati Rąbani Mauri... Allegoriae in Universam Sacram
Scripturam, PL, t. 112, Paris 1852, col. 849—850.

⁵³ Dante Alighieri, Małyje proizwiedienija, Moskwa 1968,
s. 387. Por. też: Pir, II, I, tamże, s. 135—136.

⁵⁴ Szczegółowe wyjaśnienie symboliki średniowiecznej archi­
tektury sakralnej zob.: Auber, Histoire et theorie du symbolisme

religieui avant et depuis le Christianisme, t. 3—4, Paris-Poitiers

18*71

» C. G. Loomis, White Magie. Ań Introduction to the Fol-klore of Christian Legend, Cambridge, Mass. 1948, s. 91, 93.

⁵⁴ P. Bicilli, Elemienty sriedniewiekowoj kultury, w: „Gno-
sis", 1919, s. 8—9. , , , .

^B7 E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskie] w wiekach średnich, Warszawa 1966, s. 174.

⁵⁸ A. Grabar, Plotin et les origines de lesthetiąue medie-vale, w: „Cahiers archeologiques", I, 1945, s. 22.

⁶⁹ J. Trubieckoj, Dwa mira w driewnierusskoj ikonopisi, Moskwa 1916, s. 17, 23.

⁶⁰ Zob.: P. A. Fłorienskij, Obratnaja pierspiektiwa, w: „Tru­
dy po znakowym sistiemam", III, Tartu 1967, s. 397. Por.:
Ł. F. 2egin, Jazyk żiwopisnogo proizwiedienija, Moskwa 1970.

⁶¹ O różnicach w postrzeganiu perspektywy w starożytności,
w średniowieczu i w okresie Odrodzenia zob.: M. Schild Bu-
nim, Spocę in Mediaeval P]ainting and the Forerunners of Per-
spective, New York 1940. Ó „duchowej perspektywie" w sztuce
średniowiecznej zob.: W. Messerer, Einige Darstellungsprinzipien
der Kunst im Mittelalter, w: „Deutsche Yierteljahrsschrift fur
Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte", R. 36, z. 2, 1962.

⁶² E. Panofsky, Die Perspektive als symbolische Form,
W: „Aufsatze zu Grundfragen der Kunstwissenschaft", Berlin
1961, s. 110.

⁶³ E. de Bruyne, Etudes d'esth6tiąue medievale, t. 3, Brugge
1946.

⁶⁴ E. Panofsky, op. cit, s. 111—115; idem, Gothic Architecture
und Scholasticism, New York 1957, s. 44, 58.

⁸⁵ A. Koyre, Le vide et l'espace infini au XIV^e siecle,

w: „Archives d'histoire doctrinale et litteraire du Moyen Agę",

R. 24, 1949, s. 50; E. Cassirer, The Individual and the Cosmos in

Renaissance Philosophy, New York 1963.

\ "⁶ E. Whittaker, Space and Spirit, London 1946, s. 73 i n.

⁶⁷ Honorii Augustodunensis De Philosophia Mundi, l, 23. PL, t. 172, Paris 1854, col. 56.

⁸⁸ „Raumordnung im Aufbau des mittelalterlichen Staates", Bremen 1961; B. Guenee, Espace et Etat dans la France du Bas Moyen Agę, w: „Annales Economies, Societes, Chdlisations". 23, nr 4, 1968.

'^{9 A- Du}P^r°nt, Espace et humanisme, w: „Bibliotheąue dhumanisme et Renaissance", t. VIII, Paris 1946; J. Delumeau, L,e aeveloppement de l'esprit d'organisation et de la pensee methodiąue dans la mentalite occidentale d l'epoque de la Re­naissance, w: XIIIe. congres international des sciences historiąues, Moscou 1970.

Cóż to jest... czas?

•^ ¹ ^:.^Weinhold, Ueber die deutsche Jahrtheilung, Kieł 1862; ia.em, D_łe deutschen Monatsnamen, Halle 1869; J. Grimm, Ge-

326

PRZYPISY

PRZYPISY

327

schichte der deutschen Sprache, t. l, Leipzig 1868; M. P. Nilsson, Primitive Time reckoning, Lund 1920.

² G. Bilfinger, Untersuchungen uber die Zeitrechnung der
alten Germanen. I. Das altnordische Jahr, Stuttgart 1899.

³ K. Weinhold, Altnordisches Leben. Bearb. von G. Siefert,
Stuttgart 1938, s. 258.

« Starszaja Edda, s. 13; Edda. Hrsg. von G. Neckel und H. Kuhn. I. Text, Heidelberg 1962, s. 10—11, cyt. za: S. Piekar-czyk, Barbarzyńcy i chrześcijaństwo, Warszawa 1968, s. 255.

⁵ Starszaja Edda, s. 10; Edda, I, s. 4.

⁶ Snorri Sturluson, Heimskringla. I. Prologus, s. 4—5.

⁷ Sverris saga, rozdz. 38, udg. ved G. Indreb0, Kristiania
1920.

⁸ Snorri Sturluson, Heimskringla. 1. Ynglinga saga, rozdz. 15.

⁹ A. V. Strom, The King God and His Connection with
Sacrifice in-Old Norse Religion, w: La Regalita sacra, Leiden
1959, s. 714—715.

¹⁰ Ynglinga saga, rozdz. 25.

¹¹ Snorri Sturluson, Edda, rozdz. 26.

¹² M. Eliade, Sacrum, mit, historia, Warszawa 1970, s. 57.

¹³ Th. Finkenstaedt, Das Zeitgefiihl im altenglischen Beo-
wulf-Epos, w: „Antaios", t. 3, Stuttgart 1962, s. 226 i n.

¹⁴ M. Halbwachs, La memoire collective et le temps, w:
„Cahiers internationaux de sociologie", t. II, 1947, s. 8.

¹⁶ K. A. Eckhard, Irdische Unsterblichkeit. Germanischer Glaube an die Wiederverkorperung in der Sippe, Weimar 1937.

¹⁶ M. I. Stieblin-Kamłenskij, Tidsforestillingene i Islendin-
(/asagaene, w: Edda, t. 68, z. 6, 1968, s. 358—359.

¹⁷ R. Glasser, Verborgene und vordringliche Zeit in der
Sprache, w: „Romanische Forschungen", t. 56, z. 3, 1942, s. 386—
387; E. Leisi, Die Darstellung der Zeit in der Sprache, w: „Das
Zeitproblem im 20. Jahrhundert", hrsg. von R. W. Meyer, Bern
und Miinchen 1964, s. 17. W języku staroruskim słowo „Mtcio"
oznaczało „miejsce" (locus) i „czas" (stąd „noKaMecr" — dotąd,
dotychczas). I. I. Sriezniewskij, Matieriały dla slowaria driew-
nierusskogo jazyka, Moskwa 1958 (wyd. 2), t. 2, s. 247.

¹⁸ W. Mannhardt, Germanische Mythen. Forschungen, Ber­
lin 1858, s. 606.

¹⁹ Snorri Sturluson, Edda, rozdz. 8. Por.: M. Ciklamini, The
Chronological Conception in Norse Mythology, w: „Neophilo-
logus", R. 47, wyd. 2. 1963, s. 142—143.

²⁰ Snorri Sturluson, Edda, rozdz. 15.

²¹ Gragas, I, 10. Hrsg. von A. Heusler, w: „Germanenrechte",
t. 9, Weimar 1937.

²² King Alired's Orosius. Ed. by H. Sweet, Londyn 1883,
s. 17—19; Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Sło­
wiańszczyzny, wyd. G. Labuda, Warszawa 1961, s. 83—85.

²⁸ W. H. Vogt, Aldartryggdir ok aevintryggdir. Żur Entwi-cklung von germ. alt. -und aiw-zu „immerdar" und „ewig", w: „Beitrage żur Geschichte der deutschen Sprache und Lite­ratur", t. 58, 1934.

24 Ari Thorgilsson, The Book oj the Icelanders (Islendinga-

bok), ed. by H. Hermannsson, Ithaka, New York 1930 („Islan-

dica'', t. XX).

^M G. Bilfinger, Untersuchungen uber die Zeitrechnung...,

s. 38.

^M M C van den Toorn, Zeit und Tempus m der Saga,

w: „Arkiv fór nordisk lilologi", t. 76, 1961, s. 136, 137.

²⁷ Lynn Thorndike, A History of Magie and Experimental
Science, t. II, New York 1923, s. 68.

²⁸ G. Bilfinger, Die mittelalterlichen Horen und die moder-
neń Stunden. Ein 'Beitrag żur Kulturgeschichte, Stuttgart 1892;
W. Rothwell, The Hours of the Day in Medieval French, w:
„French Studies", XIII, nr 3, 1959.

²⁹ J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa

1970, s. 185.

"•M. Bloch, La societe feodale, Paris 1968, s. 117—118.

" Honorii Augustodunensis De Imagine Mundi libri tres,\
II, 4—10, PL, t. 172, col. 172 i n. l

³² J. C. Webster, The Ląbors of the Months in Antique and Mediaeval Art, Princeton 1938; H. Stern, Poesies et representa-tions carolingiennes et byzantines des mois, w: „Revue arche-ologiąue", t. XLV, 1955.

'³ O. Cullmann, Christ et le temps, Neuchatel—Paris 1947.

⁸⁴ Augustyn św., Państwo Boże, t. 2, Poznań 1934, ks. XII,

rozdz. 13, 17.

"s Idem, Wyznania, ks. XI, rozdz. 14, Poznań 1929.

'« Ibid., rozdz. 22.

³⁷ Ibid., rozdz. 27.

ss Ibid., rozdz. 20, 28.

⁸⁹ Państwo Boże, ks. XII, rozdz. 17; Wyznania, ks. XI, rozdz. 13.

⁴⁰ Honorius Augustodunensis Clauis Physicae. Cyt. za: M. Th. D'Alverny, Le Cosmos symboliąue..., s. 39. Por.: Joannis Scoti De Divisione Naturae libri ąuinąue. I, 1. PL, t. 122, col. 442. \ " J. F. Callahan, Four Views of Time in Ancient Philoso-phy, Cambridge 1948, s. 152—183, 192—202.

⁴² Augustyn św., Państwo Boże, t. 3, Poznań 1937, ks. XXII,
rozdz. 24.

⁴³ Cyt. za: H.-I. Marrou, L'ambivalence du temps de l'hi-
stoire chez Saint Augustin, Montreal—Paris 1950, s. 22.

⁴⁴ A.-D. v. den Brincken, Studien żur lateinischen Welt-
chrontetik bis in das Zeitalter Ottos von Freising, Diisseldorf
1957, s. 38.

« Państwo Boże..., t. 3, ks. XVII, rozdz. 1. '

?• ^R°usset, La conception de l'histoire a l'śpoque feodale, w: Meianges d'histoire du Moyen Agę dedies a la memoire de louis Halphen, Paris 1951, s. 630—633.

?>ł,⁴ w- ,^S_T^choebe. ^W"S gilt im fruhen Mittelalter als geschicht-^ll„,.^wirkl^^hkeit? Ein Versuch żur Kirchengeschichte des Bae-h^ł f .T. ^s> ^w: >,Festschrift Hermann Aubin zum 80. Ge-

« ff ' *• ²' Wiesbaden 1965, s. 640-643.

,..„• .,• *?• Wajnsztejn, Zapadnojewropiejskaja sriedniewieko-^Waja ^tomografia, Moskwa-Leningrad 1964, s. 74.

328

PRZYPISY

PRZYPISY

329

⁴⁹ A. Dempf, Sacrum Imperium. Geschichts- und Sta-
atsphilosophie des Mittelalters und der politischen Renaissance,
Miinchen und Berlin 1929, s. 251.

⁵⁰ Thomae Aąuinatis Summa Theologica, cz. I, ąuaest V
art. V.

s¹ Honoru Augustodunensis De Imagine Mundi. II l—3

⁵² Ibid. II, 3.

⁵³ Cyt. za: M.-D. Chenu, La theologie au douzieme siecle
Paris 1957, s. 67, 87.

⁵⁴ E. Jeauneau, Nains et geants, w: Entretiens sur la Re­
naissance du 12^e siecle, Paris—La Haye 1968.

s⁵ Thomae Aąuinatis Summa Theologica, cz. I, ąuaest. X, art. I.

⁵⁶ J. Ratzinger, Der Mensch und die Zeit im Denken des
Heiligen Bonaventura, w: L'homme et son destin d'apres les
penseurs du Moyen Agę, Louvain—Paris 1960, s. 476, 483.

⁵⁷ Z. Zawirski, Rozwój pojęcia czasu, w: „Kwartalnik Fi-
• lozoficzny" t. 12, z. l, 1935, s. 59—65.

⁵⁸ M.-D. Chenu, Situation humaine, corporalite et tempo-
ralite, w: L'homme et son destin d'apres les penseurs du Moyen
Agę, s. 39—40, 49.

⁵⁹ M.-D. Chenu, La theologie au douzieme siecle, s. 93.

⁶⁰ F. S. Lear, The Mediaeval Attitude Toward History, w:
„The Rice Institute Pamphlet", t. XX, 1933, s. 169—171.

⁶¹ Państwo Boże..., t. 2, ks. XI, rozdz. 6.

⁶² Honorii Augustodunensis Elucidarium. PL, t. 172 col
1119.

•» Sancti Isidori Hispalensis episcopi Etymologiarum libri XX, PL, t. 82, Paris 1878, col. 223.

6* Państwo Boże..., t. 3, ks. XVIII, rozdz. 53; ks. XXII, rozdz. 30.

⁸⁵ E. Pognon, L'an mille, Paris 1947; H. Focillon, L'an mil, Paris 1952.

⁶⁶ Dante A., Boska komedia, Warszawa 1965, Raj, XXX,
131—132.

⁶⁷ J. E. Cross, Aspects 6f Microcosm and Macrocosm in Old
English Literaturę, w: Studies in Old English Literaturę in Ho­
nor of A. G. Brodeur, Univ. of Oregon 1963, s. 2—3.

⁶⁸ E. R. Curtius, Europdische Literatur und lateinisches Mit-
telalter, s. 103.

⁶⁹ Cyt. za: J. Sporl, Grundformen hochmittelalterlicher Ge-
schichtsanschauung. Studien zum Weltbild der Geschichtsschrei-
ber des 12. Jahrunderts, Miinchen 1935, s. 59.

⁷⁰ Dante, II convivio, IV, XXIII—XXIV.

⁷¹ W. Freund, Modernus und andere Zeitbegriffe des Mittel­
alters, Koln—Graz 1957, s. 108.

⁷² Walter Map, De nugis curial. Cyt. za: E. R. Curtius, op.
cii., s. 259.

⁷³ J. Sporl, Grundformen..., s. 30.

⁷⁴ E. Jeauneau, op. cit., s. 26. Podobnym oświadczeniom nie
zawsze można zresztą w pełni ufać. Adelard z Bath przyznawał
się, że rozpowszechniony negatywny stosunek do nowinek zmu-

sza go do podawania własnych myśli za cudze i przypisywania ich myślicielom starożytnym lub arabskim. Zob. J. Le Orort, Inteligencja w wiekach Średnich, Warszawa 1966, s. 76.

w H. Beumann, Der Schriftsteller und seine Kntiker im friihen Mittelalter, w: „Studium Generale", R. 12, z. 8, 1959,

»' H Grundmann, Die Grundziige der mittelalterlichen Ge-
schichtsanschauungen, w: Geschichtsdenken und Geschichtsbild
im Mittelalter, Hrsg. von W. Lammers („Wege der Forschung",
XXI), Darmstadt 1961, s. 424. .,...,..,. • ,„•„

⁷⁷ Cyt. za: H. Grundmann, Geschtchtsschreibung im Mit­
telalter w: Deutsche Philologie im Aufriss. Hrsg. von W. Stam-
mler. Berlin, Bielefeld, Munchen 1961, s. 2283.

⁷⁸ E. Gilson, Duch filozofii średniowiecznej, rozdz. XIX,
Warszawa 1958, s. 353—369.

⁷⁹ Cyt. za: S. M. Stam, Uczenije Joachima Kałabrijskogo, w:
„Woprosy istórii rieligii i atieizma", VII, Moskwa 1959, s. 348.

⁸⁰ E. Gilson, op. cit., s. 365 (przyp.)

⁸¹ Thomae Aąuinatis Summa Theologica, II, l, ąuaest. 106,
art. 4; II, 2, ąuaest. l, art. 7.

⁸⁸ A. Borst, Der Turmbau von Babel. Geschichte der Mein-ungen iiber Ursprung und Vielfalt der Sprachen und Vólker, t. 2, 1—2, Stuttgart 1958—1959.

⁸³ H. Beumann, Topos und Gedankengefiige bei Einhard, w:
„Archiv fur Kulturgeschichte", t. 33, z. 3, 1951, s. 349—350.

⁸⁴ A. Funkenstein, Heilsplan und natiirliche Entwicklung.
Formen der Gegenwartsbestimmung im Geschichtsdenken des
hohen Mittelalters, "Munchen 1965, s. 76.

⁸⁵ La morale de l'histoire, w: „Le Moyen Agę", t. LXIX,
1963, s. 366.

⁸⁶ E. Meuthen, Der Geschichtssymbolismus Gerhohs von Rei-
chersberg, w: Geschichtsdenken und Geschichtsbild im Mittel­
alter, s. 241—246.

⁸⁷ Ottonis episkopi Frisingensis Chronica, von W. Lammers,
Berlin 1960, s. 8.

⁸⁸ Chretien de Troyes, Chevalerie et clergie, w: Anthologie
ppetiąue franęaise. Moyen Agę, 1. Choix, introduction, traduc-
tion et notes par A. Mary, Paris 1967, s. 102.

⁸⁹ Ottonis episcopi Frisingensis Chronica, s. 11—17. Zob.:
H. M. Klinkenberg, Der Sinn der Chronik Ottos von Freising,
w: Aus Mittelalter und Neuzent, Bonn 1957.

⁹⁰ B. Widmer, Heilsordnung und Zeitgeschehen in der My-
stik Hildegards von Bingen, Basel—Stuttgart, 1955, s. 132 i n.

⁸¹ W. J. Brandt, The Shape of Mediaeval History. Stu­dies in Modes of Perception New Haven and London 1966, s. 171.

⁹² M. Kemmerich, Die friihmittelalterliche Portrdtmalerei
in Deutschland bis żur Mitte des XIII. Jahrhunderts, Munchen
1907.

⁹³ G. Poulet, Etudes sur le temps humain, I, Paris 1965,
s. I—VI.

^M P. M. Bicilli, Salimbiene, s. 132.

331

PRZYPISY

330

J.ob.: A. Chojsler, Giermanskij gieroiczeskij epos i ska-

,⁹⁵ ', Nibielungach, Moskwa 1960, s. 350 n. zanije l/t Ruberg, Raum und Zeit im Prosa-Lancelot, w: _;iMe-

⁹⁶ ^evum. Philologische Studien", t. 9, Miinchen 1965, s. 16
dium ^—183. '

164, 18jj._Uin_aume <j_e Lorris, Le jardin de deduit, w: Anthologie

, ⁹⁷ jg franęaise. Moyen Agę, l, s. 394.

tżq*h Menard, Le temps et la duree dans les romans de

^is/n de Troyes, w: „Le Moyen Agę", t. 73, nr 3—4, 1967. Chretiet Koehler, Observations historiąues et sociologiąues sur

⁸⁹ Tie des troubadours, w: „Cahiers de civilisation medie-

^P° f ⁷> ^nr !> ¹⁹⁶⁴> ^s- ⁴³-yale", >q Quispel, Time and History in Patristic Christianity,

¹⁰⁰ <n and Time". Papers from the Eranos Yearbooks. Bol-
w: „M^erjes XXX. 3, New York 1957, s. 101.

łingen ph. Menard, op. cit., s. 393.

¹⁰¹ Pojezdka Skirnira, 42, Starszaja Edda, s. 45.
¹⁰⁸ D. S. Lichaczew, op. cit., s. 254.

in

¹⁰³ $. Hinterkausen, Die Auffassung von Zeit und Geschichte ¹⁰⁴/ads Rolandslied, Inaugural-Diss, Bonri 1967.

-Diss, ^1M

i Glasser, Studien żur Geschichte des franzdsischen Zeit-¹⁰⁵/, w: Munchner Romanistische Arbeiten, 5. Miinchen 1936, begrifjr _von Ettmayer, Analytische Syntax der franzdsischen ^s- ⁵; >e, t. 2, Halle (Saale) 1936, s. 886; G. Lechner, Żur „Zeit" Spracfp stilistischen und topologischen Funktion der „Tempo-und z* d_er friiheren altfranzosischen Heldenepik, Inaugural-ra" Myriinchen 1961, s. 251.

Huby, La. structure numeriąue et są valeur symboli-.f.ns la poesie religieuse allemande du Moyen Agę, w: que <J_S germanłąues", 22, nr 2, 1967, s. 244. „Etud"_E Kobel, op. cit., s. 8, 14—15.

¹⁰ H. Werner, Raum und Zeit in den Urformen der Kun-¹⁰ Vierter Kongress fur Asthetik und allgemeine Kunstwis-^ste> ^w>ft. Berichte, Stuttgart 1931, s. 69—83. senscjo. Mandelsztam, Słowo i kultura, Warszawa 1972, s. 108,

110.

w Szkłowskij, Tietiwa. O nieschodstwie schodnogo, Mo-"(970, s. 175. skwa ₍ Dante, Boska komedia, Warszawa 1965, Piekło XV, 85 —

87. ₍ Dante, ibid., Czyściec, XI, 110 — 111. ", Dante, Ibid., Raj, XXIX, 12—20.

^l\ P. A. Michelis, Ań Aesthetic Approach to Byzantine Art, ¹¹ , (i 1964, s. 118. Lond)₍ zob.: Istorija Wizantii, t. l, Moskwa 1967, s. 433.

"i S. Stelling-Michaud, Quelques aspects du probleme du au moyen agę, w: „Schweizer Beitrage żur Allgemeinen "_{; t 17> Bern 1959) s 25}_₂₆.

₍( J. Le Goff, Temps de l'Eglise et temps du marchand,

'nnales. Economies, Societes, Civilisations", 15, nr 3, 1960.

^w: ..^ A. Doren, Fortuna im Mittelalter und in der Renaissance,

. l 1924; K. Hampe, Żur Auffassung der Fortuna im

Leipz¹

PRZYPISY

Mitflalter w: „Archiv fiir Kulturgeschichte", 17, 1927; D. M. Rnhinson The Wheel oj Fortune, w: „Classical Philology", t. XLl! nr 4, 1946; H. R. Patch, The Goddess Fortuna in Mediaeval Literaturę, New York 1967.

»» P Mandonnet, Siger de Brabant et l'averroisme latin au -KJIle siecle Louvain 1911, s. 170—171; P. Duhem, Le systeme du monde, t. II, Paris 1914, s. 447; t. V, 1917, s. 61; t. VII, 1956, s 441' G Lej, Oczerk istorii sriedniewiekowogo matierializma, Moskwa 1962, s. 307, 343, 345.

J2» Dante, op. cit., Piekło, VII, 77—81.

121 w. von den Steinen, Menschen im Mittelalter, Bern und
Munchen 1967, s. 231 i n. ,,,,.,„,.

¹²2 W. Gent, Die Philosophie des Raumes und der Zeit, Berlin
1926: Idem, Das Problem der Zeit, Frankfurt a. M. 1934.

'•-i H. Boli, Dziennik irlandzki, Warszawa 1975, s. 61. m J. Le Goff, op. cit., s. 181. '--s M. Gurvitch, The Spectrum of Social Time, Dordrecht

1964.

¹²« P. Browe, Beitrage żur Sexualethik des Mittelalters, Bre-slau 1932; J. T. Noonan, Contraception, a History of Its Treat-ment by the Catholic Theologians and Canonists, Cambridge, Mass 1966; J. L. Flandrin, Contraception, mariage et relations amoureuses dans l'Occident chretien, w: „Annales. Economies, societes, civilisations", 24, nr 6, 1969.

^!27 N. Cohn, The Pursuit of the Millenium, London 1970; 1. Manteuffel, Narodziny herezji, Warszawa 1963.

¹²⁸ M. de Gandillac, Valeur du temps dans la pedagogie spi-rituelle de Jean Tauler, Montreal—Paris 1956, s. 42.

^:29 O. Spengler, op. cit., s. 18—19.

¹³⁰ J. Le Goff, Le temps du travail dans la „crise" du XVl^e
siecle: du temps medieval au temps modernę, w: „Le Moyen
Agę", t. 69, 1963.

¹³¹ C. M. Cipolla, Clocks and Culture, 1300—1700, London
1967. s. 80—87.

¹³² L. B. Alberti, Delia famiglia. Operę volgari. A cura di
C. Gragson, t. I, Bari 1960, s. 168—170. Nowy sposób pojmowa­
nia czasu ujawnił się szczególnie jaskrawo u schyłku epoki
renesansu w poematach Johna Donne'a i Szekspira. „Czas wy­
padł z zawias — woła Hamlet. — Losu zemsta wraża, żem się
narodził na jego lekarza..."

¹³³ G. Paris, La litterature francoise au Moyen Agę, Paris
1890, s. 30; L. Febvre, Le probleme de l'incroyance au XVl^e
siecle. La religion de Rabelais, Paris 1942, s. 426—434; M. Bloch,
op. cit., s. 118.

„Na prawie państwo stoi"

¹ P. Dawid, Osnownyje prawowyje sistiemy sowriemienno-
sti, Moskwa 1967, s. 395.

² F. Joiion des Longrais, L'Est et l'Ouest. Institutions du
Japon et de l'Occident comparees, Tokyo—Paris 1958, s. 256.

332

PRZYPISY

przypisy

333

³ P. Dawid, op. cit., s. 448, 449.

⁴ M. I. Stieblin-Kamienskij, Proischożdienije poezii skal­
dów. „Skandinawskij sbornik", III, Tallin 1958, s. 188.

⁵ Zob.: Ejnar Olgejrsson, Iz proszlogo isłandskogo narodu.
Rodowoj strój i gosudarstwo w Islandii, Moskwa 1957.

⁶ G. Ch. von Unruh, Wargus. Friedlosigkeit und magischkul-
tische Yorstellungen bei den Germanen, w: „Zeitschrift der Sa-
vigny Stiftung fur Rechtsgeschichte. Germanistische Abteilung",
t. 74, 1957.

⁷ E. Leisi, Aufschlussreiche altenglische Wortinhalte, w:
Sprache—Schlussel żur Welt, Diisseldorf 1959.

⁸ W. Ullmann, Individual and Society in the Middle Ages,
Baltimore, Maryland, s. 38.

⁹ A. Dempf, Sacrum Imperium, s. 8, 147.

¹⁰ E. H. Kantorowicz, Laudes Regiae. A Study in Liturgical
Acclamations and Mediaeval Ruler Worship, Berkeley and Los
Angeles 1946; P. E. Schramm, Herrschaftszeichen und Staats-
syrnbolik, t. 1—3, Stuttgart 1954—1956.

¹¹ G. Post, Sovereignty and its Limitations in the Middle
Ages (1150—2350), w: XIII International Congress of Historical
Sciences, Moscow 1970.

¹² G. Tellenbach, Church, State and Christian Society at
the Time of the Investiture Contest, Oxford 1940, s. 22.

¹³ W. Ullmann, Law and the Mediaeval Historian, w: XI^e
Congres International des Sciences Historiąues. Stockholm, 21—
28 aout 1960. Rapports. III, Moyen Agę, Goteborg—Stockholm—
—Uppsala 1960. s. 36.

¹⁴ Cyt. za: B. Jarrett, Social Theories of the Middle Ages.
1200—1500, New York 1966, s. 17.

¹⁵ F. Kern, Recht und Verfassung im Mittelalter, w: „Histo-
rische Zeitschrift", t. 120, 1919, s. 3 i n.

¹⁶ Das Rustringer Recht. Hrsg. von W. J. Buma und W.
Ebel, w: „Altfriesische Rechtsąuellen", t. l, Gottingen—Berlin—
—Frankfurt 1963, s. 24—32.

¹⁷ F. Liebermann, Die Gesetze der Angelsachsen, t. l, Halle
a. S. 1898, s. 26, 46.

¹⁸ Die Gesetze der Langobarden. Hrsg. von F. Beyerle, Wei­
mar 1947, s. 2.

¹⁹ Cyt. w: F. Kern, Gottesgnadentum und Widerstandsrecht
im friiheren Mittelalter, Leipzig 1914, s. 167. Supl. XVII, s. 372—
376.

²⁰ Etymolog., IX, 3, § 4. PL, t. 82, col. 342.

²¹ S. B. Chrimes, English Constitutional History, London
1967, s. 69.

²² F. Kern, Gottesgnadentum..., s. 177—178, 389—392.

²³ Zob.: F. J. Dolger, Antike und Christentum. Kultur -und
Religionsgeschichtliche Studien, t. I, l, Miinster 1929, s. 79.

²⁴ P. Meinhold, Geschichte der kirchlichen Historiographie,
t. I, Miinchen 1967, s. 155—156.

²⁵ J. Sporl, Das Alte und das Neue im Mittelalter. Studien
zum Problem des mittelalterlichen Fortschrittsbewusstseins
w: „Historisches Jahrbuch", t. 50, z. 3, 1930.

²⁶ E. Goldmann, Cartam levare, w: „Mitteilungen des Insti-
tuts fur Osterreichischen Geschichtsforschung", t. 35, z. l, 1914.

²⁷ M. Kos, Carta sine litteris, w: „Mittełlungen des Instituts
fur Osterreichischen Geschichtsforschung", t. 62, 1954, s. 98—100.

-^s Zob.: B. Jarrett, op. cit., s. 21.

²³ J. M. Łotman, K problemie tipologii kultury, w: „Trudy po znakowym sistiemam", III, Tartu 1967, s. 34; tegoż Ob op-pozicii „czest" — „sława" w swietskich tiekstach kijewskogo pie-rioda. — Tamże, s. 101—103.

³⁰ M. Bloch, op. cit., s. 142.

31 _T p, i>out, Mediaeval Forgers and Forgeries, w: „Buł-
letin of the John Rylands Library Manchester", t. 5, 1919.

³² Fdlschungen im Mittelalter, w: „Historische Zeitschrift",
t. 197, 1963.

³³ K. Bosi, Zu einer Soziologie der mittelalterlichen Fal-
schung, w: „Friirformen der Gesellschaft im mittelalterlichen
Europa", Miinchen—Wien 1964, s. 414 i n.

³⁴ P. Rousset, La croyance en la justice immanente d l'epo-
que feodale, w: „Le Moyen Agę", t. 54, nr 3—4, 1948, s. 227 ł n.

³⁵ P. Rousset, Le sens du merveilleux d l'epoque feodale,
w: „Le Moyen Agę", t. 62, nr 1—2, 1956, s. 32—33.

³⁶ M. A. Zaborów, Wwiedienije w istoriografiju kriestowych
pochodów, Moskwa 1966, s. 70 i n., 89.

³⁷ L. Genicot, Valeur de la personne ou sens du concret.
A la base de la societe du haut moyen agę, w: Miscellanea
Mediaevalia in memoriam Jan Frederic Niermeyer, Groningen
1967.

³⁸ A. P. Każdan, Wizantijskaja kultura (X—XII ww.), Mo­
skwa 1968, s. 49 i n.^^

³⁹ A. P. Każdan/~O socialnoj prirodie wizantijskogo samo-
dierżawija, w: „Narody Azii i Afriki", 1966, nr 6, s. 52—64.

⁴⁰ Anna Komnena, Aleksjada, t. 2, s. 98, Wrocław 1972.

⁴¹ K. Bosi, Frilhformen der Gesellschaft im mittelalterlichen
Europa, s. 39, 58, 185.

⁴² P. Vinogradoff, Villainage in England, Oxford 1892;
J. A. Kosminskij, Issledowanija po agrarnoj istorii Anglii XIII
w., Moskwa—Leningrad 1947, s. 410 i n; M. A. Barg, Issledowa­
nija po istorii anglijskogo fieodalizma w XI—XIII ww., Mo­
skwa 1962, s. 254 i n.

⁴³ Cyt. w: R. W. Southern, Kształtowanie średniowiecza,
s. 123, Warszawa 1970.

⁴⁴ Adalberonis Carmen ad Rotbertum regem Francorum,
PL, t. 158, 1081, Paris 1853, col. 781—782.

⁴⁵ G. Gusdorf, Signification humaine de la liberie, Paris
1962, s. 81 i n.

⁴⁵ F. Graus, Litterature et mentalite medievales: le roi et le peuple, w: „Historica", XVI, Praha 1969, s. 58.

⁴⁷ E. Fromm, Ucieczka od wolności, Warszawa 1970, s. 57—
—59.

⁴⁸ F. Graus, Volk, Herrscher und Heiliger im Reich der Me-
rowinger, Praha 1965, s. 300.

⁴⁹ J. Huizinga, Jesień średniowiecza, Warszawa 1961, s. 62.

334

PRZYPISY

PBZYPISY

335

⁵⁰ P. A. Fridman, „Kodieks" i ,^akony" kurtuaznogo sluże-
nija damie w lubownoj lirikie trubadurów, w: „Uczonyje zapi­
ski Riazanskogo gospiedinstituta", t. 34, z. 2, Moskwa 1966,
s. 64 i n.

⁵¹ E. de Bruyne, Etudes d'esthetique medievale, t. 2, Brug-
ge 1946, s. 177—180.

⁵² E. Koehler, @bservations historiąues et sociologiques sur
la poesie des troubadours, s. 34.

⁵³ S. W. Jeszewskij, Zenszczina w sriednije wieka w Za-
padnoj Jewropie, w: Soczinienija, t. 3, Moskwa 1870, s. 374.

⁵⁴ A. Kelly, Eleanor of Aquitaine and the Four Kings, New
York 1967, s. 207—210.

⁵⁵ W. Sziszmariew, Lirika i liriki pozdniego sredniewiekowja.
Oczerki po istorii poczii Francii i Prowansa, Pariż 1911, s. 296—
297; E. Wechsler, Das Kulturproblem des Minnesangs, t. l, Hal-
le a. S. 1909, s. 105 i n.; E. Koehler, op. cit., s. 45.

⁵⁹ M.-D. Chenu, L'homme et la naturę. Perspectives sur la Renaissance du XII^e siecle, w: „Archiyes d'histoire doctrinale et litteraire du Moyen Agę", R. 27, 1953, s. 62.

" Das Stadtbuch von Augsburg. Hrsg. von Chr. Meyer, Augsburg 1872, s. 240—244.

⁵⁸ Documents relatifs a l'histoire de l'industrie et du com-
merce en France, publies par G. Fagniez, I, Paris 1898.

⁵⁹ Snorri Sturluson, Heimskringla. II, Oldfs saga Tryggva-
sonar, rozdz. 88.

⁶⁰ F. Tónnies, Gemeinschaft und Gesellschaft, Berlin 1926,
s. 22, 35—38.

Średniowieczne wyobrażenia o bogactwie i pracy

¹ S. Bolin, Ur penningens historia, Stockholm 1962.

² Atlaqvida in groenlenzca, 26, 27. Edda, hrsg. von G. Nec-
kel und H. Kuhn, Heidelberg 1962.

⁸ Jeden z kenningów (oznaczeń metaforyczych) wojownika.

⁴ Starszaja Edda, s. 73—74.

⁵ Gulathings-Lov, 223, 270. Norges gamie Love indtil 1387,
t. l, Christiania 1846.

⁶ F. T. Harmer, Select English Historical Documents of the
9th and lOth Centuries, Manchester 1914.

⁷ K. H. Ganahl, Hufe und Wergeld, w: „Zeitschrift der
Savigny Stiftung fur Rechtsgeschichte. Germanistische Abtei-
lung", t. 53, 1933.

⁸ Edda, s. 41.

⁹ A. Val de Lievre, Launegild und Wadia, Innsbruck 1877;
K. v. Amira, Nordgermanisches Obligationenrecht, t. l, Leip-
zig 1882, s. 506 i n.; M. Pappenheim, Uber die Rechtsnatur der
altgermanischen Schenkung, w: „Zeitschrift der Savigny Stif­
tung fiir Rechtsgeschichte. Germanistische Abteilung", t. 53,
1933.

¹⁰ E. Benveniste, Don et echange dans le vocabulaire in-

doeuropeen, w: Problemes de linguistique generale, Paris 1966,

s. 317 i n.

¹¹ R. Thurnwald, Economics in Primitive Communities,
Oxford 1932; M. J. Herskovits, Economic Anthropology, New
York 1952; J. H. Michel, La gratuite dans le droit romain,
Bruxelles 1962; J. Bardach, Darowizna wzajemna na Litwie
w XV i XVI w., w: Studio z ustroju i prawa Wielkiego Księ­
stwa Litewskiego XIV—XVII w., s. 174—187, Warszawa 1970;
A. J. Guriewicz, Problemy gieniezisa fieodalizma w Zapadnoj
Jewropie, Moskwa 1970, rozdz. I, § 2.

¹² V. Gronbech, The Culture of the Teutons, t. II, s. 6,

16, 54.

" Starszaja Edda, s. 20. n Ibid., s. 19. « Ibid., s. 19. i' Ibid., s. 27.

¹⁷ V. Machek, Sl. gospod', lat. hostes et lit. vieśpats,

w: „Slavica", VIII, Debrecen 1968.

¹⁸ M. Mauss, Essoi sur le don. Formę et raison de l'echan-
ge dans les societes archaiques, w: Sociologie et anthropologie,

Paris 1950.

¹⁹ J. Blumenstengel, Wesen und Funktion des Banketts im
Beowulf, Marburg 1964. Uczty rytualne istniały również w śre­
dniowieczu. Zob. K. Hauck, Rituelle Speisegemeinschaft im 10.
und 11. Jahrhundert, w: „Studium generale", R. 3, z. 11, 1950.

²⁰ H. C. Peyer, Das Reisekonigtum des Mittelalters, w: „Vier-
teljahrschrift fiir Sozial- und Wirtschaftsgeschichte", t. 51, z. l,
1964; C. Bruhl, Fodrum, Gistum, Sermtium Regis. I—II, Koln—
—Graz 1968. •/

^2ł Kenning, oznaczający nadgarstek.

²² Kenning ręki

^2S Sapa o Egilu, Poznań 1974, s. 113—115.

²⁴ Heimskringla. I. Haralds saga ins harfagra, rozdz. 14.

²⁵ Gulathings-Lov, 270.

²⁸ A. J. Guriewłcz, Swobodnoje kriestianstwo fieodalnoj Norwiegii, Moskwa 1967, s. 139—149, 249—250.

²⁷ Gulathing-Lov, 126, 141.

²⁸ Gulathings-Lov, 6, 7.

⁸⁹ Aethelberht, 3, w: The Laws of the Earliest English Kings, ed. by F. L,. Attenborough, New York 1963, s. 4.

³⁰ Hlothhere and Eadric, 12—14: Inę, 6, § 5; Ibid., s. 20, 38.

³¹ VI Aethelstan, 8 § 1. Ibid., s. 162.

³² Grdgds, 115.

³³ Rieczi Grimnira. Starszaja Edda s. 35.

³⁴ Ibid., s. 16.

³⁵ S. Piekarczyk, Barbarzyńcy i chrześcijaństwo. Konfronta­
cje społecznych postaw i wzorców u Germanów, Warszawa 1968,
s. 98 i n.

³⁶ Mładszaja Edda, s. 26, 36—38.

³⁷ Starszaja Edda, s. 20.

³⁸ Ibid., s. 18—19

³⁹ Ibid., 161.

336

PRZYPISY

PRZYPISY

337

⁴» Ibid., s. 160, 161.

⁴¹ Gulathings-Lov, 145.

« Frostathings-Lov, XV, 8.

⁴³ Lemdndmabók Islands. Einar Arnorsson bjó til prentunor,
Reykjavik 1948, s. 13, 14, 24, 207, 211, 221.

⁴⁴ Niejasne. Może to oznaczać „tłuściocha", „bogacza"; może
też być imieniem własnym.

« Starszaja Edda, s. 21, 22. <• Ibid., s. 21, 22. « Ibid., s. 22.

⁴⁸ S. Piekarczyk, Żur Frage der internen und externen
Funktionen des fruhmittelalterlichen Staates und der Ideologie
verschiedener Gesellschaftsschichten im Lichte der skandinaw-
schen Quellen, w: L'Europe aux IX^e—Xle siecles, Varsovie 1968,
s. 441 i n. 33; Idem, Barbarzyńcy i chrześcijaństwo, s. 141—142,
240—241.

⁴⁹ Thomae Aąuinatis Summa Theologica, II, 2, ąuaest. 186,
art. 3.

⁵⁰ H. von Eicken, Geschichte und System der Mittelalterli-
chen Weltanschauung, wyd. 3, Stuttgart und Berlin 1917, s. 500.

s¹ Thomae Aąuinatis Summa Theologica, II, 2, ąuaest. 66, art, 2.

52 Ibid., ąuaest. 118, art. l, 2.

⁵³ R. Le Jan-Hennebicque, „Pauperes" et „paupertas" dans
l'Occident carolingien aux IX et X siecles, w: „Revue du Nord",
t. L, nr 197, 1968, s. 186.

⁵⁴ M. Mollat, Les pauvres et la societe medievale, w: XIII
congres International des sciences historiąues, Moskwa 1970,
s. 10.

⁵⁵ S. Painter, French Chivalry. Chivalric Ideas and Practics
in Mediaeval France, Ithaca, New York 1957.

⁵« Dante, op. cit., Raj, XI, 58—75.

⁵⁷ M. Bloch, La societe feodale, s. 432—433.

⁵⁸ J. Frappier, Vues sur les conceptions courtoises dans les
litteratures d'oc et d'oil au XII^e siecle, w: „Cahiers de civili-
sation medievale", II, nr 2, 1959, s. 141.

⁵⁹ E. Kóhler, Trobadorlyrik und hofischer Roman. Aufsdtze
żur franzosischen und provenzalischen Literatur des Mittelal-
ters, Berlin 1962, s. 48, 73.

⁶⁰ R. A. Fridman, Lubownaja lirika..., s. 178.
w Ibid., s. 180, 323, 327.

⁶² R. A. Fridman, „Kodiefcs" i „zakony" kurtuaznogo slu-
żenija damie..., s. 74 n., 83.

⁶³ L. J. Paetow, Morale Scolarium of John of Garland, Ber-
keley 1927, s. 195—196; Petri Cantoris Verbum Abbreviatum.
PL, t. 205, Paris 1855, col. 78—82.

⁶⁴ Cyt. za: M. Bloch, Seigneurie francaise et manoir anglais,
Paris 1960, s. 17.

⁶⁵ K. Marks, F. Engels, Dzielą, t. l, Warszawa 1960, s. 542.
«• Ibid., s. 544—545.

" Ibid., s. 542.

⁶⁸ H. von Eicken, op. cit., s. 490.

«» Ibid., s. 494, 495.

⁷⁰ Zob.: Histoire generale du travail. 11. L'&ge de l'artisanat,
par Ph. Wolff et F. Mauro, Paris 1960, s. 74.

⁷¹ K. Thomas, Work and Leisure in Pre-Industrial Society,
w: „Past and Present", 1964, nr 29, s. 56.

⁷² The Cambridge Economic History of Europę, t. III, Cam­
bridge 1963, s. 574.

⁷³ Aelfric's Colloąuy, ed. by G. N. Garmonsway, London
1939, 219—237. Zob. też: S. Helsztyński, Speciments of English
Poetry and Prose, cz. 1: wiek VII—XVI, Warszawa 1973, s. 106.

⁷⁴ J. Gilchrist, The Church and Economic Activity in the
Middle Ages, London 1969, s. 78.

⁷⁵ J. A. Younk, Economic Conservatism, Papai Finanse and
the Mediaewal Satires on Rome, w: „Change in Mediaeval So­
ciety", ed. by S. Thrupp, London 1965; zob. też: S. Helsztyński,
op. cit., s. 148.

⁷⁶ E. Małe, L'art religieux du XIII⁶ siecle en France, s. 28,
64, 131.

⁷⁷ J. Le Goff, Metier et profession d'apres les manuels de
confesseurs au Moyen Agę, w: Beitrdge zum Berufsbewusstsein
des mittelalterlichen Menschen, Berlin 1964, s. 49—60.

⁷⁸ G. Post, K. Giocarinis and R. Kay, The Mediaeval Heri-
tage of a Humanistic Ideal: „scientia donum dei est, unde vendi
non potest", w: „Traditio", t. XI, nr 4, 1955, s. 232 i n.

⁷⁹ Zob.: E. R. Curtius, op. cit., s. 465.

⁸⁰ O. Jodogne, La personnalite de l'ecrivain d'oil du XII"
au XIV^e siecle, w: „L'humanisme medieval dans les litteratures
romanes du XII⁶ au XIV* siecles", Paris 1964; F. Tschirch, Das
Selbstverstdndnis des mittelalterlichen deutschen Dichters,
w: Beitrdge zum Berufsbewusstsein des mittelalterlichen Men­
schen, Berlin 1964. —-

⁸¹ K. Marks, F. Engels, Dzielą, t. l, s. 548.

⁶² W. Sombart, Der Bourgeois, Munchen u. Leipzig 1913, s. 19.

⁶³ Ibid., s. 15.

⁸⁴ Por.: K. Biucher, Rabata i ritm, Moskwa 1923, s. 11—18,
295.

⁸⁵ K. Thomas, op. cit., s. 55.

⁸⁹ R. H. Hilton i H. Fagan, Powstanie angielskie r. 1381, Warszawa 1951, s. 89.

⁸⁷ J. Milton, Raj utracony, pieśń IV, w. 785—788, Warszawa
1975, s. 142.

⁸⁸ Cyt. za: S. Helsztyński, op. cit., s. 147: W. Langland, Vi-
sżon of Pierś the Plowman.

⁸⁹ Adalberonis Carmen..., PL, t. 141, col. 781—782.

⁹⁰ S. de Grazia, Of Time, Work and Leisure, New York
1962, s. 89.

⁹¹ Histoire generale du travail, II, s. 9.

⁹² H. Grundmann, Adelsbekehrungen im Hochmittelalter,
w: Adel und Kirche. Festschrift fur Gerd Tellenbach, Freiburg—
—Basel—Wien 1968.

⁹⁸ C. H. Bułhakow, Osnownyje motiwy fiłosofii choziajstwa iv platonizmie i ranniem christianstwie, w: Jstorija ekonomi-

22 Kategorie kultury

338

PRZYPISY

PBZYPISY

339

czeskoj myśli, red. W. J. Żeleznow i A. A. Manuiłow, t. I, z. 3, Moskwa 1916, s. 38.

⁹⁴ Thomae Aąuinatis Summa Theologica, II, 2, ąuaest. 50 art. 3.

»⁵ Ibid., II, 2, ąuaest. 77, art. 4.

⁹⁶ J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, s. 265.

⁸⁷ Thomae Aąuinatis Summa Theologica, II, 2, ąuaest. 47, art. 10; qwaest. 152, art. 4.

⁹⁸ J. A. Schumpeter, History of Economic Analysis, London
1955, s. 85 i n.

⁹⁹ J. W. Baldwin, The Mediaeval Theories of the Just Price,
Philadelphia 1959, s. 50.

¹⁰» Thomae Aąuinatis Summa Theologica, II, 2, ąuaest, 58, art. 11.

¹⁰¹ J. Ibanes, La doctrine de l'eglise et les realites econo-
miąues au XIII^e siecle, Paris 1967, s. 33, 39, 57, 100, 102.

¹⁰² Cyt. za: W. J. Ashley, Ań Introduction to English Econo­
mic History and Theory, cz. 1: The Middle Ages, London, New
York 1913, s. 128.

"s Ibid., s. 128, 129.

¹⁰⁴ Zob.: J. T. Noonan, The Scholastic Analysis of Usury,
Cambridge, Mass., 1957, s. 38—39.

¹⁰⁵ J. W. Baldwin, op. cit., s. 27—29.

¹⁰⁶ Thomae Aąuinatis Summa Theologica, II, 2, ąuaest. 78.

¹⁰⁷ Robert z Courgon, Wilhelm z Auxerre (pocz. XIII w.; ta­
ką etymologię spotyka się już u rzymskich jurystów). Cyt. za:
J. T. Noonan, op. cit., s. 39, 41, 43.

¹⁽¹⁸ Ibid., s. 43--M i n.

¹⁰⁹ Dante, op. cit., Piekło, XI, 49—50, 81—82, 96, 109—110.

¹¹⁰ J. T. Noonan, op. cit., s. 79.

¹¹¹ R. De Roover, San Bernardino of Siena and Sant' Anto­
nino of Florence: the Two Great Economic Thinkers of the
Middle Ages, Boston 1967.

¹¹⁸ R. De Roover, The Decline of the Medici Bank, w: „The Journal of Economic History", t. VII, nr l, 1947, s. 73 i n. Idem, The Rise and Decline of the Medici Bank 1397—1494, Cambridge, Mass, 1963, s. 13, 112, 121.

¹¹⁸ H. Lapeyre, Une Familie de Marchands les Ruiz, Paris 1955.

¹¹⁴ A. Sapori, Le marchand italien au Moyen Agę, Paris
1952, s. XVIII.

¹¹⁵ H. Pirenne, Histoire economiąue et sociale du Moyen
Agę, Paris 1963, s. 99—100, 115.

ne e Troeltsch, Die soziallehren der christlichen Kirchen und Gruppen, Tubingen 1919, s. 244, 295, 329.

⁸ W. J. Brandt, op. cit., s. 33 i n.

< K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 13, s. 704.

s Paulys Realencyclopddie der Classischen Altertumswis-senschaft, Stuttgart 1937, col. 1040—1041.

• M. Mauss, Une categorie de l'esprit humain: la notion de personne, celle de „moi", w: Sociologie et anthropologie, s. 335—

362

i Thomae Aąuinatis Summa Theologica, I, ąuaest. 29, art. 3.

• ^{Zob.: Personlichkeitsforschung und Personlichkeitstheorie,
  hrsg. von Ph. Lersch und H. Thomae, Góttingen 1960, s. 8—9;
  H. Rheinfelder, Das Wort „persona". Geschichte seiner Bedeu-
  tungen mit besonderer Beriicksichtigung des franzosischen und
  italienischen Mittelalters, Halle (Saale) 1928.}

• m. —d. Chenu, La theologie au douzieme siecle, s. 52 i n.

¹⁰ Dante, op. cit., Piekło, IV, 34—36.

¹¹ W. Ullmann, Some Observations on the Mediaeval Eva-
luation of the „Homo Naturalis" and the „Christianus",
w: L'homme et sort destin d'apres les penseurs du Moyen

Agę, s. 145 i n.

¹² W. Ullmann, The Individual and Society in the Middle

Ages, s. 37.

¹⁸ P. Lehmann, Autobiographtes of the Middle Ages, w: „Transactions of the Royal Historical Society", t. 3, London

1953, s. 47.

¹⁴ G. Misch, Geschichte der Autobiographie, t. 2, cz. l—2;
t. 3, cz, 1—2, Frankfurt am Main 1959—1970.

¹⁵ L. Zoepf, Das Heiligen-Leben in 10. Jahrhundert, Leip-
zig und Berlin 1908; R. Teuffel, Individuelle Personlichkeits-
schilderung in den deutschen Geschichtswerken des 10. und
11. Jahrhunderts, Berlin 1914.

¹⁶ W. J. Brandt, op. cit., s. 109.

¹⁷ H. Winkę!, Aspekte mittelalterlicher Erziehung, Miinchen
1968, s. 67, 74 i n.

¹⁸ Ph. Aries, L'enfant et la vie farniliale sous Vancien regi-
me, Paris 1960.

¹⁹ Zob.: L. Genicot, Le XIII^e siecle europeen, Paris 1968,
s. 212 i n.

²⁰ Thomae Aąuinatis Contra gentil., III, 113. Cyt. u E. Gil-
sona, Duch filozofii średniowiecznej, 171—172.

²¹ A. Krempel, Hierarchie des fins d'une societe d'apres
Saint Thomas, w: L'homme et son destin..., s. 611—618.

²² The status of the Indwidual in East and West, ed. by
Ch. A. Moore, Honolulu 1968, s. 563.

Zakończenie

W poszukiwaniu osobowości człowieka

¹ M.-D. Chenu, La theologie au douzieme siecle, s. 162.

² G. Bicilli, Elemienty sriedniewiekowoj kultury, s. 4—5.

INDEKS RZECZOWY

341

Indeks rzeczowy

Absolut 7

abstrakcja, abstrakcyjność 11, 27, 31—32, 35, 64, 73, 79, 87, 92—93, 102, 141, 208

• słowna 73

• przestrzeni 79
  adoptowanie do rodu 176
  Akademia Platońska 114
  akumulacja 219, 254, 292
  alegoria 58, 61—62, 66, 70, 77,

85—87, 110

• miłosna 77

• wiatrów 61

• alegoryczna zoologia 70

• alegoryczne istoty 311

• alegoryczne podobień­
  stwo 62

• alegoryczny rysunek 61

— alegoryczny sens 87
Allegoriae in Universam Sac­
rom Scripturam 86

allod 47. 49. 184

Cańthing 101, lOgJjflg^ anachronizm, anachroniczność

131, 133 anagogia, anagogiczny sens 86—

—87 analogia 59, 61—62, 85, 91, 125,

203, 282, 299

Anglia, Anglicy, Anglosasi 45, 79, 88, 104, 106, 120, 170, 172, 178, 184, 197, 235, 275

anioł, aniołowie 73—74, 88, 121, 300, 304

anonimowość plastyki 41

antropocentryzm 89

antropologia 30, 77

antropomorfizm 55, 62, 93, 145

Antychryst 60, 119, 124, 127

antyk, patrz: starożytność

aparat przemocy 160

Apokalipsa 118

apostołowie 130, 297

Arabowie, świat arabski, Sara-cenowie 79, 121, 157

archetyp 62, 100, 111

architektura 9, 13

— gotycka 92
arystokracja 153, 210, 225, 236,

238, 310

• barbarzyńców 230—231

• bizantyjska 196
  arystotelizm 315

• chrześcijański 122
  asceza, ascetyzm 64, 219, 251,

252, 269—270

— chrześcijański 60
autobiografia średniowieczna

jako gatunek literacki 308

awerroizm, awerroiści paryscy 145

babilońska niewola 124

bankierstwo, bankierzy 279, 289—292

barbarzyńcy 23, 25, 41, 45—46, 54, 77—78, 80—83, 85, 96, 98, 101—104, 158—159, 162— 164, 174, 179, 191, 220—221, 223—224, 227—228, 230, 232, 236—237, 239—240, 242, 244— 245, 253, 292, 305

barbarzyńców królestwa 171

baronowie 172, 256

basileus 196—197

baśń, baśniowość 42, 70, 276

benedyktyni 247

beneficjum 297

„bestiaria" 70

bezprawie 5, 171, 197, 199

Biblia 59, 70, 120, 122, 125, 165, 271, 279, 297

„Biblia dla ubogich" 272

biblijne opowieści 70, 75, 85

biblijne przykazania 240

biczownicy 149, 253

biesiada, patrz: uczta

„bizantynizm" 197

bizantyjscy cesarze 105

bizantyjski „indywidualizm" 196

bizantyjska klasa panująca 195

błogosławieni mężowie 271

błogosławieństwo boże 77 80 87

„błotne srebro" 222; zob. też skarby z epoki wikingów

bogactwo 11—13, 18, 21, 26, 216—224, 243—261, 265, 267, 278—280, 291, 293—294, 305, 317—318

• jako symbol wysokiej
  pozycji społecznej feu-
  dała 221, 244, 260

• znaczeniowa funkcja bo­
  gactwa 260, 301

bogobojność (pobożność) 273 bogowie 5, 32, 35, 49—51, 83,

98, 103—104, 122, 163, 233,

236

• greccy 35

• pogańscy 51, 105, 201,
  233, 236

bohater eposu 136

• poezji skaldycznej 82

• poezji średniowiecznej
  69

• pieśni trubadura 64

• romansu rycerskiego 69,
  79, 139

bohaterka liryki trubadurów

208 bohaterowie, bohaterstwo 11,

49, 99

— starożytni 132
bohaterowie, którzy padli w

bitwie, patrz: einherie bohaterskie czyny 79, 138, 202 „bohaterskie próżniactwo" 265 bondowie 231, 233, 236—237,

241, 243 Boska koniedia 10, 74, 86,

141—142, 297 boski porządek 281 Boże Narodzenie 106, 111 Bóg Ojciec 74, 129 bóstwa 49, 53 bractwa klasztorne 192 „bramy niebieskie" 73 budownictwo okrętowe 45 burżuazja 5

— przemysłowa 266

342

INDEKS RZECZOWY

INDEKS RZECZOWY

343

byt 35, 103, 139, 165, 230, 282, 317

• nadprzyrodzony 136

• przyrodzony 36, 136

• ziemski 75

całość, patrz: część a całość

Carmina Burana 125

cech 173, 175, 192—194, 212—

224, 272, 275 ceny 282, 285, 287

• rynkowe 284
  ceremoniał 202, 206—207, 276

• adorowania 209

• bizantyjski 196—197

• dworski 197 (bizant.),
  256

• jako forma społecznej
  praktyki feudalizmu 207

• ustanawiania stosunków
  lennych 263

ceremonialna wymiana darów

232, 260, 263 cesarz, cesarstwo 78, 168, 314

• bizantyjskie 196, 197

• niemieckie 174

• rzymskie 120, 127, 133,
  169, 178, 180, 200, 218

chaos 35, 48—50 chciwość 157, 283 chiliazm (millenaryzm) 149 Chiny, Chińczycy 34, 152—153,

157—158

chińscy myśliciele 158 chińska cywilizacja 158 chłopi, oracze 25—26, 44—46, 54, 93, 110, 174, 183, 188, 191—192, 198, 200, 202, 204, 206, 241, 245, 253—254, 265— 266, 275—276, 278, 291

— a przyroda 201

— a rytuał średniowieczny
210

—• a senior 275

• feudalnie zależni 199
  chłopskie powstanie 205, 276
  chłopski opór 199
  chronologia 33, 100, 105, 110

• sag 105
  chronografia 111
  chrystianizacja barbarzyńców

145—146, 165, 220, 237, 301

• Germanów 159

• Norwegii 101
  chrzest 165, 305—306, 313

• a zbawienie duszy 306
  chrześcijaństwo, chrześcijanie

23, 52, 60, 63, 72, 75, 78, 86—87, 104—105, 109, 111— 112, 117—118, 126, 131, 141, 145, 147, 200, 201, 218, 220, 237, 245, 252, 278, 302—304 ciało w sztuce 13, 35—36, 46, 55—56, 59, 74, 88, 92, 154, 166, 251, 304, 315

— groteskowe 36, 55, 317

— rodowe 55

Clavis physicae (klucz do po­znania przyrody) 61

Cluny, opactwo 70, 249

Cockaigne, utopijna kraina szczęśliwości 276

Colloąuy 269

continuum przestrzenno-czaso-we 91, 141

coutumes, patrz: zwody zwy­czajów

cud 182—183, 206

cykl, cykliczność zjawisk 33

• przyrody 276

• religijnych obrzędów 276

• rolniczy 145, 276
  cynicy 218

cywilizacja 6, 30, 40

• miejska 150

• przedindustrialna 93

• średniowieczna 157

• współczesna 37
  czary 301

czas 14, 17, 19, 21—22, 25—26, 29—42, 49, 58, 61, 64, 69, 73, 88—89, 94—155, 173, 186, 228, 236—237, 263, 287, 294, 296, 299, 301, 304—305, 314, 317

• aktualny 153

• antropologiczny 116

• artystyczny 39, 40, 42

• biblijny 111, 142, 144, 145,
  152

• bohaterstwa 138

• chrześcijańska koncepcja
  czasu 113, 146

• „czas grobów" 97

• „czas kremacji" 97

• „czas kupców" 144

• dobry 32

• dynamiczny 137

• hierarchia czasu społe­
  cznego 148

• historyczny 42, 110, 112,
  113, 130—131

• igrzysk 32

• jako forma istnienia ma­
  terii 29

• jako miara ruchu 115

• judeostarotestamentowa
  koncepcja 113

• kontrola nad czasem 9,
  148, 151

• kościelny 149—151

• linearny nieodwracalny
  33—34, 36—37, 99, 113,
  118—122, 141, 153

• literacki 139

• liturgiczny 106

• lokalny 108, 154, 155

• miejski 157

• mierzenie 37, 106, 145,
  154

• mitologiczny 33, 99—100,
  112—122, 145, 147

• naturalny 146

• odtwarzania mitu 32

• ogólnopaństwowy 155

• okrężny 115, 145

• poetycki 314

• pogański 111

• „skaczący", „poruszający
  się skokami" (sprungha-
  fte Zeit) 140—141, 314

• postrzeganie 114

• powtarzający się 33

• pozorny 9
  —• pracy 56

• przedwieczny 33

• przeżywany 139

• przyszły (zob. też przy­
  szłość) 102

• rachuba 106

• rachuba chrześcijańska
  105

• rachuba panowania wła­
  dców 150

• rachuba według pokoleń
  100, 150

• rodowy (genealogiczny,
  dynastyczny) 101, 110,
  145

• rodzinny 101

• rolniczy, cykliczny 33,
  102, 106, 113—115, 145,
  147, 204

• sakralny 32, 111—112

• składania ofiar 32

• społeczny 37, 148

344

INDEKS RZECZOWY

INDEKS RZECZOWY

345

• starochiński sposób poj­
  mowania 33

• starohinduski sposób poj­
  mowania 33

• statyczny 137, 142

• strefowy 154—155

• subiektywny 42, 139

• teologiczna koncepcja
  145

• teraźniejszy 102

• u Greków 34

• unifikacja 154

• wektorowy 113

• wiejski 109

• wolny 217

• wyobrażony 139

• ziemski (świecki) 100,
  1.11, 112, 117, 122, 124, 146,
  157

czeladnicy 211—213

część a całość 17, 59, 80—85,

92, 315 czynsz 110, 199 czyściec 306

dama 207—210 danina 222, 237 dary 227—229, 231, 234—236,

239, 244, 253—256, 258—260,

263, 273

• a osobowość 227

• jako zapłata dla nauczy­
  ciela 273

darń jako symbol ziemi 80—81,

177 darowizny na rzecz klasztoru

180—181, 183 De aeternitate mundi 295 De contemptu mundi 295 De creatura mundi 295 De familia 154

Dekret Gracjana, patrz: Grac-

jana Dekret Dekrety Pseudo-Izydora, patrz:

Pseudo-Izydora Dekrety demony 109

De mundi universitate 295
De processione mundi 295
despotyzm 197
De temporum ratione 111 ^
determinizm 148 ^:

De vanitate mundi 295 diabeł 71, 74, 77, 109 diabelskie moce 66 diachronia 24—25 doba, cykl dobowy 44, 88, 106,

109 dobra 257

• materialne 257

• państwowe 184

• prywatne 184

• ziemskie 236, 292
  dobroczynność 249, 278, 288
  dobro i zło 9, 74, 80, 114, 119,

127, 143, 268, 281, 283, 309

— kosmiczny konflikt dobra
i zła 294

dochody państwowe 249 dokument pergaminowy 41, 57, 80, 111, 184, 199, 176

— fałszywy 11, 181

— pisany 177

dominikanie 247

dominium, patrz: zwierzchni­ctwo

dół, patrz: góra i dół drabina Jakubowa 74 drobni wytwórcy 275, 277—279,

291, 293 drogi, komunikacja 31, 43—44,

76, 78, 103

• lądowe 45

• rzymskie 44

• naprawa 44

• rozstajne 78

drużyna 84, 163, 221, 224, 233, 237, 253

drzewo świata 61—62

dualizm 60, 67, 74, 111, 114, 118

duchowieństwo, patrz: kler

dusza 12—13, 60, 65—67, 74—77, 79, 86—88, 109, 114—117, 154, 166, 210, 249, 267, 279, 290, 303—305, 311, 313, 315, 316

dworność 132, 208

dwór feudalny 206, 249, 256— 258

dzieci, dzieciństwo 11, 313—314

Dzieje Apostolskie 124

dzień 49, 64, 106—109, 111, 144

— tworzenia 129, 297
dziesięcina 270
dziesięcioro przykazań 169
dzwony kościelne 107, 157

Eden 271

einherie 239

ekonomika, myśl ekonomiczna

12, 15—16, 282 ekskomunika 307—308 elementy świata 61, 297 Elucidarium 123 encyklopedia 59, 71, 295—296,

298

epoka barbarzyństwa 103, 110

• biblijna 38, 120

• grobowców 47

• historyczna 6—7, 19—20,
  30, 32, 35, 40, 59

• Nowego Testamentu 130

• przedkapitalistyczna 154

• rzymska 131

• Starego Testamentu 130

epoka feudalna, patrz: feuda-

lizm

„epoka kupców" 38 epoki uniwersalne 123 epos rycerski 40, 42, 64, 79,

136—137, 201, 208 era pitagorejska 35

• świata 111

• cykliczne następstwo 33
  Erec, poemat 137
  eschatologia 149

• historii 129

• sekty 148—149

• starotestamentowa 112
  estetyka 12, 16, 18, 40, 63, 68,

90

Ethelberta Kodeks 238 etnologia 30 etyka 16, 156, 158—159, 163, 165,

188, 220, 260

• chrześcijańska 202, 266

• ekonomiczna 292

• rycerska 207, 253, 257

• stanowa 254

• szlachecka 258

• zawodowa 291
  Etyka historii 132
  etymologia 16, 59, 298
  Europa („Kraj Jafeta") 16, 34,

37—38, 59, 73, 75, 105—106, 108, 132, 151—152, 157—158, 174, 180, 193, 220, 222, 261, 268, 270, 302

• Północna 23

• Środkowa 43, 130

• Wschodnia 51

— Zachodnia 23—24, 42—43,
94, 121, 130, 181, 195, 197,
199/316

Ewangelia 118, 129, 284, 297

— św. Łukasza 286

346

INDEKS RZECZOWY

INDEKS RZECZOWY

347

— św. Mateusza 219, 246,
267, 278, 281

— św. Marki Srebrnej 270
ewangeliczne opowieści 266

fałszerstwo 180, 183, 287 fałszywe świadectwo 181 fantazja 64, 81

— fantastyczne istoty 53—54
„fetyszyzm towarowy" 190
feudalizm, feudałowie, feudal­
ne społeczeństwo 6, 13, 18,
25, 27—28, 57, 71—72, 85,
111, 157, 165, 172, 176, 184—
185, 187—188, 190, 194, 198,
200, 202, 203, 205—207, 219,
224, 245, 254—255, 265—266,
278, 280, 292, 293, 318

feudalna i burżuazyjna włas­ność ziemi 264

feudalne prawo władania zie­mią 261—262

filozofia 12, 14, 16, 18, 120, 123, 129, 156, 187, 295

• czasu 117

• historii 36, 114, 118, 128

• scholastyczna 92
  filozofowie XII w. 60

• XIII w. 315
  fizyka mikrocząstek 29, 93
  Florencja, florentyńczycy 44,

142, 288 folklor 43, 55 formuły 11, 41, 85, 301 Fortuna 145 franciszkanie 247 Francja 79, 134, 170, 184, 199,

210, 290

Frankończycy 178 Frankowie 47, 131, 133, 169, 269 freski 10, 71, 109 Fryzowie 169

genealogia 100, 105, 110 geografia 70

— historyczna 29

— starożytna 75
geometria, geometryczne figu­
ry 56, 63

Germanowie, germańskie ludy 25, 47—48, 53, 79, 81, 95—96, 109, 133, 162, 176, 178, 222,

223, 232

• rozkład tradycyjnego po­
  rządku 165

• twórczość artystyczna
  158, 159

— ustrój społeczny 220
germańskie królestwa 178
germańskie wierzenia 79
gildie kupieckie 192, 212, 214
Ginnungagap 50
GlaSsheim 50

głosiciele prawa 105, 170

głód 98, 118

główszczyzna (wira, wergeld)

225—226, 235, 238 gmina miejska, patrz: komuna

miejska

gnostycy, sekty gnostyków 145 godność, poczucie własnej —

71, 195—197, 207, 251, 274—

275, 307

godzina 88, 106—108, 111 goliard 273 gospodarka naturalna 44, 54,

224, 277, 286, 292
gościnność 231, 232, 236, 238
gotyk, gotycka katedra 5, 21,

92

• gotycka architektura 92

• gotycka figura 92
  góra i dół 52, 62, 74, 75, 80
  Gracjana Dekret 307
  Gragas 103

<*•

Grecja, Grecy starożytni 35, 37, 59, 77, 134, 217, 302

• Grecy (Bizantyjczycy)
  133

• Grecko-Macedońskie
  królestwo 133

Grenlandzkie słowo Atlego 97 groby przodków 102, 104 groteskowe ciało, patrz: ciało

groteskowe

groteskowość w sztuce ger­mańskiej 36, 81

grzech, grzeszność, grzesznicy 11, 13, 60, 74, 76, 80, 87, 109, 118, 135, 147, 157, 166, 201, 248, 252, 257, 268—269, 283, 288—289, 308—309, 311 grzech pierworodny 113, 133, 200, 245, 247, 266, 275, 281, 287, 294

— a praca 218
grzechy śmiertelne (7) 297

harmonijność świata 59, 62—

63, 73, 159, 297 Heimskringla 53, 97 Hel, królestwo zmarłych 52 Hellenowie, patrz: Grecy herezja, heretycy, ruchy here­tyckie 11, 18, 27, 77, 127, 205, 252, 307

heroldowie prawa w krajach skandynawskich 170; zob. też:

głosiciele prawa hierarchia, hierarchizacja w społeczeństwie feudalnym 60, 72—73, 165, 174, 192, 198, 202, 210, 257, 267, 294 historia 6, 12, 19, 23—24, 27, 30, 33—37, 39, 70, 128, 131

• apostołów 49

• biblijna 143, 149

• jedność — 36

• kultury 5, 7, 26, 30

• literatury 136

• ludzka 19, 112, 123, 132,
  142

• prawa 169

• sztuki 30

• świata 72, 97, 124, 295

• święta (święte dzieje) 13,
  143

• wojen 118

• zbawienia 112, 119, 294

• ziemska 113—114, 119,
  123, 132, 134

Historia Ecclesiastica Gentis

Anglorum 119 Historiarum libri VII adversus

paganos 118 historiografia 13, 34, 42, 105

• chrześcijańska 120

• starożytna 120

• średniowieczna 119, 123
  historyczne myślenie 181
  historyzm teologiczny 129, 146
  hojność 156, 164, 224, 229—230,

253, 255, 257—258, 278

— jako podstawowa cecha
rycerza 259

hołd 144, 174, 191, 263 honor 264

• rodowy 163

• rycerski 206, 207, 253,
  257, 260

ideologia 26, 40, 43, 136, 146,

183, 220 igrzyska 32

• olimpijskie w starożyt­
  ności 250

• sportowe 217

— średniowieczne 55
ikonografia 272

348

INDEKS RZECZOWY

INDEKS RZECZOWY

349

Imago mundi 295 immunitet 44, 174 Indianie północnoamerykańscy

254

Indulgencje 270 indywidualizm 36

• a egoizm 316

• burżuazyjny 280
  indywidualizacja 9
  inicjacja 313
  inkwizycja 5
  inwestytura 174, 263
  Irlandia, Irlandczycy 88, 147
  Islandia, Islandczycy 54, 101,

105, 160, 227, 242 Izrael, starożytny lud 87

jałmużna, dawanie jałmużny 147, 243, 257, 270

jarmarki szampańskie 44

jednostka („osoba") 18—19, 47, 58, 89, 135—136, 1W, 178, 182, 190, 192—193, 195, 197, 203—204, 280, 312—313, 315— 316

jedność świata 6, 32, 61, 79—80, 239, 314

Jerozolima 60, 75, 77, 86

journal, patrz: miary ziemi

judaizm 118

Judejczycy 74

jurysdykcja 94

jurysprudencja 156

juryści 287, 303

Justyniana Kodeks 197

kalendarz 96, 271

• islandzki 105

• księżycowy 109

• pogański 106

• rolniczy 108—110

• zapachów kwiatowych

mieszkańców Andama-nów 67

kanibalizm 75

kapitał 264, 265, 280

karły 49, 97, 121

karnawał średniowieczny 55

karolińska epoka 86

kartografia 29

kartularze 110 ,

katastry podatkowe 110

katedra 5, 9, 71, 73, 87, 91, 92, 109, 271, 272, 295, 298

katolicy 126, 319

kazania 206, 252

kenningi skaldów 82

klasy społeczeństwa feudalne­go 25—27, 38, 110, 148, 175, 184, 186, 219, 248, 253—254, 265—266, 278

• wieku 313

• w państwach starożyt­
  nych 218

klasztory 65, 71—72, 76, 80, 144, 181, 226, 249, 268, 272, 276

klątwy kościelne 275, 290—291

klepsydra, patrz: zegary

kler, duchowieństwo 26—27, 73, 107, 130, 134, 144, 148, 151, 165, 171, 175, 18ł~, 192, 200, 247, 266—267, 269—270, 273, 276, 278, 290

kodeks postępowania 193, 202— 203

Kodeks Justyniana, patrz: Ju­styniana Kodeks

kodeksy barbarzyńców, patrz: prawo barbarzyńców

kodeksy germańskie, patrz: prawo Germanów

kolonizacja wewnętrzna 45—46

koło 33, 89

— Fortuny 146

t

— przeznaczenia 145

— symbol wieczności 61
Komedia, patrz: Boska Kome­
dia

komendacja 263

kompetencje sądownicze w Anglii 174

kompilacja prawnicza 170

kompozycja 10

komuna miejska 71, 175, 192, 194, 213—214

komunia święta 308

komunikacja, patrz: drogi

koniec świata 72, 73, 113, 124— 125, 127, 130, 149

konkurencja 193

koronacja monarchy ziemskie­go 167

korporacja, korporacyjne

związki 88, 173, 190, 192, 193—194, 203—204, 212, 268, 274—275, 280, 300, 315

kosmografia chrześcijańska 75, 76

kosmogonia biblijna 142

kosmos, kosmiczny porządek 33, 35, 48, 59, 61—62, 71, 73, 76, 89, 92—93

• natury (świata przyrody)
  18

• społeczny (świata czło­
  wieka) 18

• starohelleński 60

— ujednolicony 31
Kościół 6, 42, 46, 60, 64, 73, 77—

78, 80—81, 86, 117, 119, 125, 130, 132, 144—146, 154, 157, 165—167, 181, 186, 219, 226^ 246, 248—249, 251, 259, 266— 267, 270, 278, 280, 283—284, 287—288, 291, 297, 300

— angielski 120

— a społeczeństwo feudal­
ne 200

kościelne doktryny 149, 289 „Kraj Jafeta", patrz: Europa krajobraz, pejzaż 9, 43, 64—65, 68—69

• artystyczny 68

• irracjonalność — 68

• percepcja 68

— symboliczna funkcja 68
krąg, wirowanie, wieczne krą­
żenie substancji 35, 53

„krąg ziemi" 52, 70

kroniki, kronikarze 34, 41, 65,

70, 72, 119, 128, 132, 137, 181,

310 królestwo

— Asów, patrz: Asowie

• boże (civitas Dei) 60, 111,
  117, 127—128, 134, 149, 314

• niebieskie 15, 219

• Wanów, patrz: Wanowie
  57

• ziemskie (civitas terrena)
  60, 117

• złych mocy (civitas dia-
  boli) 52

— zmarłych, patrz: Hel
krucjaty 5, 77, 137, 196, 257,

273

krzyżowcy 78, 105, 133 Księga o Islandczykach 105 Księga Psalmów 87 Księga Rodzaju 119, 142, 271 kulty 34, 145 kult ciała 250

• odpustów 183

• przodków 101

• relikwii 145, 183

• świętych 145

kultura 5, 7, 13, 15—18, 20, 23— 27, 40, 42, 58, 71, 95, 273

350

INDEKS RZECZOWY

INDEKS RZECZOWY

351

• antagonizmy 28

• archaiczne warstwy 41

• ludowa 55

• pierwotna 25

• pokrewieństwo 6

• regiony 6

• starożytna 23, 36, 95, 319

• średniowieczna a współ­
  czesna 12, 14, 319

— śródziemnomorska 23
kulturotwórcza działalność

człowieka 46 kupcy 38, 69, 94, 145, 151, 154,

255, 259, 279, 284, 286, 290 kurhany przodków 102, 104

kuria papieska, patrz: pa-

piestwo

lagmanowie 170

las, trzebież, karczowanie 43,

46

latopis, patrz: roczniki legenda 42, 50, 55, 69, 98^276 legendy o królu Arturze 137 legiści 174, 287 lenno 185, 198, 237, 256, 262—

263, 296—297

• dziedziczne 264, 265

• „puste lenno" 261
  libacja, patrz: uczta
  Liber de temporibus 111
  liberi et legales 170

lichwa, lichwiarstwo, lich­wiarski procent 144, 145, 279, 281—282, 286—291, 296

liczba jako sakralny symbol myśli bożej 15

liczby 15, 17, 58, 63

• kwadratowe 56

• święte 297
  lingwistyka, lingwiści 23, 30,

208

„linie siły" 52, 88, 297

liryka prowansalska, patrz: po­ezja prowansalska

literatura 14, 16, 39—40, 55, 64, 66, 68, 77, 85, 125, 131, 139, 202, 210, 251, 305, 312

• hagiograficzna 206, 309

• nowożytna 55

• piękna 65, 86

• sakralna 42

• skandynawska 53, 105

• świecka 42

• wczesnochrześcijańska
  123

— współczesna 40
literaturoznawstwo 23, 30, 55
liturgia chrześcijańska 33, 41,

59, 106, 149, 187, 206

• katolicka 143

• prawosławna 143
  liturgiczne pieśni 143
  listy 41

loliardowie 275 Longobardowie 133, 227

los 17, 35, 54, 102, 109, 146, 205,

297

lud 100, 145, 178 ludy Europy Zachodniej 24

— pierwotne 61, 227, 232

łacina 13, 73, 130—131, 242, 296 łuk, łukowe zwieńczenie 92

— triumfalny 73

magia 102

• magiczna siła 50, 224, 250

• magiczny środek 58

— magiczne wyobrażenia
141

magistrat miejski 212 ^; majątek 11, 245—248, 255,^; 257, 258, 260, 279, 291

majstersztyk 213 makrokosmos (megakosmos) 36,

59, 61—63, 70, 82, 125, 166 malarstwo

• barbarzyńców 82

• jedność kompozycji ob­
  razu 91—92

• średniowieczne 9, 14, 39,
  64—65, 68—69, 74, 83, 89—
  91, 135

małżeństwo feudalne 210 mamona, patrz: pieniądze manufaktura 154 mapy świata 71, 75 masowe histerie w średniowie­czu 149

maska 302—303, 310 matematyka 14

— „sakralna" 41, 297
materia 29, 56, 74

mądrość jako dar boży 61—62, 273

mediewistyka 30

megakosmos, patrz: makrokos­mos

mesjanizm 113

metafory 46, 108

metamorfoza 62

męczennicy chrześcijańscy 132

mędrcy starożytni 132

Męka Chrystusa 113, 128, 143

męstwo jako cecha rycerska 164, 208

miary ziemi (morgen, morga; Journal) 56—57

miasto, miejska kultura 24, 38, 66, 86, 151—155, 173—174, 205, 214, 275, 279, 289

miasta-państwa starożytne 217, 250

„miedziany wiek" 126

miejsca święte, błogosławione, patrz: święte miejsca

miesiące 108—109, 271

mieszczaństwo, ludność miejs­ka 11, 25—27, 93, 144, 151, 175, 194, 210—212, 214, 260, 279, 291

migracja kultury 133

mikrokosmos 36, 59, 61—63, 79,

82, 125, 140, 166
mikroświat 70

millenaryzm, patrz: chiliazm miłość dworna 15, 199, 209—210,

256, 296, 301, 313

• a kobieta 210

• a małżeństwo 210

• „dynastyczna" 208

• fizyczna 314
  minnesingerzy 65, 208
  minuta 108

miniatury książkowe 10, 61, 109,

314 mistyka, mistycy, mistyczny

świat 60, 62, 66 mit, mitologia 33—34, 40, 52,

83, 97, 137, 141, 153, 205

• chrześcijańska 112, 114

• geograficzna 51—52

• historyczna 114

• pojmowanie świata 104

• przeszłość 100

• skandynawska 48—52

• świadomość 114
  Młodsza Edda 50, 53
  mnisi 65, 107, 268—270
  moda kobieca 251—252
  model świata 8, 17, 19, 21—22,

24—25, 28, 30, 37—41, 46, 52, 89, 93—94, 130, 216, 294, 296, 318

• barbarzyński 23, 25, 54

• germański 23

352

INDEKS RZECZOWY

INDEKS RZECZOWY

353

modlitwa 107, 147, 151, 268, 278

monady 20

monarchia dziedziczna 144

• francuska 133, 144, 174

• monarchiczna praktyka
  72

monety 221,223;zob. też: skar­by z epoki wikingów

moralność, moraliści 132, 176, 218, 311, 313

możni 164, 171, 241, 255

„mroczne pola", patrz: Nida-vellir

Musica humana 63

Musica mundana 63

muzułmanie, patrz: Arabowie

muzyka 14

— kosmiczna 63
myśliciele średniowieczni 63

nadanie ziemi 144, 176, 264

najazdy 222

namaszczenie 171

narzędzia pracy 56, 93, 211

natura, patrz: przyroda

naturalizm w sztuce 81

naturalna gospodarka, patrz: gospodarka naturalna

naturalne środowisko człowie­ka 46, 93, 145, 150, 204, 317

natura ludzka 7, 282—283

nauka 7, 14, 18, 273, 282, 315

• chrześcijańska 80

• o „dwóch mieczach" 157
  nawyki odziedziczone 41
  neoplatonizm 85, 90—91, 93, 122,

145, 301

niebo, niebieski 13, 49—53, 61— 62, 71, 73—74, 76, 103, 119, 200, 246

niechrześcijanie, patrz: nie­wierni

nieczyste 74 Niemcy 44, 96 nienawiść rodowa 101 nierówność majątkowa 251, 281 „niesprawiedliwa cena" 285 niesprawiedliwość 168, 181, 283 niewierni, niechrześcijanie 77— 78, 319

— nawracanie 78

niewola 13, 198—199

niewola babilońska, patrz: ba­bilońska niewola

niewolni 162, 203, 276

niewolnictwo, niewolnicy 162, 164, 192, 196, 199, 217—218, 222, 226, 240, 285, 303

noc 44, 106—107, 144

— w świadomości Germa­
nów 109

nomokratyczna koncepcja pra­wa 165, 167—168; zob. też: paulinizm

Normanowie 45, 97, 222—223

norny 102—103

Norwegia, Norwegowie 49, 51, 58, 101, 104—105, 160, 213, 226, 235—236

nowożytność, nowożytne czasy 5, 22, 34, 37, 55, 64, 66, 214

Nowy Rok 106

Nowy Testament 85—86, 111— 113, 129, 132, 135

obdarzanie 15 objawienie boże 129, 282 obraz świata, patrz: model

świata

obręcze 221, 228, 234, 241 obroty ciał niebieskich 145 obrzęd 33, 58, ffO, 141, 146, 163,

167, 176, 179, 212, 301

— poświęcania ziemi 242

• przekazania lenna 264

• religijny 153
  obyczaj 132, 161—162
  Ocean 75

odął 47, 49, 226

odalman, właściciel odalu 47

odkupiciel, odkupienie ludz­kości 14, 86, 111, 147, 201, 250

odłączenie od grona chrześci­jan, patrz: ekskomunika

odpoczynek wieczny 86

odpusty 183, 270

Odrodzenie 5, 10, 31, 34, 36— 37, 55, 63, 88—89, 252, 291, 302, 309, 319

odrodzenie świata 102

odstępca, odszczepieniec 18, 162

odszkodowanie, patrz: głów-szczyzna

„odwrotna perspektywa" 39, 90

ofiary na cześć bogów, patrz: składanie ofiar bogom

ogrodzenie domu 48

— ziemi 57

ogień jako element świata 61

— jako środek poświęcania
(uświęcania) 242

Ojciec, patrz: Bóg Ojciec ojcowizna, „ojczyzna" 49, 79 Okrągły Stół 202 olbrzymy 48—51, 83, 121 opatrzność 71, 135, 149, 182 oracze, patrz: chłopi ordalia 179, 301 Originum sive Ethymologiarum

libri XX 111 ortodoksja, ortodoksi 27 osiedla, osady 43—44, 46, 48 osobowość 6, 30, 37, 88, 100, 136, 143, 154, 164, 166, 190, 192—193, 195—196, 201, 203,

205—206, 214, 250, 275, 302— 303, 305, 312—317

• artysty 41

• mieszczanina 211

• poety 209

• rycerza 208, 210

• rzemieślnika 274

• w Bizancjum 197

• w Renesansie 309
  pałac 73—74

pan feudalny 11, 198, 253 panujący 44, 167, 184, 189, 196,

198 państwo 6, 44, 78, 94, 100, 154,

172, 178, 184, 187, 196—197,

200, 284, 289, 300

• a kościół 186

• a prawo 158

— jako osobiste dziedzictwo
władców 184

„państwo boże", patrz: króle­stwo boże

„państwo ziemskie", patrz: kró­lestwo ziemskie

pańszczyzna 199, 259

papiestwo, papieże 15, 127, 157, 174, 198, 250, 270

— pontyfikaty 105
parowie 194, 196
partykularyzm średniowieczny

72, 79, 154, 314 partytywne zwroty 83—84 Pascha 65 pasowanie na rycerza, patrz:

rycerstwo Passawa 273 patriarchalizm, patriarchalne

grupy rodzinne 192, 218,

293 patriarchowie biblijni 124—

125, 132 patroni 80, 272

354

INDEKS RZECZOWY

INDEKS RZECZOWY

355

patrycjat 153, 213

paulinizm, doktryna paulisty-

czna.165, 168 piąta monarchia 276 pejzaż, patrz: krajobraz pergamin, patrz: dokument

pergaminowy personalizm średniowieczny

305, 310 perspektywa w malarstwie

• linearna 69, 89

• przestrzenna 10
  piekło 71, 74, 76, 88, 130, 142

• kręgi piekieł 10, 287

— — — u Dan­
tego 142

— męki piekielne 201, 288
pielgrzymka do miejsc świę­
tych, pielgrzymi 69, 76—77,
253, 278

pieniądze 94, 144, 151, 175, 190, 219, 222—226, 235, 246, 249, 255, 259, 279, 283, 286—289, 292, 296, 318

— jako środek płatniczy
222

— u barbarzyńców 221
pierścienie 224
pierwotny człowiek 32—33
pierwowzór 85

Pieśń o Rigu 240—241

Pieśń o Rolandzie 64, 79, 137,

202

pieśń pochwalna 235 piękno 59, 65, 67—68, 73, 164

— fizyczne 250

• ideał piękna kobiecego
  210

• natury 54

• świata 61, 63

Pismo św. 9, 66, 75—76, 107, 271

— interpretacja 85—87
pitagorejska doktryna o wę­
drówce dusz 145

planety 61, 287

plastyka 40—41, 55, 84, 89, 92,

203, 213

plebs miejski 175, 213 plemię 77, 100

— plemienne zapisy prawa
178

płaszczyznowy sposób myślenia artysty 91

pobożność, pobożni 246—247

Pochwała szlachetnych ofiaru­jących dary i o przyczynie tych darowizn 259

podania rodowe, patrz: ród

podarunek, patrz: dar

poddaństwo, poddani 45, 94, 155, 162, 166—167, 171—172, 175, 184, 192, 196—197, 207, 253, 260, 265, 292

podróż, podróżowanie, podróżni 44—45, 76, 104, 107, 233, 237

poezja, poeci 42, 59, 64—65, 68, 82—84, 139—140, 235, 313

• barbarzyńców 53, 82

• dworna 139, 209

• liryczna 136—137, 208

• prowansalska 208, 256—
  258

• rycerska 141, 210

• skandynawska 81—82, 34,
  159

— trubadurów 208—210, 256
pogaństwo, poganie 52—53, 72,

105—106, 111, 126, 145, 237, 306

• kulty 213

• obrzędy 52, 65

• poganie pomorscy 65
  pojedynek 11, 68, 179, 186, 301

pokolenia ludzkie 104, 110, 112,

135, 145, 226, 270 pokora 304

pokrewieństwo 101, 112, 260 pokuta, pokutnicy 149, 253, 271,

278

poliptyki 110 polis antyczna, patrz: miasta-

-państwa starożytne portale katedr 73, 132, 271 portret 135—136, 315 pory roku 11, 67, 96, 99, 108—

109, 112, 137, 145, 204, 271 porządek świata 173, 204, 257,

271, 294 posłuszeństwo 166—167

— wasala wobec seniora
198

— wobec Boga 201
pospólstwo 15, 175, 206
postać świata, patrz: model

świata

postrzyżyny zakonne 176 potępienie 193, 249 potlacz 254 potop 124 potwory 48, 51, 83 powietrze jako element świata

61

powinność feudalna 110 powinowactwo 162 powołanie ziemskie (nocatio)

12, 135, 166, 272, 277, 307 poznanie 16, 21, 40—41, 62, 68,

75—76

• artystyczne 39—40, 68

• historyczne 6, 7, 20, 120

• samopoznanie 7
  północ 50, 52, 135; zob. też:

strony świata półwolni 225 praca 12, 18—19, 21—22, 26, 58,

157, 194, 199—200, 211, 216— 219, 227, 239, 243, 245, 265, 274—275, 277, 282—283, 292—295, 305, 317—318

• abstrakcyjna 190

• a religia 242

• fizyczna 272

• jako kara za grzechy 271
  •— jako obowiązek chrześci­
  janina 276

• koncepcja 219

• podział 194

• rolnika 45, 276

• rzemieślnika 213

• umysłowa 272

• wytwórcza 267

— zakaz 148
praprzyczyna boska 7, 74
prawda 7, 11, 42, 67, 76, 78, 86,

88, 109, 114, 123, 129, 130,

136, 179, 182—183 prawdy boże 14, 117, 128 prawo średniowieczne 5—6, 11,

13—14, 16, 18—19, 21—22,

26, 78, 88, 94, 156—192, 195,

199, 249, 294, 303

• angielskie 169, 238

• a porządek świata 168

• a zwyczaj 173

• barbarzyńców 159, 162,
  165, 180, 212, 225

• dziedziczenia tronu ~we
  Francji 171, 184

• dziedzicznego władania
  ziemią (odął) 47

• feudalna terminologia
  prawnicza 15, 52, 256

• fryzyjskie 169

• Germanów 159, 212, 227

• idealne 180, 185

• i etyka 165

• interpretacja 156

356

INDEKS RZECZOWY

INDEKS RZECZOWY

357

— islandzkie 57, 103

— jako podstawa porządku
świata 160

— jako podstawa współży­
cia między ludźmi 156,
160

• kanoniczne 161, 307

• krępowanie praw 168

• lokalne 188

• ludowe 170

• „martwej ręki" 144

• miejskie 193

• mojżeszowe 86, 124

• muzułmańskie 157

• natury 168, 281—282

• norweskie 141, 241

• odnowienie 187

• oporu 171

• osobiste jednostki 199,
  242

• pogwałcenie prawa 161,
  174, 176, 188

• „poprawione prawo" 180

• posłuszeństwo władcy
  wobec 197

• poszanowanie praw w
  grupie 194

• praktyka prawnicza 143

• „prawo pięści" 186, 189

• rzymskie 174, 197, 261,
  284, 287

• salickie 184

• skandynawskie 48

• starożytność prawa 168—
  169, 187, 296

• stosunek między prawem
  a jednostką 158

• świeckie 157

• tradycyjne 180

• uniwersalne (wszech­
  świata) 168

• w Bizancjum 197

• własności 177, 181, 185,
  191

• zapomnienie 168

• zwyczajowe (obyczajowe)
  160, 170, 187—189, 285

prawodawstwo

• angielskie 170

• karolińskie 185

• prawodawcze uprawnie­
  nia monarchy 156

— „ „ pod­
danych 186

prawomocne powstanie (bellum

iustum) 172 praworządność 185

• a sprawiedliwość 281
  prawosławni 319

• liturgia 143
  Proroctwo wizjonerki (Volospa)

97

prorocy 169, 182 próba rozpalonego żelaza 11

— wrzątku 11
przekazywanie władzy (tran-

slatio imperii) 133 przemijanie 13, 100 przemoc 186 przenoszenie wiedzy (transZatio

studzi) 133

przesądy 5, 8, 71,"262, 319 przestępstwo 78, 109, 164, 166,

168, 235, 238 przestrzeń 9, 17, 19, 21—22, 29—

32, 35, 37—38, 39—43, 50—

52, 55—56, 59, 61, 68—69,

72—74, 76—82, 85, 88—94.

103—104, 116, 140—141, 294,

301, 305, 318

• artystyczna 39—40, 91

• geograficzna 50

• jako forma istnienia ma­
  terii 29

• kosmiczna 72

• mitologiczna 62

• religijna koncepcja 77

• sakralna 33

• usystematyzowana 91

• zbiorcza 91

• ziemska 55
  przeszłość 6, 8, 20—21, 29, 31—

35, 73, 86, 100, 102, 113—114, 116—117, 120, 131, 135, 138— 139, 153, 173

— biblijna 147

— jako stan idealny .187
przodkowie 100, 110, 163, 184
przyczynowość 8, 17, 29, 300
przygody, poszukiwanie przy­
gód 77, 138, 209

— miłosne 68

przymus pozaekonomiczny 186 przyroda 19, 30, 33—34, 36, 39, 43, 45-^7, 53—56, 58—61, 63, 65—66, 69—70, 79, 82, 93—94, 109, 116, 132, 140, 168, 242, 271, 280, 287, 293, 300, 317

• antropomorficzność 62

• desakralizacja 93

• jako księga mądrości 62

• jako symbol bóstwa 66

• jako symbol niewidzial­
  nego świata 67

• jako symbol wewnętrz­
  nego życia człowieka 64

• piękno 60, 67

• rytmy 106, 108, 145, 214
  przysięga 171, 179, 191

— wierności 144, 175, 198,
202, 262

przyszłość 29, 31—34, 73, 102, 113—114, 117, 119, 135, 139, 149, 153

23 Kategorie kultury

przywileje 78, 143, 174 psalmy 107

Pseudo-Izydora Dekrety 181 psychologia 26, 29—30 pustelnicy 268

rachinburgowie 170 raj 71, 74—76, 123, 130, 142, 266, 275, 296

— jako środek świata 70
realizm 10—11

— średniowieczny 39, 87,
311

reformacja 252 „Reformacja Zygmunta" 274 region kulturowy 37 reguły zakonne, 247, 268; zob.

także zakony regulamin sądowy Norymberg!

178

rejestry państwowe 57 reglamentacja cechowa 211 religia, religijność 14, 18, 43, 51,

66, 78, 129, 156—159, 165, 278 ' religijno-magiczne praktyki 276 relikwie 183

renta feudalna 110, 253, 266 roczniki 111, 128 roczny cykl 106 rodzina 46—48, 79, 163, 182, 191,

215, 226, 313—314 rok 96, 98, 106, 108, 111

• liturgiczny 276

• rolniczy 276

rola społeczna jednostki 71, 203—204, 307, 310

rolnictwo 45, 204, 217, 226, 241, 266, 268—269, 272, 274, 279

Romans o Róży 137—138

romanse o rycerzach Okrągłe­go Stołu 77, 79

358

INDEKS RZECZOWY

INDEKS RZECZOWY

359

— rycerskie 42, 68, 78, 132,
136—139, 202, 259

rozbójnictwo 43—44, 86, 260

rozdawanie majątku 253

rozprawa sądowa 103, 107

rozrzutność 11, 254

Rozważania o historii po­wszechnej 8

rozwój 29, 35, 299

ród 46, 100, 102, 105, 163, 182, 225, 241

• feudalny 110

• podania rodowe 100

• przynależność rodowa 47
  ród ludzki 114, 247, 266, 275
  równość 157, 197—198, 281
  ruch 8, 24, 33, 63, 77, 92, 299

• okrężny 96, 99

• świata 35
  ruchy społeczne 8
  rugowanie chłopów z ziemi 261
  runiczne napisy 44
  rycerstwo, rycerze 25, 44, 134,

172, 175, 192, 200, 205, 210, 251, 257—260, 276, 310

• barwy rycerskie 207
  —• błędny rycerz 138

• cnoty rycerskie 273

• etyka rycerska 207, 253,
  257

• etykieta rycerska 202,
  206—207, 210

• ideały rycerskie 251

• igry rycerskie 313

• kodeks honorowy 206,
  251

• kultura duchowa 208

• obowiązki rycerskie 301

• pasowanie 176

• posłannictwo 138

• rytuał rycerski 210

• rzemiosło rycerskie 266

• społeczna rola rycerstwa
  207

• strój 207

• turniej rycerski 5, 206,
  256

• związki rycerskie 192,
  194

rycerze Okrągłego Stołu, patrz: romanse o rycerzach Okrąg­łego Stołu

rytuały, rytualizacja 33—34, 41, 85, 98—99, 112, 163, 176—177, 179, 301

rzemieślnicy, rzemiosło 138, 150, 193, 211, 213—214, 268— 269, 272, 274, 277—278, 285, 291

rzeźba 9, 271, 311

— starożytna 91

Rzym, Rzymianie 35—36, 44— 45, 77, 88, 132—134, 178, 181, 292, 303

Saga o Egilu 234 Saga o Hrafnkelu 101 Saga o Njalu 53 Saga o Swerrem 98 Saga o Ynglingach 51, 53 sagi 49, 51, 83—84, 100, 102

• islandzkie 53—54, 101,
  105, 213, 222, 233

• o królach norweskich 53,
  235

„sakralna arytmetyka" 14 sakramenty święte 297 samookreślenie 88 samopostrzeganie 67 samouświadomienie jednostki

154

samowiedza 37

samowładztwo bizantyjskie 197 samozaprzeczenie 309

\

samozwańcy 182 Saint Denis, opactwo 67 Saracenowie, patrz: Arabowie sąd, sądownictwo średnio­wieczne 11, 81, 160, 172, 179, 186, 199

— odpowiedzialność sądowa

288. 290

— senioralny 199
sąd boży 60

Sąd Ostateczny 112, 118—119, 147, 149, 183, 298

„sądy miłosne" na dworze Akwitanii 210

schizma, schizmatycy 77, 319

Schlaraffenland, utopijna krai­na szczęśliwości 276

scholastyka, scholastycy 74, 92—93, 108, 120, 282

sekty w średniowieczu 253

semiotyka, semiotyczne syste­my 21, 39

senior, seniorzy 15, 73, 79, 110, 125, 144, 172, 174—175, 182, 184—186, 191—192, 194—195, 198—199, 203, 206, 209, 249, 253—254, 256, 258, 261—262, 272, 301

• a wasal 72, 253

• jako sędzia 206—207
  separatyzm 79

servi, patrz: niewolni

serwilizm 197

sędziowie 103, 107, 171, 206

— niezależność sędziów
w Anglii 172

sfery niebieskie 63, 74 sfery wszechświata 73 siedziba bogów 50, 51 siedziba, dom, dwór 48—50

— jako model wszechświata
48

siła nieczysta, patrz: szatan

siły nadprzyrodzone 83

siły wytwórcze 318

skala wartości 141

skaldowie 81—83, 224, 234—235

„skała prawa" 103

Skandynawia, Skandynawowie 46, 48—52, 83, 96—98, 104, 139, 159—161, 222—223, 227— 228, 232—233, 235—237, 242

skarby z epoki wikingów 221— 222

skąpstwo 229—230, 256

składanie ofiar bogom 32, 98, 146, 217, 233, 236

sława 254, 258

• a bogactwo 244

• rycerska 253, 257
  słońce 49, 64, 103, 106
  słowa, grupa słowna 41, 235

• złe słowa 230

Słowa Wysokiego 97, 227—232,

239, 243 służby feudalne 107, 135, 165—

166, 191, 258, 282

• służba boża 304

• służba państwowa 172

• służba rycerska 262

— służby wasala 185, 202,
256

sny zsyłane przez bogów 50 sobory anglikańskie 169

— powszechne 169, 287
społeczeństwo 6, 8, 11, 14, 18,

21, 24, 42, 78, 85

— archaiczne 33

• burżuazyjne 157, 190, 215,
  219, 261, 274, 280, 318

• feudalne 8, 13, 16, 18, 25,
  110, 148, 189

• pierwotne 56, 313

360

INDEKS RZECZOWY

INDEKS RZECZOWY

361

• podział stanowo-prawny
  15

• przedkapitalistyczne 190

• przedklasowe 25, 220, 227

• przemysłowe 30

— rolnicze 152

społeczność (Gesellschait) 215 „sprawiedliwa cena" 281, 284—

286

sprawiedliwość 12, 18, 129, 161, 162, 167—168, 172, 179—181, 185, 191, 201, 280, 282, 284— 285, 288, 291, 296

• jako błogosławieństwo
  boże 281

• jako podstawa ustroju
  politycznego 281

• wyższa 281, 283
  srebro 222—223, 235
  „srebrny wiek" 222
  stan kapłański 269

• rycerski 207

• stany antagonistyczne 25

— feudalne 63, 88, 176, 193,
197, 200, 204, 219, 251, 318

— rządzące 205, 207
starożytność, starożytni, staro­
żytny świat 5, 31, 35—37, 46,
55, 58—60, 63—64, 66, 68, 73,
75, 83, 91, 99, 109, 125—126,
128, 130, 217, 251, 292, 313,
319

• autorytety 69

• cywilizacje 23, 33—34

• ludy 33

• społeczeństwo 198

— teorie ekonomiczne 217 Starsza Edda 49, 83, 97, 102,

139, 224, 231 Stary Testament 85—86, 111,

115, 129, 132, 135 starzenie się 55

status jednostki 26, 161, 177, 194—195, 199, 203—204, 225, 235, 312

• duchowy 76

• nabyty 175

• odziedziczony 175

• poddanego 178

• rycerza 207
  statuty cechowe 212, 277

• miejskie 212

• synodalne 269
  stos pogrzebowy 52, 97
  strony świata 80
  strój 162, 257, 259

stwórca, stworzenie 7, 12, 34, 50, 60—61, 72—73, 113, 128, 201, 203, 271, 280, 282

stypa 227

Summa Theologica 13

„summy" teologiczne 16, 59, 92, 295

suweren, suwerenność 166,

symbole 25, 59, 61—62, 64, 66, 184, 198

73, 80, 82, 89, 180, 182, 209, 256, 292, 299—302, 305

• astronomiczne 110

• boże 134

• jako forma społeczna
  praktyki feudałów 207

• matematyczne 14

• religijne 298

• świata 62

• teologiczne 14, 62

• władzy 77

— ziemskie 87
symboliczny sens przedmiotu

72 symbolika biblijna 75

• budowli kościelnych 87

• chrześcijańska 81, 85, 304

• gościnności 236

— stosunków lennych 264 symonia 287 szablon 39, 64—65, 68, 99 szatan 288, 298, 311 szczodrość, patrz: hojność szeffenowie 170 szkoła filozoficzna 217 szkoły miejskie 273 szlachta, szlachectwo 6, 26,

175—176, 187, 202, 213,. 259,

265, 275, 291

„szlachetne próżniactwo" 217 szlachetność 74, 231, 255—257

— miejsca 78

sztuka 14, 16, 18, 22, 39, 41— 42, 62, 66, 68, 85, 211, 214, 277, 315

• barbarzyńców 41

• Germanów 81

• nowożytna 10, 40, 55, 91

• religijna 41

• romańska 91

• starożytna 35, 91
  Szwecja, Szwedzi (Sweowie)

50—51, 97—98, 105, 235—236

śluby wstrzemięźliwości 253 śmierć 34, 55, 80, 86, 109, 138, 144

— Chrystusa 78
Śpiewy Grimnira 49, 51
środek świata 89, 50—51, 70
środek ziemi 50
świadomość 10, 15, 17, 23, 25,

30—31, 45, 72—73, 76, 82, 84, 88, 95

• archaiczna 32—33, 66, 83,
  100, 141, 341

• helleńska 35

• ludowa 34, 36, 43, 55, 106,
  271

• prawna 184

• religijna 71

• zbiorowa grupy 182, 193,
  205

świat 5, 9—10, 19, 22, 34, 39, 55—56, 58—59, 62—65, 67, 69—70, 73—74, 76, 121, 252

• bogów 53

• boży 72, 76

• budowa 73

• chrześcijan 77—78

• elementy 13

• interpretacja religijno-
  -symboliczna 39

• jako jedność 59

• ludzi 53, 72

• materialny 228

• niebiański 74, 76

• niechrześcijan, niewier­
  nych 77—78

• niewidzialny 67

• platońskie pojmowanie
  świata 87; zob. też: neo-
  platonizm

• podwojenie 71—72

• pozagrobowy 76, 80, 88,
  298

• pozazmysłowy 9, 10, 70,
  90

• prawd wyższych 62, 67

• realny 90—91

• stworzenie 50, 103, 113,
  143

• widzialny 34, 62, 68, 90

• zorganizowany 50
  świat iudzi 48, 50, 51

• potworów 48

— starożytny, patrz: staro­
żytność

światło 109, 144 światopogląd 9, 17, 23, 26, 30, 66, 93

362

INDEKS RZECZOWY

INDEKS RZECZOWY

363

• chrześcijański 13, 25, 54,
  115, 204

• człowieka pierwotnego 33

• starożytnych 36—37
  świątynia 73, 91—92, 104, 267

• jako miejsce święte 78

• jerozolimska 132
  świece 106, 107, 255
  święcenia kapłańskie 203
  święta 110, 146, 148, 276

• kalendarz świąt rucho­
  mych 111

• kościelne 196, 277

• pogańskie 106

Święte Cesarstwo Rzymskie 15

świętopietrze 270

świętość, święci 13, 76—77, 88, 106, 114, 125, 135, 183, 206, 251—252, 269, 272, 291, 309

święte miejsca 33, 73, 76, 78, 92—96, 180—181, 253

tajemnice świata 298

— wiary 62, 87

tamten świat, patrz: świat po­zagrobowy

tchórzostwo 208

teleologiczny sens historii 6,147

templariusze 269

teocentryczna koncepcja świa­ta 301

teokracja papieska 167

teologia, teologowie 12—15, 59. 272, 295

• chrześcijańska 284

• historii 120

• katolicka 282
  „teologia pracy" 271
  „teologia sztuki" 42

• średniowieczna 62, 282

— terminologia teologiczna
72

— traktat teologiczny 13
teoria względności 29
teraźniejszość 33—34, 100, 102,

114, 117, 131—132, 135, 147, 149, 153, 179 terminologia 41

• feudalna 256

• w liryce miłosnej 209

290

Ihing 103, 180. Tiergartentur 178 topografia 49

• skandynawska 50

• świata 50
  toponim 49

towar 190, 264, 284—285, 318

tradycja, tradycjonalizm 29,

33, 39, 41, 62, 68, 99, 126,

129—130, 134, 155—156, 173,

187, 255, 276, 278, 285, 293

• artystyczna 271

• barbarzyńców 260

• cechowa 213

• chińska historyczna 34

• Germanów 23

• światopogląd 23

• ustna 205

• w rzemiośle 213
  traktat 41

• scholastyczny 92
  Trójca Sw. 74, 116, 297
  trubadurzy 65, 139, 208—210,

257—258

• prowansalscy 15, 64, 256

• system pojęć 15
  trwanie 29, 96

trwonienie majątku 253—254 turniej poetycki 259

• rycerski 5, 206, 256
  twierdza 73

• boża 74

twory boże 63, 93, 168, 211

twórczość artystyczna 13

— Germanów 53
tydzień 106

tyran 167

ubóstwo 7, 9, U, 13, 15, 50, 52, 219, 246, 269—270, 278

• dobrowolne 246

• ewangeliczne 278

• jako zło społeczne 250

• śluby 249
  uczony jako zawód 273
  uczty 206, 212, 217, 221, 227,

231—233, 235—239, 244, 253—

254, 256, 260, 263 ukrzyżowanie Chrystusa 85, 133 umowa wasalna 196 umowność w sztuce 39, 62, 64,

68, 80 uniwersalizm średniowieczny

17—19, 21, 55, 72, 127, 180,

195, 300, 313

uniwersalna teoria świata 92 uniwersytety 25, 71, 173—174,

273

• oksfordzki 181

• paryski 142, 181

— w Cambridge 181
upominek, patrz: dar

utopie średniowieczne 21, 276 uzurpatorzy 182

walkirie 53

warstwy społeczne 38, 163, 184, 188

— panujące 206
waśnie feudalne 280

wasal, wasalstwo 73, 125, 144, 172, 184, 191—192, 194—195, 198, 202, 209, 253—255, 258, 260—262, 297, 302

— przysięga "wasalna 15

— służba wasalna 203
wergeld, patrz: główszczyzna
wędrówka dusz 145

wiara 62, 93, 122, 246, 278, 296, 306

• chrześcijańska 77, 79, 115

• w przeznaczenie 146
  wiarołomstwo 208

Piotra Oracza 276

wieczność, wieczne 12 — 14, 34, 61—62, 95, 104, 112—113, 116—117, 120—122, 134, 137, 142, 146, 153, 299, 304

Wieczysta Ewangelia 129

„wiek kremacji" 97

wieki ludzkości 123—124, 314

Wielka karta wolności 172, 174, 184, 196

wielka wędrówka ludów 45

Wielkanoc 111

„Wielki rok" pitagorejczyków 114

— u Greków 35
Wielki Tydzień 106
wielożeństwo 75

wierność (fideZitas) 79, 182, 191, 227, 306—307

• a dar 227

• prawu 173

• rycerska 208, 258

— „w Bizancjufn 197

• wasalska 196, 202

• władcy 166
  wierzenia 48, 262, 301

• Germanów 220

• staroskańclynawskie 98
  wieś średniowieczna 38, 211
  więź czasów 113, 147

— między ciałem i światem
55

364

INDEKS RZECZOWY

INDEKS RZECZOWY

365

— między jednostką i grupą
społeczną 55

— plemienna 162
•— rodowa 162

więzi społeczne 94

wikingowie 45, 222, 230—231

wilkołaki 43

wira, patrz: główszczyzna

witanowie 170

witraże 272

władanie ziemią, patrz: wła­sność

własność 8, 11—12, 14, 18, 21— 22, 26, 47—48, 53, 60—62, 65, 166, 181, 185, 192, 216— 217, 219—220, 245, 265, 270, 281, 292—294, 303, 317—318

• a prawo rzymskie 303

• a władza 185

• a wyzysk 252

• patrymonialna monarchy
  184

• prywatna 157, 245, 247—
  248, 283—284

woda jako element świata 61 wojna domowa 5, 186 wojownicy 217, 239, 241, 298

— germańscy 221
wolna jednostka 157

„wolna służba" chrześcijanina

Bogu 198, 203

wolna wola 36, 165, 201, 304 „wolna zależność" 198 „wolna" ziemia 78 wolne władanie ziemią, patrz:

allod wolni 132, 225

— członkowie wspólnoty 240
wolność 11, 13, 18—19, 190, 200,

316

• a niewola 202

• duchowa 129

• osobista 174

• wyboru 114, 208
  wódz 81, 84, 224, 228
  „wprowadzenie do rodu" 237
  wschodnie cesarstwo rzymskie,

patrz: Bizancjum wschodnie chrześcijaństwo 143 Wschód starożytny 15, 33—34,

52, 59, 95

wspólnota (Gemeinschaft) 215 wspólnoty wiejskie 46, 173, 192,

199, 205 wszechświat 13, 31, 48, 58—59,

61, 63, 71, 73, 75, 135, 168, 297,

301 wybrańcy boży 112, 125, 247,

249—250

wykazy przodków 101 wymiana darów 227, 231—232,

259, 263, 301

wyprawy krzyżowe, patrz: kru­cjaty wyprawy barbarzyńców 224

• morskie 45, 84

• Normanów 222

• przeciw poganom 78

— wojenne 209, 221, 239,
241

wyrok sądowy 160, 186 wyzwoleńcy 217 wyzysk 186, 192, 200, 237, 252, 254, 259, 265, 289

zabójstwo 54, 226 zabytki prawa 180, 285 zaklęcia 163, 179, 301 zakony 147, 267, 269

— żebracze 270
zakopywanie skarbu, patrz:

skarby z epoki wikingów zalecenia dla monarchów 170

zależność 11, 13, 72, 78, 162, 184, 189—190, 194, 198, 199

— duchowa 228

zamek rycerski 5, 9, 73, 206 zasada reprezentacji 193 zbawienie 60, 75—76, 87, 113, 115, 117—119, 127, 130, 143, 201, 206, 219, 249, 259, 272, 275, 278, 281, 296, 304, 306 zbiory praw 160, 169, 185

— barbarzyńców 180
zegary 31, 106—108, 151—153
zemsta rodowa 186, 225
zgromadzenie ludowe, patrz:

thing, allthing

ziemia 45—50, 54—58, 61—62, 68, 71, 73—74, 80—81, 94, 103, 119, 176, 177, 219, 235, 241, 261—266, 276, 279, 285

— jako towar 265

zło 9, 66, 74, 77—78, 80, 109, 114, 118—119, 127, 143, 164, 268, 298, 309

złoto 221—224, 236, 254, 259

„złoto" Renu" 213

„zloty wiek" 35, 126

zmartwychwstanie Chrystusa 85

„zmysł czasu" 30, 120

zmysł estetyczny 63

— historii 128

— przestrzeni starożytnych
91

— przyrody 64, 66, 68
znachorstwo 301

znaki, system znaków 25, 64

— zodiaku 61, 109
zoomorficzny styl 81—82
Zwiastowanie 106
związki krwi 192

• panowania i zależności
  195

• pokrewieństwa 83

• rodowe 191

„zwierciadła" 62, 67, 188, 295 Zwierciadlo królewskie 170 Zwierciadło mnichów 168 Zwierciadlo saskie 171 zwody zwyczajów (coutumes)

188

zwyczaje 30, 58, 163—164, 170— 173, 178—180, 185—186, 189— 199, 212, 235, 237, 262

• barbarzyńców 241

• rodzinne 187

• sądowe 301

żebractwo 249

życie pozagrobowe 157, 201, 219,

246

„życie wieczne" 142 żywoty świętych 9, 41, 65, 135,

172, 206, 309, 312

INDEKS OSOBOWY

367

Indeks osobouw/

Abel, postać biblijna 124, 135 Abelard Piotr 88, 126, 309 Abraham, patriarcha biblijny

122, 124, 135

Absalom, postać biblijna 86 Adalberon z Laon, biskup 200,

276

Adalstain, patrz: Athelstan Adam, postać biblijna 113, 118,

119, 123, 133, 135, 266, 271,

275

Adam z Bremy 75 Ademar de Chabannes 70 Aelfryk, biskup 269 Aki, bohater sagi norw. 235,

236

Alan z Lilie 61, 62 Alberti Leone Battista 89, 154 Alfred, król ang. 104, 107, 169,

170, 181 Alkuin 249

Antioch IV, król syryjski 133 Antoni, arcybiskup Florencji

288

Anzelm z Canterbury, arcybi­skup 146, 200

Anzelm z Havelbergu 127 Aries Philip 313 Ari Thorgilsson, kronikarz isl.

105

Artur, legendarny król bryt.

77, 137, 181, 202, 259 Arystoteles 74, 92, 117, 121, 122,

217, 282, 285, 287 Asowie 48, 50, 51, 98 Athelstan (Adalstain), król ang.

234 Augustyn św. biskup 114—119,

122—124, 129, 134, 139, 201,

248, 297, 306, 315 Aun, konung szwedzki 98 Aydan św. 88

Bachtin Michaił 36, 55

Baldr 51

Baldwin I, król jerozol. 105

Bazyli św. 75

Beatrycze 125

Becket Tomasz, arcybiskup 174

Będą Yenerabilis 70, 73, 75,

111, 120, 124, 134 Benedykt z Nursji św. 247, 268 Benzo z Alby, biskup 128 Bernard z Chartres 121 Bernard z Clairvaux św. 63—

64, 146, 246, 267 Bertran Carbonel 258 Bertran de Born 64 Bicilli P. M. 70, 72, 299 Biese A. 64—65

Bloch Marc 181, 254

Boecjusz 303, 315

Boli Heinrich 147

Bonawentura św. 122, 130, 287

Bonifacy VIII 174

Bosch Hieronim 55

Botticelli Sandro 10

Brandt W. J. 310

Broddi 84

Brueghel Peter starszy 55

Brygida św. 88

Burckhardt Jacob 8

Cassiodor 75

Chretien de Troyes 134, 137— 139

Chrystus 60, 62, 74, 76—78, 85— 87, 105—106, 109, 112—113, 117, 119, 122, 124, 126, 128, 130, 132—133, 135, 143, 149, 167, 169, 200—201, 219, 246, 249, 251—252, 266—267, 278, 286, 291, 299

Cyncynat 218

Daniel, prorok 133

Dante 10, 74—75, 86—87, 89,

125—126, 141—142, 146, 287,

297

Dawid, postać biblijna 124, 169 Dempf A. 120 Duns Szkot 316

Eckhart 150

Edmund św., król ang. 105

Edward Wyznawca, król ang.

170

Egil 234, 235 Einhard 131 Eleonora, księżna Akwitanii

210 Eligiusz św. 269

Epiktet 218

Ethelbert, król Kentu 169 Euzebiusz z Cezarei, biskup¹ 117 Ewa, postać biblijna 123, 133,

266, 275 Ezechiel, prorok 75

Filip IV Piękny, król franc.

174, 269—270 Fitjung 243 Franciszek z Asyżu św. 66, 125,

252

Freya 105

Fryderyk II, cesarz 127 Fryderyk I Barbarossa, cesarz

44, 127, 296 Fryderyk Rudobrody, patrz:

Fryderyk I Barbarossa

Ganzenmuller W. 66

Gassendi Pierre 93

Geirr0d, legendarny konung 238, 239

Gerbert z Aurillac, patrz: Syl­wester II

Gowen 137

Graal 138

Grzegorz VII 44, 133, 167

Gudmund 84

Guiraut de Bornelh 257

Gulfi, legendarny konung 50

Gunnar, bohater sagi 53, 54

Gunnar 83

Hadrian IV 296

Harald Haarfagr, król norw.

101

Helgi, bohater skand. 224 Henryk II, król ang. 174 Hema* IV, cesarz 65, 133 Heflman z Reichenau 134 Herod Antypas 9

368

INDEKS OSOBOWY

INDEKS OSOBOWY

369

Herodiada 9

Herrada z Landsbergu, prze­orysza 61

Hieronim św. 133—134, 284 Hildegarda z Bingen, przeory­sza 61, 135 Honoriusz z Augustodunum 61,

74, 108, 116, 121, 123, 298 Horacy 171 Hraban Maur 86, 249 Hrafnkel, bohater sagi 101 Hugon od św. Wiktora 281, 299

Idunn 98 Inę, król ang. 170 Innocenty III 167 Izydor z Sewilli 75, 108, 111, 124, 134, 171, 298

Jahwe 75

Jakub, patriarcha biblijny 74,

87

Jan Bez Ziemi, król ang. 174 Jan Chrzciciel św. 9, 299 Jan Szkot Eriugena 73, 116 Jan Złotousty św. 284 Jan z Salisbury 63, 121, 125 Jean de Garland 107, 259 Jezus, patrz: Chrystus Joachim z Fiore 129, 130 Jozue, postać biblijna 115 Józef, postać biblijna 85 Juda, postać biblijna 87 Juda Machabeusz 133

Kacnelson S. 84 Kain, postać biblijna 279 Karl, bohater pieśni isl. 241 Karol V Mądry, król franc. 107 Karol I Wielki, cesarz 96, 131,

133, 181, 202 Karolingowie 74, 185, 287

Katon 125

Klemens z Aleksandrii św. 278,

283

Kobeł E. 141 Konrad N. I. 36 Konstantyn I Wielki, cesarz

rzym. 181 Kosmas Indicopleustes 76

Lambert z Saint-Omer 75 Lancelot 137, 259 Langland William 270, 276 Łapiące Pierre Simon 7 Lauffer O. 64 Le Goff J. 38, 41, 147 Lia, postać biblijna 125 Lichaczew D. S. 40 Liutprand z Cremony 65 Ludwik IX św., król franc. 107 Lukrecja 125 Lukrecjusz 108

Łosiew A. F. 35

Łukasz św., ewangelista 299

Magnus Lagab0ter (Prawo­dawca), król norw. 161

Magret- 258

Mahomet 71

Maitland F. W. 57

Malaspina, markiz 259

Małe E. 41

Mandelsztam O. 142

Map W. 126

Marek św., ewangelista 299

Maria, postać z Nowego Te­stamentu 125, 267

Maria,,, matka Chrystusa 291

Marks K. 190, 264, 265, 302

Marta, postać z Nowego Te­stamentu 125, 267

Mateusz św., ewangelista 299

Medyceusze 289

Menard Ph. 138—139

Mesjasz 112

Milton J. 275

Misch G. 308—309

Mojżesz, postać biblijna 87, 135,

169 Montanhagol 258

Napoleon I, cesarz 7

Needham J. 34

Newton I. 93

Nibelungowie, patrz: Nyflungo-

wie

Njord 105 Noe, postać biblijna 124, 135,

272 Nyflungowie (Nibelungowie)

223

Odyn 52, 97, 98, 239

Offa, król Mercji 170

Óhthere 104

Olaf św., król norw. 170

Olaf Trygyason 213

Onund, legendarny konung

szwedzki 44

Orderyk Yitalis 121, 125 Orozjusz 118 Orygenes 115, 117, 268 Otton z Bambergi, biskup 65 Otton z Freising 119, 133—134 Otton I Wielki, cesarz 133 Otton III, cesarz 133

Panofsky E. 91—92

Parsifal 137—138

Paweł św. 85, 124, 165, 306

Paweł Diakon 70

Peire Cardenal 257

Piekarczyk S. 244

Piotr św. 123

Piotr Damiani 146 Piotr Lombard 123 Piotr z Blois 121 Platon 114, 117, 217 Plotyn 117 Polibiusz 36 Proklos 91

Pseudo-Dionizy Areopagita 60, 73

Rachela, postać biblijna 125

Radhakrishnan S. 34

Raimbaut de Yaąueiras 259

Ranke L. von 6, 8

Raoul Glaber 70

Regino z Prum 134

Richar 258

Roland 64

Roover R. 289

Rotaris, król longobardzki 170

Ruiz Simon, kupiec hiszpański

290 Ryszard Lwie Serce, król ang.

45

Sacchetti 88

Saul, postać biblijna 169

Scala Can Grandę delia 86

Seneka 218

Sigebert de Gembloux 134

Siger z Brabantu 145

Skallagrim 234

Skapti 84

Snorri Sturluson 50—53, 97—

98

Spengler O. 37, 151 Stockmayer I. 65—66 Suger, opat 67, 309 Swetoniusz 131 Sylwester II 151 Sy-ma Cień 36 Syzyf 218

370

INDEKS OSOBOWY

Tauler Jan 76

Tertulian 117, 284

Thietmar z Merseburga 109

Thor 51

Thorberg, bohater sagi 213

Thorir 83

Thorkel Gellison 105

Thorstein 84

Tomasz z Akwinu św. 89, 121, 122, 126, 130, 168, 247—248, 279, 282—283, 285—286, 303, 315—316

Tonnies F. 215

Thrall, protoplasta niewolni­ków 240

Urd 102

Walcher z Malyern 106 Walter von der Yogelweide 273 Wanowie 51 Wergili 10 Whitrow J. 32 Wilhelm de Lorris 137 Wilhelm z Conches 75, 127 Wincenty z Leriny 173 Wolf Ph. 277

Ynglingowie 97, 105

Spis rzeczy

Wstęp — „Obraz świata" człowieka średnio-

pwiecznego -._. 5

l Czasowo-przestrzenne wyobrażenia średniowiecza 29

O Makrokosmos i mikrokosmos 43

(j,Cóż to jest... czas?'.' 95

„Na prawie państwo stoi" 156

Średniowieczne wyobrażenia o bogactwie i pracy v 216

1. „Dar wymaga odwzajemnienia" -•• . . 220

2. Grzech chciwości - 245

3. „Służyć" i „rozdawać" 253

4. Praca — przekleństwo czy zbawienie? . 265

5. Bóg i mamona 277

Zakończenie — W poszukiwaniu osobowości czło­
wieka 294

Przypisy 321

Indeks rzeczowy 340

Indeks osobowy 366

PRINTED IN POLAND

Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976

Wydanie pierwsze

Nakład 4000+290 egz. Ark. wyd. 20,5. Ark. druk. 23,25

Papier dr. sat., kl. III, 65 g, 82X104

Oddano do składania w styczniu 1976 r.

Podpisano do druku w sierpniu 1976 r.

Druk ukończono w październiku 1976 r.

Drukarnia Wydawnicza w Krakowie

Nr zam. 358/76

Cena zł 60.— P-03-2327

---