Marta Potępa
„Programy Aktywności - Świadomość Ciała, Kontakt
i Komunikacja” M. i Ch. Knillów w terapii
dzieci autystycznych
Programy terapeutyczne opracowane przez M. i Ch. Knillów są od lat siedemdziesiątych wykorzystywane na całym świecie jako jedna z metod, którą można stosować nawet w przypadku głęboko zaburzonych i wielorako niesprawnych dzieci. W Polsce zainteresowanie metodą rozpoczęło się od 1995 roku wraz z wydaniem książek „Programy Aktywności”
Ch. i M. Knillów oraz „Dotyk i Komunikacja” Ch. Knilla.
Autorzy wychodzą z założenia, iż każde, nawet najbardziej pasywne i mało aktywne dziecko można zachęcić do przejawiania inicjatywy i nawiązywania kontaktu z drugą osobą. Muzyka, która jest integralną częścią programów stwarza sprzyjający „klimat”, w którym dziecko odpowiednio ukierunkowuje swoją uwagę.
Celem stosowania proponowanych aktywności jest rozwój kontaktów społecznych, zachęcenie do ruchu i zabawy. Ponadto mogą stać się one punktem wyjścia do rozumienia i używania języka.
Dzieci niepełnosprawne mają bardzo często problemy z kontrolowaniem swoich ruchów i komunikowaniem się, wynikające z trudności w doświadczaniu, nabywaniu i organizowaniu informacji o sobie, o swoim ciele. Aby im pomóc w przełamaniu poczucia izolacji, niezrozumienia siebie i otoczenia należy rozpocząć od rozwinięcia świadomości ciała dziecka. Służą temu zaproponowane przez Knillów aktywności ruchowe, wspierane muzyką. Każdy ruch poprzedzany jest „sygnałem” muzycznym i informacją słowną.
Autorzy opracowali następujące programy składające się z kolejnych aktywności:
Program wprowadzający - 8 minut
Kołysanie - Wymachiwanie rękoma - Klaskanie - Głaskanie głowy - Głaskanie brzucha - Relaksacja
Program I - 15 minut
Kołysanie - Wymachiwanie rękoma - Zginanie i rozprostowywanie rąk - Pocieranie dłoni - Zaciskanie i otwieranie dłoni - Ruchy palców - Klaskanie - Głaskanie głowy - Głaskanie policzków - Głaskanie łokci - Głaskanie brzucha - Przewracanie się - Relaksacja
Program II - 15 minut
Kołysanie - Klaskanie - Głaskanie brzucha - Głaskanie ud - Głaskanie kolan - Głaskanie palców u nóg - Wiosłowanie - Pocieranie stóp - Poruszanie palcami u nóg - Poruszanie nogami - Leżenie na plecach - Obracanie się z pleców na bok - Obracanie się z pleców na brzuch - Relaksacja
Program III - 20 minut
Leżenie na brzuchu - Leżenie na plecach - Obracanie się z pleców na brzuch - Obracanie się z brzucha na plecy - Poruszanie nogami - Czołganie się na brzuchu - Raczkowanie - Klęczenie i spacerowanie na kolanach - Upadanie z pozycji klęczącej - Odpychanie i przyciąganie - Relaksacja
Program IV - 20 minut
Leżenie na brzuchu - Leżenie na brzuchu i mruganie oczyma - Leżenie na plecach z rękoma wokół karku - Poruszanie nogami (jazda rowerem) - Odbijanie się na siedzeniu - Kręcenie się wokół siedzenia -Ślizganie się na siedzeniu - Podnoszenie się i stanie bez ruchu - Podnoszenie ramion - Podnoszenie ręki i nogi - Stawanie przed kimś - Podbieganie do i odbieganie - Spacerowanie szybko i delikatnie - Spacerowanie wolno i ciężko - Spacerowanie po cichu - Szukanie partnera - Odpychanie i przyciąganie - Taniec
Program SPH (dla dzieci niepełnosprawnych fizycznie) - 25 minut
Kołysanie - Wymachiwanie rękoma - Pocieranie dłoni - Zaciskanie i otwieranie dłoni - Klaskanie - Głaskanie policzków - Głaskanie brzucha - Głaskanie ud - Ruchy nóg - Przewracanie się - Relaksacja
Dzieci autystyczne odbierają otaczający je świat fragmentarycznie, chaotycznie, nierzadko odbiór ten jest poważnie zniekształcony. Ich „dziwne” zachowania są sposobem na radzenie sobie z problemami płynącymi z nieprzewidywalnego otoczenia. W pracy terapeutycznej ważne jest zrozumienie tych trudnych zachowań, gdyż dzięki temu możemy skutecznie pomóc dziecku, możemy próbować zmieniać stereotypy w pożądane zachowania.
Dlatego też, praca z dzieckiem autystycznym „Programami Aktywności” powinna opierać się na następujących zasadach:
należy respektować odległość jaką wyznacza dziecko między swoją osobą a innymi,
kontakt fizyczny rozpoczynamy od delikatnego dotyku ramion dziecka lub wspierania jego pleców,
należy dążyć (stopniowo) do nawiązania kontaktu wzrokowego,
początkowo pozwalamy dziecku uczestniczyć w proponowanych aktywnościach we własnym rytmie, następnie zachęcamy do powiązania własnego rytmu z nagranym na taśmie,
pracując z dzieckiem wyjątkowo trudnym w kontakcie, rozpoczynamy od naśladowania ruchów dziecka, zanim zaproponujemy mu aktywności z programu,
osoby wykonujące ćwiczenia z dzieckiem początkowo nie zmieniają się, ale aby uniknąć nadmiernej zależności od osoby, stopniowo wprowadzamy zmiany.
Od września 2002 roku rozpoczęłam pracę w klasie dla dzieci autystycznych i od początku jedną z metod pracy regularnie wykorzystywaną przeze mnie stały się Programy Aktywności Knillów. Muszę podkreślić, iż nie można by zastosować żadnej z metod terapii, w której wymagany jest intensywny, indywidualny kontakt z dzieckiem w ramach grupy, gdyby nie pomoc wolontariuszy. W poniedziałki, kiedy według planu odbywają się zajęcia, systematycznie przychodzą 2 wolontariuszki, i dzięki ich obecności każde z czwórki dzieci może uczestniczyć w terapii otrzymując pełne wsparcie od osoby dorosłej.
Rozpoczynając pracę w oparciu o koncepcję Knillów, i mając wcześniejsze doświadczenia w pracy tą metodą z dziećmi w „klasie życia”, miałam wyobrażenie, iż jak teoria mówi, dzięki proponowanym aktywnościom, grupę będzie można wyciszyć, dzieci staną się spokojniejsze, skoncentrowane na zadaniu. Okazało się jednak, iż początki pracy były niespodziewanie trudne, dzieci nie chciały uczestniczyć w zajęciach, krzyczały, wyrywały się, dało się zaobserwować u niektórych z nich nasilenie sensoryzmów. Patrząc wstecz, zdaję sobie sprawę, iż przyczyną nie była tyle sama metoda, ile sytuacja w której znalazły się dzieci. Po pierwsze, był to początek pracy z nimi, jako z klasą , sytuacja zajęć grupowych była dla nich trudna, po drugie, byłyśmy dla nich obcymi osobami, zarówno ja, jak i pani, która pomaga w zajęciach, i oczywiście wolontariuszki. Dodatkowo, kilkoro z naszych uczniów ma problemy w odbiorze bodźców słuchowych z otoczenia i dźwięk pozytywki płynący z kasety wpływał na nich wręcz drażniąco.
Po roku systematycznych zajęć daję się zauważyć widoczne efekty stosowania metody, a najważniejsze z nich to:
wyciszenie dzieci, wyeliminowanie wydawania krzyków, nieartykułowanych dźwięków,
przełamanie niechęci do kontaktu fizycznego i wzrokowego,
dźwięk pozytywki z kasety i płynąca po chwili melodia, stały się dla nich wyraźnym sygnałem do rozpoczynania zajęć, podejmowania konkretnych czynności: podejście w stronę magnetofonu, zajęcie swojego miejsca, zachęcanie dorosłej osoby do kontaktu,
dzieci zaczęły wykonywać poszczególne czynności bardziej samodzielnie, niektóre - klaskanie, głaskanie, często wręcz same lub z minimalnym wsparciem,
zmniejszyło się ich napięcie emocjonalne towarzyszące pracy w grupie, dzieci zaczęły częściej „zauważać” i akceptować obecność innych osób.
Przez okres tego roku przeprowadzałyśmy zajęcia według Programu Wprowadzającego oraz Programu I, są tam takie aktywności, które angażują głównie motorykę małą, a praca bardziej dynamiczna, która proponowana jest w dalszych programach okazała się jeszcze za trudna dla naszych uczniów.
Na koniec, chciałabym, na przykładzie zmian w zachowaniu konkretnych dzieci, podsumować pracę opisywaną metodą i przez to zachęcić do jej stosowania.
Paweł jest chłopcem z dużymi problemami sensorycznymi w zakresie słuchu oraz czucia głębokiego, objawia się to piskami, krzykami, zatykaniem uszu, mocnym ściskaniem innych osób. Zajęcia metodą Knillów zachęciły chłopca do nawiązywania kontaktu z inną osobą poprzez delikatne przytulenie się, pogłaskanie, spojrzenie w oczy. Ponadto Paweł rzadko krzyczy słysząc dźwięki melodii z kasety, wyraźnie poprawiła się jego zdolność do naśladowania.
Kasia - dziewczynka z zespołem Retta, z silnymi współruchami rąk, początkowo nie akceptowała kontaktu fizycznego z drugą osobą, sztywniała, odpychała się, krzyczała i płakała, bardzo trudno było zachęcić ja do zajęcia miejsca na dywanie. Efektem terapii jest przede wszystkim przełamanie oporu przed kontaktem fizycznym z innymi, a dokładnie - przed kontaktem, którego propozycja płynie ze strony innej osoby, a nie Kasi. Dziewczynka spokojnie reaguje na muzykę, rozluźnia się, opiera swoją głowę o ramię osoby wspierającej, nie wykonuje gwałtownych ruchów dłońmi.
Marek - głównym problemem chłopca w trakcie zajęć było zaakceptowanie rytmu płynącego z kaset i wykonywanie ruchów zgodnie z nim, a nie z rytmem wewnętrznym, który często nie pokrywał się z proponowanym w terapii. Marek od początku akceptował zajęcia, sam prowokował kontakt z wolontariuszką, powoli zaczyna wykonywać aktywności według poleceń programu, sam, bez wspomagania naśladuje klaskanie.
Zosia sprawiała największe problemy w czasie zajęć, nie chciała nawiązywać kontaktu fizycznego z drugą osobą, uciekała, krzyczała. Poważną barierą był dla niej zwłaszcza dotyk dłoni. Pracę zaczynałyśmy od naśladowania jej ruchów, wchodzenia w proponowany przez dziewczynkę rytm. Obecnie, Zosia częściej uczestniczy w zajęciach naśladując ćwiczenia z Programów Aktywności, jej opór jest krótkotrwały i łatwiej go wyeliminować.