Towiański Andrzej Tomasz (1799-1878), polski filozof, twórca ruchu religijno-mistycznego (towianizm). Współtwórca i reprezentant mesjanizmu polskiego. Doznawszy 11 maja 1828 objawienia w wileńskiem kościele Bernardynów, udał się do Petersburga, następnie na zachód, do Francji.
Po drugim objawieniu, 11 maja 1839, napisał rozprawę teozoficzną Biesiada (teozofia). W 1841 w katedrze Notre Dame w Paryżu ogłosił manifest Sprawa Boża oraz założył Koło Sług Sprawy Bożej, do którego należeli m.in: A. Mickiewicz, J. Słowacki, S. Goszczyński. W 1842 usunięty z Francji, przeniósł się do Szwajcarii.
W głoszonej przez siebie doktrynie filozoficznej Towiański poddał ostrej krytyce rozum oraz wszelkie systemy filozoficzne i religijne na nim oparte. Miarą poznania uczynił uczucie. Człowieka definiował jako byt pośredni pomiędzy niebem a ziemią. Według niego ponad światem ludzkim istnieje "niewidzialna kraina ducha". Duchy uszeregowane są w "kolumny", otaczają ziemię i łączą się z człowiekiem, by przez niego działać. Święta historia ziemi została rozpoczęta przez Chrystusa, który otworzył niebo dla człowieka.
Towiański odrzucał Kościół instytucjonalny na rzecz Kościoła wewnętrznego, duchowego. Proces historyczny interpretował jako teodyceę (teodycea), w którą wkomponowana jest misja narodów. Historia była dla niego dramatem duszy jednostek i narodów.
Zwolenników przysporzyły Towiańskiemu: nadanie sensu optymistycznej perspektywy historii, afirmacja cierpienia, podkreślająca jego moralne i historyczne znaczenie, stanowiące o wielkości narodu. Stanowczy wymóg pracy wewnętrznej. Sprzeciw wobec jego pustych i zewnętrznych form religijności, żądanie reformy Kościoła. Negowanie mieszczańskich wartości moralnych. Żarliwe oczekiwanie czynu, który przemieni istniejący, zły świat w królestwo człowieka.
W 1846 doszło do rozłamu wewnątrz Koła, A. Mickiewicz, sprzeciwiając się bierności wobec walki narodowowyzwoleńczej, założył własne koło. Prace Towiańskiego zostały zebrane i opublikowane w: Pisma (tom 1-3, 1882), Wybór pism i nauk (wydanie 2 rozszerzone 1922), Wybór pism (tom 1-2 1923).
CEL POWSTANIA KOŁA SPRAWY BOŻEJ I POWOŁANIE JEGO CZŁONKÓW
Sprawa Boża miała być trzecim piętrem” Kościoła, miała z niego wyrastać, tak jest chrześcijaństwo wyrosło ze Starego Testamentu. Towianizm ma zatem za zadanie rozwijać katolicyzm. Towiański uważa, że Sprawa Boża nie mówi nic nowego, bo Chrystus już wszystko człowiekowi objawił, gdy żył na ziemi. Jednak ludzie nie mogli wszystkiego pojąć, więc mądrość boża okryła zasłoną tajemnic rzeczy wtedy dla nich niezrozumiałe. Dzisiaj, gdy ludzkość jest na wyższym szczeblu rozwoju duchowego, Bóg przez swojego wysłannika objawia jej rzeczy wcześniej zakryte. Wraz z postępem duchowym człowieka Bóg daje mu poznać coraz więcej tajemnic.
Towiański twierdzi, że Sprawa to odnowienie Kościoła, tchnięcie w niego ożywczego ducha, niema wątpliwości że sprawa ta czyni się w Kościele, dla podniesienia Kościoła, dla tryumfu Chrystusa Pana”. Mistrz zapewnia, że nic tu się nie zmienia co Kościół święty podaje i naucza”, mówi: Sprawa, którą wam zapowiadam jest Sprawą Bożą, tą samą [...], którą Chrystus Pan czynił [...], podnosi się ona dzisiaj na fundamencie przez Chrystusa założonym”. Koło nie jest więc powołane do zburzenia Kościoła, ale do naprawienia jego błędów, aby Kościół mógł się stać potężniejszy, świętszy, bardziej uduchowiony. Towianizm nie przynosi nic nowego, ale wyjaśnia zamysły boże, pokazuje jak stosować wolę bożą na wszystkich drogach życia. Celem towianizmu jest zniszczenie pogaństwa i rozszerzenie prawd ewangelicznych.
Goszczyński pisze: jesteśmy nowym Kościołem, niejako trzecim piętrem Kościoła, którego pierwszym piętrem była synagoga żydowska, drugim - dotychczasowy rzymski”. Towiańczycy nie uważają się za schizmatyków, a wręcz przeciwnie. Według nich, schizma to zamarcie w duchu Chrystusowym. Kościół nie idzie drogą woli bożej, więc to on jest w schizmie. Goszczyński notuje kto nie uczuł prawdy objawionej w Towiańskim, kto jej nie uznał, nie ukorzył się przed nią [...] ten jest schizmatykiem”. Odrzucenie Sprawy jest więc najstraszliwszą zbrodnią.
Sprawa jest nazywana bitwą, jej członkowie to żołnierze boży. Wszyscy towiańczycy są w euforii, cieszą się, że nadeszła nowa epoka. Służba Sprawie jest dla nich zaszczytem, łaską. Członkowie Koła nie mają być ludźmi rozważań, medytacji czy martwych praktyk religijnych, ale ludźmi pobożnych czynów. Nie uznają biernego cierpiętnictwa, tylko walkę w obronie prawdy. Towiańczycy, stając się sługami Sprawy, stają się wierniejszymi i czynniejszymi synami i sługami Kościoła. Zadaniem ich jest rozniecanie ognia, o którym mówił Chrystus, a który dziś na nowo przynosi Towiański. Przed Bogiem i przed całą ziemią muszą stanąć jako Kościół wojujący i zwycięski.
Towiańczycy muszą być lepszymi katolikami niż jest papież i bardziej pobożnymi ludźmi niż chrześcijańscy mnisi. Mają zostać kanałem, przez który będzie na ziemię spływała łaska: wybrani bowiem Pańscy, te przyszłe świeczniki przeznaczone dla przeciągania na ziemi sprawy zbawienia świata będą ciągiem zatrzymywać i zachwiewać potęgę złego”.
Każdy czyn brata z Koła ulega sakralizacji, Goszczyński pisze:Służba nasza to msza; brat w służbie to ksiądz przy mszy”. Wyznawcy mistrza stają się u autora Dziennika Sprawy Bożej nowym Mesjaszem:nie mylmy się w wyobrażaniu sobie przyszłego Mesjasza. Tym Mesjaszem my jesteśmy”.
Członkowie Koła Sprawy Bożej wierzą więc głęboko w naukę Towiańskiego, są przekonani, że nie odchodzą od Kościoła. Bardzo angażują się w Sprawę, która staje się dla nich całym życiem, jej podporządkowują wszystko.