PSYCHOLOGIA

wykłady dla roku III + notatki z książki "Psychologia i życie" P.G. Zimbardo (Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001)

Wykład 1

Psychologia: definicje, cele i zadania

Psychologia jest to nauka o zachowaniu człowieka i o mechanizmach, które nim kierują.

Metoda naukowa - analizowanie i rozwiązywanie problemów. Metoda ta korzysta z informacji zebranych w obiektywny sposób jako faktycznej podstawy do wyciągania wniosków. Opiera się na empirycznym materiale dowodowym, czyli na danych zebranych bezpośrednio za pomocą zmysłów obserwatora. O prawdziwości decyduje stosowanie nietendencyjnych metod przeprowadzania obserwacji, zbierania danych i formułowania wniosków.

Zachowanie - sposób przystosowywania się organizmów do środowiska. Zachowanie jest działaniem. Wynika z życia psychicznego człowieka.

Jednostka - przedmiot analizy psychologicznej. Jednostkę można badać w jej naturalnym środowisku lub w kontrolowanych warunkach laboratorium badawczego.

Procesy psychiczne - sposoby funkcjonowania psychiki (świadomości) ludzkiej. Duża część ludzkiej aktywności przebiega w formie ukrytych, wewnętrznych zjawisk, takich jak myślenie, planowanie, rozumowanie, tworzenie i marzenie.

Świadomość jest dynamiczna.

Cele psychologii

1) Opisywanie

Opisywanie zachowania w sposób obiektywny. Zbieranie faktów takich, jakimi one są, a nie jakich byśmy oczekiwali lub jakie osobiście mielibyśmy nadzieję stwierdzić. Człowiek nie jest w stanie samodzielnie analizować własnych stanów emocjonalnych, ponieważ nie potrafi właściwie ich określać. A poza tym pojawia się ryzyko, że owo nazewnictwo mogłoby się różnić w zależności od osoby, np. szok dla jednego może oznaczać bardzo duże zdziwienie, podczas gdy dla innego jest ekstremalną formą stresu. Zatem metoda introspekcyjna jest metodą zawodną. Pojawia się również ograniczone zastosowanie w przypadku dzieci, które nie byłyby w stanie określić własnych przeżyć emocjonalnych z racji ograniczonego zasobu słownictwa. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku osób starszych lub osób cierpiących na zaburzenia świadomości (zaburzenia funkcjonalne, np. nerwica oraz choroby psychiczne). W przypadku osób chorych na nerwicę dochodzi do przerysowywania emocji i przesady w ocenie niektórych zdarzeń. Zatem w celu opisania zachowania należy zastosować inne techniki diagnostyczne, np. rozmowę i wywiad psychologiczny, bądź testy (kwestionariusze składające się z pytań, inwentarze składające się z twierdzeń, i testy sprawdzające inteligencję).

Dane to sprawozdania z obserwacji. Dane behawiorystyczne: sprawozdania z obserwacji dot. zachowania organizmów oraz warunków, w których to zachowanie występuje lub zmienia się. Specyficzne zachowanie, które się obserwuje i mierzy to reakcja. Reakcję wywołuje pewien czynnik środowiskowy - bodziec. Niektóre bodźce powstają w środowisku zew. jako źródła energii fiz. i są wykrywane przez nasze receptory zmysłowe, które na nie reagują. Inne bodźce, takie jak zmiany hormonalne, myśli twórcze i fantazje seksualne pochodzą z wnętrza organizmu. Aby obserwacje były obiektywne należy przeprowadzać je w starannie kontrolowanych warunkach, tak, żeby inni badacze mogli odtworzyć warunki danego eksperymentu. Ponadto, wymagana jest ścisła i jednoznaczna definicja reakcji i bodźców, dzięki czemu dane behawioralne są opisywane, mierzone i relacjonowane w sposób spójny.

Każde poznanie jest jednak ograniczone. Aczkolwiek można określić dokładny błąd pomiaru (psychometria). Czasem wykorzystywane są również metody zobiektywizowane (elektrofizjologiczne) pozwalające na rejestrację procesów niezależnie od woli człowieka. Istnieje wtedy mniejsza możliwość manipulacji, ponieważ wykorzystuje się naturalne zjawiska jak połączenie ukł.wegetatywnego i mózgu, czego rezultatem może być np. zmiana tętna. Metoda ta wykorzystywana jest w postaci wykrywaczy kłamstw. Aczkolwiek zastosowanie metod zobiektywizowanych w niektórych przypadkach nie ma zastosowania, z racji tego, iż stany emocjonalne są bardzo zmienne. Występuje zmienność cykliczna, np. w ciągu doby, tygodnia, itd. Rozbieżność nazywamy dysonansem poznawczym.

2) Wyjaśnianie

Ustalanie jak pewne bodźce powodują obserwowane reakcje oraz wykrywanie związków pomiędzy zbiorami reakcji. Poprawne wyjaśnienia mogą także być wynikiem badań, w których systematycznie ocenia się alternatywne poglądy dot. jakiegoś zjawiska psychicznego. Najlepszą jednak drogą do zrozumienia jest oparta na wiedzy wyobraźnia, wykorzystywanie znajomości ludzkich doświadczeń oraz wiedzy innych badaczy. Wnioskowanie - logiczna lub racjonalna ocena nie oparta na bezpośredniej obserwacji, o istnieniu procesu, który zachodzi wew. organizmu. Psychologowie wnioskują o zmiennych pośredniczących - wew., niewidocznych stanach czy procesach, o których zakłada się, że funkcjonują wew. organizmu. Zmienne te mogą być stanami fizjologicznymi, takimi jak głód, lub procesami psychicznymi, takimi jak strach lub twórczość. Zmienne pośredniczące służą powiązaniu obserwowalnego wejścia bodźcowego z dającymi się zmierzyć reakcjami na wyjściu. Odgrywają ważną rolę w procesie mającym na celu wyjaśnienie wzorców zachowania. Zmienna zakłócająca jest czynnikiem ubocznym zniekształcającym lub zaciemniającym związek między badanymi zmiennymi, takimi jak hałas na zew. podczas przeprowadzania badań. Psychologowie często odwołują się do źródeł motywacji, które mogłyby tłumaczyć obserwowane zachowanie.

3) Przewidywanie

Twierdzenia dot. prawdopodobieństwa, że wystąpi pewne zachowanie lub że zostanie wykryty dany związek. Przewidywania naukowe muszą być formułowane wystarczająco ściśle, aby można je było sprawdzić lub odrzucić, jeśli nie znajdą potwierdzenia w materiale dowodowym. Przewidywanie opiera się na wiedzy o tym, w jaki sposób zjawiska wiążą się ze sobą, a tym samym na wskazywaniu mechanizmów łączących te zjawiska z pewnymi predyktorami. Przewidywania mogą więc wyjaśniać zmiany sytuacji. Jedną z form przewidywania jest stosowanie do przyszłych sytuacji wiedzy o danych reakcjach czy zdarzeniach. Wiedzę tę określa się według wskaźnika podstawowego. Jest to miara statystyczna, która wyraża normalną częstość lub prawdopodobieństwo danego zdarzenia. Na zachowania człowieka wpływa kombinacja różnych czynników. Niektóre, takie jak wyposażenie genetyczne, motywacja, poziom inteligencji czy samoocena, działają wew. jednostki. Te wew. determinatory to zmienne organizmiczne - specyficzne właściwości danego organizmu. W odniesieniu do ludzi nazywa się je zmiennymi dyspozycyjnymi. Niektóre czynniki oddziałują jednak z zew. Są to zmienne środowiskowe lub sytuacyjne.

Czynniki środowiskowe mogą też działać ograniczająco na pewne zachowanie, np. normy społ. Przewidywania przyczynowe określa wpływ zmiennej bodźcowej na dane zachowanie. Zmiany w obserwowanym zachowaniu są zależne od zmian w naturze bodźca, np. zmiana stopnia obcości. Warunek bodźcowy, którego wartości mogą zmieniać się niezależnie od jakiejkolwiek innej zmiennej w danej sytuacji, to zmienna niezależna. Zmienną, której wartości są rezultatem zmian tej jednej zmiennej niezależnej lub większej ich licznie, określa się zmienną zależną. Zmienna niezależna jest predyktorem, podczas gdy zmienna zależna jest reakcją przewidywaną. Tę sytuację, w której bodziec powoduje reakcję, określa się zwykle jako związek S R. Często jednak przewidywania nie zakładają istnienia związku przyczynowego. W takich wypadkach, w których zmienne są jedynie skorelowane, zmienna niezależna jest jednak w tej korelacji predyktorem innej reakcji; zwykle określa się to jako związek R=R. Poznanie życia psychicznego jest zawsze obciążone błędem. Złożoność zachowań i zmienność powodują, że myślenie o człowieku staje się myśleniem probabilistycznym.

4) Kierowanie

Spowodowanie wystąpienia lub niewystąpienia danego zachowania - zapoczątkowanie go, podtrzymywanie, zahamowanie i wpływanie na jego formę, siłę lub częstość występowania. O skuteczności przyczynowego wyjaśniania zachowania możemy się przekonać, jeśli potrafimy stworzyć warunki, w których można kierować zachowaniem. Zdolność kierowania zachowaniem potwierdza trafność naukowych wyjaśnień i daje psychologom środki, pozwalające pomagać ludziom w polepszaniu ich jakości życia. Kierować zachowaniem człowieka można poprzez psychoterapię, reklamę, politykę i propagandę.

Istnieją 2 poziomy funkcjonowania człowieka (mikroskopowy - najbardziej elementarny):

Procesy wew.

- fizjologiczne, np. wpływ ukł. nerwowego

Kora mózgowa jest uważana za siedlisko życia psychicznego. Ukł. wegetatywny unerwia narządy wew. Silne pobudzenie może wywoływać uszkodzenia tkanki biologicznej. Psychosomatyka - ukł. obwodowy obejmuje nerwy przenoszące polecenia do grupy mięśni. Ukł. hormonalny jest odpowiedzialny m.in. za wpływ adrenaliny na nastrój człowieka.

- psychiczne, np. emocje, procesy poznawcze, itp. Stałe właściwości, np. inteligencja, osobowość, temperament. Doświadczenie jest wynikiem procesu uczenia się. Ucząc się możemy zmieniać zachowanie, nabywać doświadczenie i wykorzystywać je potem w działaniu. Indywidualne doświadczenie (unikalne) jest historią życia danego człowieka. Zachowujemy się zgodnie z tym, jakie mieliśmy doświadczenia.

Zachowanie to poziom dostępny bezpośredniej obserwacji. Reakcja jest odpowiedzią na bodziec lub sytuację, zachowanie natomiast jest aktywnością celową, ukierunkowaną na jakiś określony cel. Reakcja z kolei jest bezwarunkowa. Próby wyjaśnienia zachowania pojawiają się w chwili, gdy zachowanie zaczyna wiązać się z brakiem efektywności lub gdy jednostka na jego skutek doznaje porażki. Pomiędzy pomysłem a celem jest przestrzeń fizyczna i psychologiczna. Gdy dochodzimy do celu, angażujemy dostrzeganie, uwagę, myślenie. Następnie następuje zaangażowanie czynności mowy (czasami pojawia się też komunikacja niewerbalna), czyli nawiązanie rozmowy. Działanie to przebiega pod wpływem emocji i motywacji. Brak motywacji oznacza zaniechanie kontynuowania zachowania. Działanie często przebiega w obecności kibiców wpływających na zachowanie. Kibice mogą wpłynąć na zmianę zachowania. Większość ludzi nie analizuje wykonywanych czynności. Świadomość, że jest się obserwowanym powoduje emocje i w rezultacie może wywołać zaburzenia w postrzeganiu. Wynik nie jest tożsamy z celem, tzn. coś, co naprawdę osiągamy. Wynik może być różny od celu, ponieważ może pojawić się błąd:

- błąd wyniku - wynik odmienny od zamierzonego

- błąd działania - poszukiwanie wyjaśnienia, zazwyczaj w czynnikach zew.; dopiero w chwili zwiększonej częstotliwości porażek, człowiek zaczyna się doszukiwać winy w samym sobie

Podsumowanie:

Procesy wew. składają się z procesów psychicznych i fizjologicznych (działanie narządów wew.). W skład procesów psychicznych wchodzi zachowanie, na które w dużej mierze ma wpływ środowisko.

Zadania psychologów i dziedziny psychologii

Zastosowanie psychologii (wykorzystanie wiedzy w praktyce)

- oddziaływanie psychoterapeutyczne

- selekcja doboru zawodowego

- poradnictwo (np. w szkołach)

- reklama marketing

Środowisko społ. - uzależnienie od innych ludzi

Środowisko biol. - np. wahania nastrojów w zależności od pogody, klimatu, diety.

Środowisko fiz. - stworzone przez człowieka, zmienione środowisko naturalne, np. drogi komunikacyjne

Dziedziny psychologii

psychologia środowiskowa - badanie wpływu architektury na człowieka. Zbyt duże zagęszczenie ludzi na niewielkiej przestrzeni nasila agresję (podobne zjawisko zaobserwowano również u myszy). Zatem zachowanie się człowieka jest kierowane przez procesy wew. oraz trzy typy środowiska. Psychologowie środowiskowi stosują podejście ekologiczne do badania, w jaki sposób ludzie i środowiska wpływają na siebie nawzajem. Podejście to kładzie nacisk na wzajemność i obustronność oddziaływań w relacjach organizm-środowisko. Organizm i środowisko wpływają na siebie nawzajem i w rezultacie obie strony nieustannie się zmieniają. Jest to ukł. kołowy - zmieniamy środowisko naturalne i tworzymy struktury fiz. i społ., które z kolei kierują nami, ograniczają nas i zmieniają, zachęcając do pewnych zachowań, a zniechęcając lub nie dopuszczając do innych, często w nieoczekiwany sposób.

psychologia biol. - biol. podstawy zachowania, uczuć i procesów umysłowych.

psychologia eksperymentalna - warunki bodźcowe, w których różne jednostki zachowują się podobnie.

psychologia poznawcza - świadomość i procesy umysłowe.

psychologia rozwojowa - rozwój człowieka przez całe życie.

psychologia osobowości - charakterystyczne cechy indywidualne, które decydują o tym, jak różni ludzie reagują na ten sam bodziec.

psychologia społ. - w jaki sposób kontekst społ. wpływa na zachowanie i myślenie, czyli w jaki sposób interakcje czy wzajemne oddziaływania między ludźmi wpływają na ich myśli, uczucia, spostrzeżenia, motywy i zachowanie (kontekst społ. obejmuje rzeczywistą, wyobrażoną lub symboliczną obecność innych ludzi, czynności i interakcje zachodzące między nimi, cechy sytuacji, w których występuje zachowanie, oraz oczekiwania i normy, które rządzą zachowaniem w danej sytuacji).

psychologia przemysłowa - relacje między ludźmi a ich pracą.

psychologia kliniczna - poznawanie i leczenie zaburzeń psychicznych, obejmuje zarówno podstawowe badania, jak i zastosowanie praktyczne.

Wykład 2

Na zachowanie składa się złożoność, wysoki stopień zorganizowania i celowość.

Współczesne cele psychologii

Kierunek biologiczny - przyczyny zachowania szukane w działaniu genów, mózgu, ukł. nerwowego i ukł. wydzielania wew. Wszelkie doznania i czynności uważa się za wynik działania impulsów nerwowych. Czynnikami wyzwalającymi te działania są procesy chemiczne i elektryczne przebiegające wew. komórek nerwowych i między nimi.

- zjawiska psych. i społ. można wyjaśniać w kategoriach procesów biochem.

- złożone zjawiska można rozumieć rozkładając je na znacznie mniejsze, bardziej specyficzne jednostki

- wszelkie zachowania są zdeterminowane przez struktury anatomiczne i procesy przekazywane głównie drogą dziedziczenia

- doświadczalnie może modyfikować zachowania, zmieniając struktury i procesy stanowiące jego podłoże

Kierunek psychodynamiczny - zachowanie jest motywowane przez siły wew. Przyczyną ludzkich działań są instynkty, biol. popędy oraz usiłowania zmierzające do rozwiązywania konfliktów między potrzebami osobistymi a stawianymi przez społ. wymaganiami - działanie jest wytworem wew. napięcia, lecz głównym celem naszych działań jest zredukowanie tego napięcia. Podstawowym pojęciem jest motywacja. Organizm przestaje reagować, gdy jego potrzeby zostaną zaspokojone, a popędy zredukowane. S. Freud dowodził, że jesteśmy zdeterminowani przez kombinację wyposażenia dziedzicznego i doświadczeń z wczesnego dzieciństwa. Niemowlętami kierują niewyuczone instynkty samozachowawcze oraz pragnienie fiz. przyjemności. Te pierwotne instynkty nie mogą swobodnie się ujawnić, ponieważ są sprzeczne z normami społ. Człowiek jako jednostka społ. podlega procesom socjalizacji (uspołeczniania). Freud jako pierwszy stwierdził, że naszymi działaniami mogą kierować motywy, których nie jesteśmy świadomi. Uważał, że najsilniejszy jest popęd seksualny, którego rozwój jest identyczny do rozwoju psychicznego człowieka. Ów popęd nie ma znaczenia dla przeżycia jednostki, tylko dla przetrwania gatunku. Może być uruchamiany poprzez dowolny bodziec, np. na zasadzie skojarzeń. Popęd seksualny jest obecny od początku naszego życia. U niemowląt objawia się napięciami w pewnych częściach ciała, które są redukowane poprzez kontakt sensoryczny (zmysłowy). Libido to właśnie kontakt z osobnikiem tego samego gat., również tej samej płci, który służy osiągnięciu przyjemności.

- faza oralna/niemowlęctwa (napięcia skoncentrowane wokół ust, sposobem rozładowania jest np. odruch ssania)

- faza analna (napięcia skoncentrowane wokół narządów wydalania, sposobem rozładowania jest wydalanie)

- faza falliczna (związana jest z kompleksem kastracji, zainteresowanie erotyczne przenoszone na rodzica przeciwnej płci; u chłopców pojawia się kompleks Edypa, u dziewczynek - kompleks Elektry; rodzic zostaje zakodowany jako wzorzec męski lub żeński, co w przyszłości może przyczynić się do trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu związków, ponieważ partnerzy są stale porównywani do rodziców)

- faza latencji (utajony rozwój popędu seksualnego, następuje pewne ukształtowanie psychoseksualne, aczkolwiek pojawia się tutaj również hipoteza uwiedzenia, wedle której może dojść do zmiany orientacji seksualnej)

- faza genitalna (w pełni ukształtowany popęd seksualny, zdolność rozmnażania się i zakładania rodziny)

Struktura osobowości wg Freuda: ID (nieświadomość, popędy) EGO ("Ja", świadomość) SUPEREGO (nadjaźń)

ID- zasada przyjemności

SUPEREGO- zasada moralności

EGO - zasada realizmu

Freud zwrócił także uwagę na popęd agresji i śmierci, który zakłada, że źródłem przyjemności dla człowieka są działania destrukcyjne. Dezorganizacyjne zachowanie powoduje uzewnętrznienie się destruktywnej energii, której wyładowanie jest źródłem przyjemności. Przyjemność jest bowiem cechą wspólną wszystkich popędów.

Koncepcja psychodynamiczna lub psychoanalityczna (psychoanaliza zajmuje się analizowaniem doświadczeń z wczesnego dzieciństwa oraz sięganie do kolejnych, wcześniejszych faz) została wymyślona w celu opisywania i wyjaśniania zachowań odbiegających od normy. Aczkolwiek opisuje ona także zachowania normalne, jest więc używana ogólnie. Założeniem tejże koncepcji było wyjaśnianie nerwic (nerwica to zaburzenie, które nie jest traktowane jako choroba psychiczna). Objawy nerwicy to przerysowywanie pewnych stanów psychicznych człowieka, np. zwiększone nasilenie lęku uniemożliwiające normalne funkcjonowanie, przesadna dbałość o higienę, zwiększony lęk wysokości. Objawy te nie są spotykany u osób zdrowych. Nerwica objawia się w różnych postaciach, np. reakcje histeryczne (występują jednak b. rzadko). Histeria natomiast pojawia się zazwyczaj w obecności innych ludzi, którzy przyczyniają się do wywoływania objawów, np. omdlenia, "wyłączanie się", reakcje paniczne, hipochondria. W nerwicy człowiek somatycznie (fizycznie) jest zdrowy, natomiast subiektywnie czuje się chory. Np. podczas osłupienia (stuporu) ukł. nerwowy nie wykazuje żadnych zmian. Nerwica może także powstawać na skutek niemożności poradzenia sobie z konfliktem wew., który powstaje na skutek starcia naturalnych popędów z ograniczeniami społ. Pod koniec 19-ego wieku korzystano z hipnozy (stanu wyłączonej świadomości) w celu leczenia nerwic. Wielu pacjentów ujawniało treści, które podczas włączonej świadomości nie były dostępne. Podobne sytuacje mają też miejsce podczas dużego zmęczenia lub stanu upojenia alkoholowego. Wtedy kontrola świadomości staje się osłabiona. Hipnoza pozwala dotrzeć do głębszych warstw psychiki, niedostępnych dla świadomości. Poza świadomością istnieje bowiem jeszcze jedna sfera, zwana nieświadomością. Zgodnie z podziałem topograficznym, psychika człowieka składa się ze świadomości, nieświadomości oraz podświadomości, będącej płytką nieświadomością. Czynności pomyłkowe świadczą o pewnych nieuświadomionych potrzebach. Podobnie jak przejęzyczenia. Zachowaniem człowieka można sterować poprzez mechanizmy nieświadomości.

Kierunek behawiorystyczny - zachowania zew. rejestrowane w sposób obiektywny. Dane są zbierane w postaci konkretnych, dających się zmierzyć reakcji (np. mruganie, naciskanie dźwigni), które następują po możliwych do zidentyfikowania bodźcach, takich jak np. dźwięk, światło. Głównym celem jest zrozumienie, jak poszczególne bodźce środowiskowe kontrolują określone zachowania. Najpierw analizowane są uprzednie (antecedentne) warunki środowiskowe, które poprzedzają zachowanie i stwarzają możliwość zareagowania lub powstrzymania się od reakcji. Następnie rozważana jest reakcja behawioralna oraz konsekwencje wynikające z tejże reakcji, czyli jej wpływ na środowisko. Jest to molekularny poziom analizy. Zachowanie jest w pełni zdeterminowane przez warunki środowiskowe. Zachowanie można zmienić, organizując odpowiednio warunki środowiskowe. To, czym ludzie się stają jest w głównej mierze wynikiem wychowania (doświadczenia), a nie ich wrodzonej natury. Behawioryzm głosi, że jedynie zew. zachowanie organizmów stanowi właściwy przedmiot badań naukowych. Pogląd ten głosili John Watson ("Psychologia jak ją widzi behawiorysta", 1913) i Iwan Pawłow (warunkowanie), oraz B.F.Skinner, który uważał, że psychologię można określać jako naukową tylko wtedy, gdy ogranicza się ona do badania, jak zachowanie oddziałuje na otoczenie i jak konsekwencje tego oddziaływania zmieniają zachowanie. Behawioryści odrzucili badania nad świadomością i nieświadomością, ponieważ badania te są obciążone błędem. Ponadto wyrażali przekonanie, że nie ma dowodów na istnienie nieświadomości. Krytykowali psychoanalizę za dopisywanie znaczeń symbolicznych do przedmiotów, o których śnimy. Behawioryści uważali, że nie ma żadnego potwierdzenia takich założeń. Wiedza, którą nabywamy nie ma znaczenia; czyjejś plany i myśli nie wpływają na otoczenie. Zachowanie pojawiające się wraz z tymi intencjami dopiero nabiera znaczenia, kiedy wywołuje efekt w środowisku. Owo podejście zostało później zmodyfikowane, ponieważ nie tylko same bodźce zew. wpływają na zachowanie człowieka. Zachowanie podlega zarówno czynnikom wew. jak i zew. Neobehawioryści wprowadzili formułę S- O - R (O -"Organizm").

Kierunek poznawczy - myśl ludzka i wszelkie procesy związane z gromadzeniem wiedzy, np. myślenie, zapamiętywanie, rozwiązywanie problemów. Ludzie działają, ponieważ myślą, a myślą dlatego, że są istotami ludzkimi z unikalną strukturą mózgu. Tylko dzięki zdaniu sobie sprawy z własnych procesów myślowych ludzie mogę mieć poczucie osobistej tożsamości. Myśli człowieka nadają znaczenie wszystkim jego doświadczeniom, a także kształtują percepcje i reakcje na świat. Przetwarzanie informacji o bodźcu jest równie ważne w determinowaniu zachowania jak same odbierane bodźce. Ludzie nie są tylko istotami reaktywnymi, ale również aktywnymi, które wybierają i tworzą indywidualne środowiska bodźcowe. Jednostka reaguje na rzeczywistość nie taką, jaka ona jest w obiektywnym świecie, ale jaka przedstawia się w subiektywnej rzeczywistości wew. świata myśli i wyobraźni tej jednostki. Zachowanie jest tylko częściowo zdeterminowane poprzez poprzedzające zdarzenia bodźcowe i uprzednie konsekwencje zachowań. Niektóre zachowania pojawiają się nieoczekiwanie, z całkowicie nowych sposobów myślenia, a nie z przewidywalnych sposobów stosowanych w przeszłości. Ludzie rozpoczynając życie mają potencjalne możliwości w formie "matryc umysłowych", aby być zarówno dobrymi, jak i złymi. Myśli to zarówno skutki, jak i przyczyny działań zew.

Kierunek humanistyczny - ludźmi nie kierują tylko popędy, ani nie są oni ofiarami manipulacji ze strony swego środowiska, lecz są istotami aktywnymi, dobrymi z natury i mającymi zdolność dokonywania wyboru. Głównym zadaniem człowieka jest dążenie do powiększenia i rozwoju swojego potencjału. Badane jest zachowanie, ale nie przez redukowanie go do składników, elementów i zmiennych w eksperymentach laboratoryjnych. Zamiast tego szukane są prawidłowości i wzorce zachowania w historiach życia ludzi. Koncentracja pada na świat subiektywnym doświadczany przez jednostkę, a nie na świat obiektywny. Badany jest osobisty obraz zdarzeń w umyśle jednostki. Przedmiotem zainteresowania jest, w jaki sposób wew. procesy prowadzą do nowych wglądów i wyborów wartości. Holistyczne podejście do człowieka polega na zajmowaniu się całą jego osobą. Prawdziwe zrozumienie wymaga integracji psychiki, ciała i zachowania jednostki z czynnikami społ. i kulturowymi. Do badań włącza się inspiracje płynące z nauki o literaturze, historii i innych nauk humanistycznych.

Kierunek ewolucjonistyczny - połączenie nowoczesnej psychologii z teorią darwinowską. Podstawą podejścia ewolucjonistycznego jest pojęcie adapcyjności zachowania i umysłu. Zdolności umysłu ewoluowały w ciągu milionów lat, służąc konkretnym celom przystosowawczym, podobnie jak nasze zdolności fiz. Dobór naturalny kształtuje strukturę wew. i funkcjonowanie mózgu stosownie do wymagań środowiska fiz. i społ. Mózgi, które generują bardziej przystosowawcze zachowanie, w wyniku doboru naturalnego ulegają rozmnożeniu. Mózgi, które generują zachowania nieprzystosowawcze, wymierają. Zachowanie przystosowawcze to przyczynianie się do reprodukcji genów przenoszonych przez daną jednostkę, jej potomków i krewnych. Może to być np. poświęcenie się dla dzieci, rodzeństwa lub innych, którzy mogą odwzajemnić tę pomoc w przyszłości. Ukształtowane w drodze ewolucji przystosowania psychiczne nie mogą być w gruncie rzeczy określane jako dobre czy złe - są jedynie schematami działania, które zostały przypadkowo wyselekcjonowane w poszczególnych środowiskach.

Wykład 3

Ego - tzn." Ja", wpływa na zachowanie człowieka.

Superego - wynika z wychowania człowieka, pełni funkcję wew. "cenzora".

Id - tzn. nieświadomość. Wg Freuda są to procesy psychiczne, które nie dopuszczają do świadomości zdania sobie sprawy z wszelkich informacji, które wywołałyby silny lęk, gdyby zostały rozpoznane. Id odpowiada za niezrealizowane pragnienia, które zostały wyparte ze względu np. na normy społ. lub zapomniane, jeśli są to jakieś traumatyczne przeżycia (repression - wyparcie. Freud uważał, że kiedy treść pierwotnych, niemożliwych do zrealizowania myśli czy motywów zostaje wyparta - wyrzucona ze świadomości - to silne uczucia związane z tymi myślami pozostają i przejawiają się w różnych postaciach.

Procesy nieświadome dotyczą informacji, które nie są reprezentowane ani w świadomości, ani w pamięci, lecz mimo to wpływają na podstawowe czynności cielesne i psychiczne, np. regulacja ciśnienia krwi. Ta informacja fizjologiczna jest wykrywana bez udziału naszej świadomości, a na jej zmiany organizm reaguje nieustannie.

Świadomość - stan psychiki człowieka; to, z czego zdajemy sobie sprawę. Świadomość pełni kilka ważnych funkcji:

- funkcja ograniczająca - redukcja dopływu bodźców, koncentrowanie się na sygnale, czyli "istotnym wejściu bodźcowym"

- funkcja selektywnego przechowywania - wybór i przechowywanie istotnych bodźców, wytwarzanie i utrzymywanie przez pewien czas umysłowej reprezentacji, tj. pamięci krótkotrwałej - bodźca, który nie jest już fizycznie obecny

- funkcja planowania lub kontroli wykonania - tłumienie silnych pragnień, gdy są one sprzeczne z normami moralnych, itp. Dzięki perspektywie czasowej możemy przywoływać abstrakcyjne reprezentacje przeszłości i przyszłości, które wpływają na nasze aktualne decyzje.

Zgodnie z koncepcją psychodynamiczną siły ID (niezrealizowane pragnienia) ścierają się z siłami SUPEREGO (zasadą moralności). Natomiast EGO kieruje zachowaniem i jest centralną strukturą odpowiedzialną za postępowanie zgodnie z zasadami realizmu. Rozwiązuje wew. konflikty. EGO czasem ulega ID, co może przyczynić się do powstawania poczucia winy. Jest to tzw. konflikt wew., który powoduje uruchomienie mechanizmów obronnych EGO. Dzięki EGO pewne sytuacje są tłumaczone czynniki zew., by w ten sposób odciążyć z winy własne sumienie. Doszukiwanie się winy w sobie samym, byłoby dla EGO zagrożeniem. Ów mechanizm to racjonalizacja. Inny proces, zwany fiksacją, służy rozładowywaniu przykrego napięcia, np. poprzez używanie wulgaryzmów. Z kolei projekcja (rzutowanie) polega na przypisywaniu innym ludziom nieakceptowanych u siebie intencji, pragnień czy zachowań. W końcu proces określany mianem wyparcia (związany z naszą nieświadomością) polega na usuwaniu ze świadomości treści niewygodnych, jak również na odkładaniu niemiłych czynności na później. Istnieją również bardziej złożone mechanizmy obronne, takie jak np. pozorowanie reakcji, czyli utrudnianie rozpoznania rzeczywistych reakcji. Np. różnice w zachowaniu danego człowieka w domu i w pracy. Zachowywanie się w sposób przeciwny rzeczywistym intencjom czy uczuciom. Ponadto sublimacja (przemieszczenie popędu), polegająca na poszukiwaniu zajęć zastępczych dla niezrealizowanych popędów, np. dawaniu upustu popędom seksualnym w sztuce. To właśnie te mechanizmy utrzymują strukturę psychiczną w integracji. Również nerwica jest uważana jako jeden z mechanizmów obronnych. Kumulacja napięcia prowadzi do załamania (struktura obronna zostaje przerwana). Czynnikiem przełamującym mechanizmy obronne jest zdarzenie urazowe (traumatyczne). Wszystko to, co zostało wyparte ze świadomości powraca, dezorganizując całą strukturę; pojawia się w formie lęku. Tak właśnie powstaje nerwica. Dzięki hipnozie możliwe jest dotarcie źródła lęku, ponieważ EGO zostaje wyłączone.

Hipnoza - zmieniony stan świadomości wywołany za pomocą różnych technik i charakteryzujący się specyficzną zdolnością niektórych ludzi do reagowania na sugestię zmianami w percepcji, pamięci, motywacji i poczuciu samokontroli. Osoba w stanie hipnozy doświadcza zwiększonej gotowości do reagowania na sugestie hipnotyzera. Nie tylko stosuje się do sugestii, lecz także często ma poczucie, że wykonuje jakąś czynność bez takiego zamiaru lub bez jakiegokolwiek świadomego wysiłku. Podatność na hipnozę to stopień wrażliwości danej osoby na podawane jej standardowe sugestie, by doświadczyła reakcji hipnotycznych. Istnieją duże różnice indywidualne pod względem podatności na hipnozę. Podatność na hipnozę jest cechą względnie stałą. Dzieci są bardziej podatne na sugestię, a hipnotyczna gotowość do reagowania osiąga szczyt tuż przed okresem dojrzewania, potem maleje. Uważa się też, że czynniki genetyczne mogą wpływać na podatność na hipnozę. Nie koreluje ona z żadnymi cechami osobowościowymi.

Płytka nieświadomość (przedświadomość) - stan pomiędzy świadomością a nieświadomością.

Wspomnienie przedświadome pojawia się dopiero wtedy, gdy coś zwróci na nie naszą uwagę. Magazyn pamięci jest wypełniony dużą liczbą informacji, np. wspomnienia wszystkich zdarzeń, jakich doświadczyliśmy w życiu. Przedświadome wspomnienia tkwią w tle umysłu, dopóki nie staną się potrzebne, lub coś ich nie ożywi. Wiele bodźców, mimo iż nie jest dopuszczanych do naszej psychiki, zostaje zarejestrowanych i ocenionych na poziomie poniżej świadomego zdania sobie sprawy. Przetwarzane są informacje, które obecnie nie znajdują się w świadomości, ale które można wydobyć z pamięci dzięki odpowiednim procedurom przypominania lub przyciągania uwagi.

Osobista konstrukcja rzeczywistości - jedyna w swoim rodzaju interpretacja rzeczywistości, oparta na szerszym modelu czy schemacie, który zawiera wiedzę ogólną, pamięć przeszłych doświadczeń, aktualne potrzeby, wartości, przekonania oraz przyszłe cele danej osoby. Jest uformowana ze zbioru wybranych, specyficznych informacji.

Kulturowa konstrukcja rzeczywistości - sposoby myślenia o świecie, podzielane przez większość członków określonej grupy ludzi.

Walidacja na podstawie jednomyślności (konsensusu) - kiedy członek jakiejś kultury wytwarza osobistą konstrukcję rzeczywistości, która jest zgodna z konstrukcją kulturową, wówczas konstrukcja osobista zostaje potwierdzona przez kulturę.

Wykład 4

Koncepcja behawiorystyczna odnosi się do ogólnej teorii uczenia się. Istnieją dwie procedury uczenia się (dla ludzi i zwierząt), według których przebiega ten proces:

Uczenie się - procesy pamięciowe (zapamiętywanie, przechowywanie, odtwarzanie), proces nabywania indywidualnego doświadczenia prowadzący do zmiany lub modyfikacji zachowania. Pod wpływem nabytego doświadczenia zachowanie nie musi się zmienić, może ulec tylko modyfikacjom. Zmiana albo modyfikacja zachowania jest kryterium nauki (tzn. gdy ktoś potrafi odtworzyć jakąś część materiału).

Ocena efektywności procesu nauczenia odbywa się na zasadzie porównania obecnego zachowania z tym, które było wcześniej. Nie każda zmiana w zachowaniu powstaje na skutek uczenia się, ponieważ powodem może być też rozwój mózgu wraz z wiekiem lub starzenie się organizmu, uszkodzenie mózgu, wpływ środków farmakologicznych lub narkotyków oraz zmiana motoryki ciała (np. złamana kończyna). Są to zmiany w funkcjonowaniu biol. człowieka, nie połączone z procesem uczenia się. Podobnie wygląda sytuacja z problemami psychicznymi. W wielu sytuacjach zmęczenie, znudzenie i lęk obniżają poziom wykonania, podczas gdy zachęta ze strony innych osób, słowa otuchy, a zwłaszcza atrakcyjne podniety czy nagrody znacznie go podnoszą. Zmiany zachowania, nie wynikające ze zmian funkcjonowania biol. organizmu, muszą być długotrwałe, żeby można je było uważać za konsekwencje uczenia się. Zmiany te muszą wynikać z indywidualnego, osobistego doświadczenia. Niektóre procedury uczenia się są wspólne dla ludzi i zwierząt, np. warunkowanie klasyczne (Pawłowskie), instrumentalne (sprawcze), naśladowanie. Jednak uczenie się werbalne (złożone) jest charakterystyczne tylko dla ludzi.

Uczenie się podlega wpływowi doświadczenia; oznacza to, że natura nie obdarzyła nas stałą, niezmienną skłonnością do uczenia się tylko niektórych rzeczy. Zamiast tego dziedziczymy zdolność do uczenia się. Od jednostki zależy, czy ta zdolność jest realizowana i w jakim stopniu. Chociaż większość z nas ma podobne zdolności do uczenia się, uczymy się różnych rzeczy i w różnym stopniu, gdyż mamy jedyne w swym rodzaju, indywidualne doświadczenie życiowe.

Podsumowanie: uczenie się to względnie trwała zmiana zachowania lub potencjału zachowania, wynikająca z doświadczenia. Nasza zdolność do uczenia się wynika zarówno z naszego wyposażenia genetycznego jak i zależy od naszego środowiska. Uczenie się jest procesem zdeterminowanym przez czynniki środowiskowe, biol. i poznawcze.

W latach 20- i 30-stych XX wieku największą popularność zdobyli sobie Pawłowiści. Behawioryści nieortodoksyjni wyjaśniali zachowanie odwołując się do wnętrza organizmu (kora mózgowa). Niektóre reakcje organizmu są wrodzone i nazywa się je reakcjami bezwarunkowymi (odruchy bezwarunkowe). Odruch jest reakcją niewyuczoną, taką jak wydzielanie śliny, zwężenie źrenicy, odruch kolanowy czy mruganie powiek; zazwyczaj wywołują go specyficzne bodźce, które mają znaczenie biol. dla danego organizmu. Odruch jest więc zachowaniem wywołanym, które sprzyja biol. przystosowaniu do zmieniającego się środowiska.

Istnieją 4 grupy odruchów bezwarunkowych:

- reakcje orientacyjne (odruch co-to-takiego)

Reakcja automatyczna na nowy bodziec np. gdy ktoś otwiera drzwi, od razu odwracamy się w tamtym kierunku. Odruch ten jest wywoływany przez specyficzny bodziec przypisany tej reakcji. Bodziec musi być jednak nieznany, nowy, żeby wywołać efekt zaskoczenia.

- reakcje pokarmowe - np. odruch ssania u niemowląt, odruch wydzielania śliny na widok jedzenia.

- reakcje obronne - np. kaszel, kichanie, zachowanie wywołane na skutek zaskoczenia (człowiek nieruchomieje w obliczu zagrożenia), wymioty.

- odruch płciowy

Każda z tych reakcji ma ściśle przypisany bodziec. Bodziec bezwarunkowy specyficzny dla danej reakcji powoduje określoną reakcję bezwarunkową: B_b R_b, np. otworzenie drzwi nie wywoła odruchu ssania, B_o - (B_o bodziec obojętny).

Zawsze bodziec obojętny musi następować przed bodźcem bezwarunkowym. Bodziec obojętny po jakimś czasie staje się bodźcem warunkowym, ponieważ ma możliwość wywoływania określonej reakcji.

B_w R_w

Reakcja warunkowa pojawia się pod warunkiem, że bodziec warunkowy ma zdolność wywoływania tejże reakcji.

Mowa, podobnie jak bodziec, jest układem sygnałowym i wywołuje reakcje. Określone przedmioty mogą wywoływać określone emocje poprzez połączenie się z bodźcem bezwarunkowym, np. wywoływanie pozytywnych emocji na skutek oglądania zdjęcia z ukochaną osobą. Po kłótni z tą osobą, zdjęcie, które się z nią pozytywnie kojarzyło, traci możliwość wywoływania reakcji warunkowej. Po pewnym czasie staje się nam całkowicie obojętne.

Podsumowanie: W warunkowaniu klasycznym dwa bodźce zostają skojarzone w taki sposób, że wystąpienie jednego umożliwia zasadne przewidywanie wystąpienia drugiego z nich. Dany organizm uczy się nowego skojarzenia pomiędzy dwoma bodźcami - bodźcem neutralnym (obojętnym), który poprzednio nie wywoływał tej reakcji, i jakimś silniejszym bodźcem, który ją wywoływał. W efekcie warunkowania bodziec poprzednio obojętny wywołuje nową reakcję, która jest bardzo podobna do reakcji pierwotnej.

Warunkowanie instrumentalne (sprawcze) skupia się na zachowaniu i skutkach tego zachowania; procedura bodziec - reakcja. Relacja ta została nazwana przez Edwarda Thorndike'a prawem efektu. Poprzez nasze zachowanie możemy sprawić, że otrzymamy nagrodę lub karę. Stosowanie „instrumentów” ma na celu zmianę czyjegoś zachowania, np. poprzez przekupstwo. W przypadku, gdy jesteśmy nagradzani, częściej powtarzamy określone zachowanie, które wiązało się z tą nagrodą. W przypadku karania, zachowanie występuje rzadziej, ale nie zawsze zostaje całkowicie wyeliminowane, np. powrót do przestępstwa. Brak następstw może czasem pełnić funkcję kary lub nagrody. Jeśli na skutek jakiegoś zachowania nie zostajemy ukarani, to jest to przez nas odbierane jako nagroda. Stosując metodę kar i nagród można wpływać na zachowanie człowieka (uczyć, oduczać, przeuczać).

W przypadku uzależnień, człowiek odbiera działanie narkotyku bądź innej używki jako nagrodę, ponieważ w ten sposób poprawia sobie nastrój i redukuje poziom stresu. Powtarzanie takiej procedury prowadzi właśnie do uzależnienia. Oduczanie polega na zastosowaniu kary, np. wymioty po spożyciu zbyt dużej ilości alkoholu.

Gdy kara nie jest zależna od zachowania, lecz następuje bez względu na to, co dany organizm czyni, może wystąpić stan wyuczonej bezradności.

Podsumowanie: W warunkowaniu sprawczym zachowanie zostaje skojarzone ze swymi konsekwencjami.

Fobia - reakcja lękowa połączona z określoną sytuacją. Fobia może być wyuczona, choć nie oparta na realnym doświadczeniu, np. ktoś obawiający się węży wcale nie musiał mieć z nimi bezpośredniej styczności.

Wykład 5

Człowiek przejmuje pewne zachowania od innych ludzi, np. agresja - uczenie się poprzez naśladownictwo (dowolne/zamierzone lub mimowolne/niezamierzone).

Hamowanie lub rozhamowanie reakcji

Gdy jedna osoba zabierze głos w dyskusji i nie zostanie skrytykowana bądź wyśmiana, reszta zaczyna ją naśladować, ponieważ uznaje, że takie zachowanie jest dobre. W przypadku gdyby ta osoba spotkała się z negatywną reakcją, reszta prawdopodobnie nie zabrałaby głosu w dyskusji.

Gdy jedna osoba zaczyna wchodzić na ulicę podczas zapalonego czerwonego światła, inni ludzie mogą zacząć podążać za nią. Jest to przykład rozhamowania.

Uczenie się poprzez obserwację

Jeśli ważne bodźce niosą nam informacje, to musimy być zdolni do tego, by zwracać na nie uwagę i dekodować ich znaczenie. Reakcje obserwacyjne mogą być wykonywane przy użyciu każdej modalności zmysłowej i są wzmacniane przez otrzymywaną informację. Rozpoznawanie właściwych sygnałów pozwala zachować się odpowiednio i uniknąć kłopotów. Jest to rodz. uczenia się, które zachodzi wtedy, gdy ktoś wykorzystuje obserwacje czynności innej osoby i ich konsekwencje do kierowania swymi przyszłymi czynnościami. Uczenie się przez obserwację prowadzi do powstania pewnych oczekiwań.

Efekt facylitacji - ułatwione „wciąganie się” w działanie grupy (zarażanie się zachowaniem innych ludzi). Działanie w tłumie powoduje dyfuzję odpowiedzialności (rozproszenie odpowiedzialności). Jest to przykład modelowania, czyli naśladowania „modela”. Obserwowane zachowanie „modela” będzie najsilniej wpływać wtedy gdy widać, że ma ono nagradzające konsekwencje, gdy „model” jest oceniany pozytywnie, gdy są spostrzegane podobieństwa między cechami i właściwościami „modela” i obserwatora, gdy obserwatora nagradza się za zwracanie uwagi na zachowanie „modela”, gdy zachowanie „modela” jest widoczne i wyróżniające się - gdy występuje jako wyraźna figura na tle rywalizujących „modeli”, oraz gdy naśladowanie tego zachowania mieści się w zakresie umiejętności obserwatora.

Uczenie się reguł wiąże się z rozpoznaniem okoliczności, w których reguły mają zastosowanie, oraz z uświadomieniem sobie konsekwencji podporządkowania się im i ich przekroczenia. Reguły są wytycznymi, które dot. zachowania w różnych sytuacjach i są wyrażane słownie jako instrukcje, sugestie, rozkazy, wskazówki, przysłowia i opowieści z morałem. Za pośrednictwem reguł społ. przekazuje się przyszłym pokoleniom nagromadzoną mądrość i uprzedzenia. Najskuteczniejszymi regułami są reguły zinternalizowane, czyli autoinstrukcyjne określające, co można, a czego nie można robić.

Uczenie się polega na metodzie prób i błędów, ale także przez wgląd, czyli nagłe rozumienie relacji między elementami w danej sytuacji, istotnych dla osiągnięcia określonego celu. Zależy od tego, czy w sytuacji problemowej występują relacje, dające się wykryć oraz czy wchodzą one w zakres zdolności poznawczych danego organizmu.

Człowiek uczy się przede wszystkim wykorzystując mowę oraz szeroko rozwinięte procesy poznawcze, czyli każde czynności umysłowe wiążące się z reprezentacją i przetwarzaniem informacji. Na przebieg i efekty uczenia ma wpływ to, co działo się wcześniej (uprzednie doświadczenia) i to, co będzie się działo w przyszłości. Wpływ ma również otoczenie. Komunikując się z innymi ludźmi możemy czerpać wiedzę na temat ich osobistych doświadczeń, które zostają wpisane w naszą własną wiedzę. Zwierzęta muszą wszystkiego albo samodzielnie doświadczyć albo obserwować zachowanie innych zwierząt.

Zatem na uczenie wpływa to, co było przed, to co jest w trakcie i to, co będzie po.

Na to, co było przed składa się: wiedza o sposobach uczenia się oraz wiedza nabyta.

Na to, co jest w trakcie wpływają treści oraz warunki, w których się uczymy. Np. oświetlenie, poziom hałasu, obecność innych osób, czyli czynniki rozpraszające uwagę (dystraktory).

Na to, co będzie po wpływa ilość materiału, reminiscencja, czyli nagłe przypomnienie materiału bez dodatkowych powtórzeń, utrwalony efekt uczenia się (wiedza).

Czynniki wew. - obecne są w każdym czasie; zdolności, poziom dojrzałości procesów poznawczych, motywacja, emocje, osobowość, postawy.

Czynniki zew. - przejściowe.

Zdolności dzielą się na ogólne (inteligencja) i specjalne (uzdolnienia, np. matematyczne).

Emocje dezorganizują przebieg procesów poznawczych (dekoncentracja) oraz utrudniają proces zapamiętywania.

Transfer - przenoszenie na nową sytuację sposobu uczenia się. Wpływ metody przenoszenia.

- specyficzny - korzystanie z metod uprzednio wypróbowanych w podobnej sytuacji

- niespecyficzny

W zależności od efektów mamy do czynienia z transferem pozytywnym lub negatywnym.

Korzystanie z zasobów dotychczasowej wiedzy :

Interferencja - nakładanie się treści na treść. Wpływ treści na treść. Przechowywana informacja jest blokowana przez analogiczne bodźce wejściowe, podobnie jak wtedy.

- interferencja proaktywna - to, czego się uczymy wcześniej wpływa na to, czego uczymy się teraz. Wpływ ten może być albo korzystny (ułatwienie proaktywne) albo negatywny (utrudnienie/hamowanie proaktywne).

- interferencja retroaktywna - wpływ na to, czego uczyliśmy się wcześniej. Ułatwienie retroaktywne lub utrudnienie/hamowanie retroaktywne.

Zapobieganie utrudnieniom:

- nie uczyć się w krótkim czasie materiałów podobnych do siebie

- pomiędzy uczeniem się należy robić przerwy w celu utrwalenia śladów pamięciowych

- nie uczyć się kolejnych treści, gdy poprzednie nie zostały dobrze opanowane

Koneksjonizm rozpatruje uczenie się powiązań czy połączeń między składnikami myślenia, takimi jak pojęcia i wrażenia. Modele koneksjonistyczne składają się ze zbioru jednostek - reprezentujących pojęcia, elementy pojęć lub wrażenia oraz powiązań czy połączeń między tymi jednostkami - reprezentującymi związki między różnymi pojęciami i wrażeniami. Każdemu połączeniu przypisana jest pewna siła, odpowiadająca sile związku między połączonymi jednostkami. Im większa jest siła dodatnia (np. połączenie czekolady z dobrym smakiem) lub ujemna (np. połączenie określonej potrawy ze złym smakiem) połączeń, tym silniejszy związek między dwoma pojęciami. Czasem siłą połączenia między jednostką jest równa zeru (np. woda nie implikuje smaczna bądź niesmaczna), to wtedy nie ma żadnego określonego związku. Tego typu uczenie często nazywa się uczeniem hebbowskim od nazwiska Donalda Hebba, który przedstawił je w ogólnej postaci.

Procesy poznawcze

- powstawanie wrażeń

- spostrzeganie

- myślenie

- pamięć

- uwaga

- fantazja

- wyobraźnia

Poznanie to termin odnoszący się do wszystkich procesów związanych z tworzeniem wiedzy. Jednostka poznania to porcja informacji, myśl lub idea. Na poznanie składają się zarówno treści, jak i procesy. Treści procesów poznawczych to pojęcia, fakty, sądy, reguły i wspomnienia. Pewne procesy poznawcze są umysłową reprezentacją otaczającego nas świata - jak te, które klasyfikują i interpretują doświadczenia - inne są zorientowane wew. - jak sny, czy fantazje. Oparte na wiedzy procesy umysłowe nadają sens kodowanym neuronalnie sygnałom z oka i innych sys. zmysłowych.

Psychologia poznawcza - naukowe badanie procesów i struktur umysłowych umożliwiających myślenie, rozumowanie, wnioskowanie, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów i posługiwanie się językiem. Studiuje ona sposób odbioru i przetwarzania informacji oraz manipulowania nimi przez ludzi.

Psychologowie poznawczy przyjmują na ogół podejście przetwarzania informacji w celu wyodrębnienia składników informacji przetwarzanych stadialnie i sekwencyjnie.

Procesy poznawcze są ze sobą powiązanie funkcjonalnie. Ich przebieg powiązany jest przez inne procesy, takie jak np. rozpad pamięci, rozproszenie uwagi. Procesy poznawcze przebiegają sprawnie dzięki inteligencji, na którą składa się myślenie poznawcze oraz pamięć (typowo ludzkie). Aczkolwiek niektóre funkcje poznawcze są lepiej rozwinięte u zwierząt, np. wzrok, węch. Procesy poznawcze zapewniają nabywanie orientacji w środowisku, umożliwiają adaptację i współdecydują o przeżyciu.

Akt zapamiętywania zwykle zawiera odgórne przetwarzanie przechowywanych informacji. Materiał sensoryczny jest dopasowany do naszych struktur czy wew. reprezentacji. To dopasowanie pozwala nam orzec, czy materiał jest nowy czy już znany, niebezpieczny czy pożądany, przydatny czy nieistotny - w celu kierowania naszymi działaniami. Ten proces podst. rozpoznania wzorca pomaga nowemu materiałowi przejść z rejestru sensorycznego do pamięci krótkotrwałej. Kiedy to się uda, kolejne procesy organizujące pomagają nam przechować go w sposób bardziej permanentny w pamięci długotrwałej. Z kolei rozpoznawanie wzorców i późniejsze organizujące przetwarzanie stanowią pierwszy etap naszych wyższych procesów umysłowych - początek myślenia. Wykracza ono poza informacje zawarte w materiale sensorycznym, używając zmagazynowanej wiedzy do zinterpretowania go. Myślenie to złożony proces umysłowy, polegający na tworzeniu nowych reprezentacji za pomocą transformacji dostępnych informacji. Transformacja ta obejmuje interakcję wielu operacji umysłowych, takich jak wnioskowanie, abstrahowanie, rozumowanie, wyobrażanie sobie, sądzenie, rozwiązywanie problemów i, niekiedy, twórczość. Myślenie ma trzy ogólne cechy: dokonuje się w umyśle, lecz wnioskuje się o nim z obserwowalnego zachowania, jest procesem polegającym na manipulacji wiedzą w ludzkim sys. poznawczym i jest nakierowane na znajdowanie rozwiązań dla problemów, które dana jednostka napotyka. W miarę magazynowania informacji stykając się z otoczeniem, budujemy w naszych umysłach abstrakcyjny model roboczy reprezentujący istotne cechy tego otoczenia. Zaczynamy też tworzyć uogólnienia na podstawie konkretnych przykładów, a także reguły i zasady funkcjonowania świata fiz., biol. i społ. Myślenie opiera się na wielu strukturach umysłowych, takich jak pojęcia, schematy, skrypty i wyobraźnia wzrokowa.

Myślenie zwiera się między dwoma biegunami:

- myślenie autystyczne - osobisty, idiosynkratyczny proces obejmujący fantazje, marzenia, reakcje nieświadome i idee niesprawdzalne przy użyciu kryteriów rzeczywistości zew. Jest przetwarzaniem odgórnym.

- myślenie realistyczne - idee muszą być dostosowane do rzeczywistości, do wymogów sytuacyjnych, ograniczeń czasowych i możliwości osobistych. Często odwołuje się ono do rzeczywistości jako sprawdzianu, co pozwala ocenić stosowność i poprawność czyichś idei wobec jakichś akceptowanych standardów.

Rozumowanie - proces ukierunkowany na cel myślenia realistycznego, w którym ze zbioru faktów wyciąg się wnioski. Używa się informacji z otoczenia i informacji przechowywanych w pamięci zgodnie ze zbiorem reguł przetwarzania informacji. Dzieli się na:

- rozumowanie dedukcyjne - wyciąganie wniosków wynikających logicznie, zgodnie z ustalonymi regułami, z dwóch lub większej liczby twierdzeń, czyli przesłanek. Arystoteles opracował formę rozumowania dedukcyjnego zwaną sylogizmem. Ma trzy składniki: przesłankę większą, mniejszą i konkluzję. Jeśli reguły są przestrzegane, konkluzja zostanie wywiedziona z przesłanek w sposób prawomocny. Jeśli konkluzja nie jest wyprowadzona zgodnie z regułami logiki, jest nieprawomocna. Jeśli jedna z przesłanek jest fałszywa, to konkluzja również musi być fałszywa, nawet jeśli wyprowadzona w sposób prawomocny. Jeśli konkluzja nie jest wyprowadzona logicznie z przesłanek, jest nieprawomocna nawet kiedy jest prawdziwa.

- rozumowanie indukcyjne - w celu wypracowania konkluzji na temat prawdopodobieństwa jakiegoś zjawiska odwołuje się do dostępnych faktów. Skonstruowanie hipotezy na podst. ograniczonych faktów i przetestowanie jej poprzez odniesienie do innych dowodów. Hipoteza nie wyłania się nieuchronnie z logicznej struktury wnioskowania, jak w rozumowaniu dedukcyjnym. Rozumowanie indukcyjne wymaga raczej przeskoku od danych do decyzji. Przeskoków tych dokonuje się dzięki integracji przeszłego doświadczenia, wrażliwości percepcyjnej, przypisaniu określonej wagi każdemu elementowi danych oraz dzięki twórczości. Rozumowania naukowe mają zazwyczaj charakter rozumowania indukcyjnego.

Rozwiązywanie problemów - myślenie przechodzące od stanu wyjściowego do stanu docelowego za pośrednictwem pewnego zbioru operacji umysłowych. Problem dzieli się na trzy części:

- stan wyjściowy - niepełne informacje, od których zaczynamy, z czym może się wiązać jakiś niezadowalający stan rzeczy

- stan docelowy - zbiór informacji lub stan rzeczy, który mamy nadzieję osiągnąć

- zbiór operacji - kroki, jakie musimy podjąć, aby przejść od stanu wyjściowego do docelowego

Fiksacja funkcjonalna - blok umysłowy, wpływający negatywnie na rozwiązywanie problemów i twórczość poprzez hamowanie dostrzeżenia nowych funkcji przedmiotu skojarzonego wcześniej z jakimś innym celem.

Nastawienie umysłowe - istniejący wcześniej stan umysłu, nawyk lub postawa, które mogą podnosić jakoś i szybkość percepcji i rozwiązywania problemów w pewnych warunkach, ale hamować i zakłócać jakość naszej aktywności umysłowej, kiedy stare sposoby myślenia i działania przestają być w nowych sytuacjach produktywne (efekt Einstellung).

Sądzenie - tworzenie opinii, dzięki którym dochodzi się do wniosków i dokonuje krytycznej oceny zdarzeń i ludzi na podst. dostępnych informacji. Produktem lub konkluzją tych procesów umysłowych są sądy. Czasem sądy są formułowane spontaniczne, bez żadnej sugestii z zew.

Podejmowanie decyzji - proces wyboru spośród alternatyw, selekcji i odrzucania dostępnych możliwości. Procesy podejmowania decyzji i sądzenia są ze sobą wzajemnie powiązane.

Wnioskowanie - proces rozumowania polegający na wywodzeniu konkluzji z próbki danych lub uprzednich przekonań i teorii.

Wykład 6

Emocje

Emocje - złożony zespół zmian cielesnych i psych., obejmujących pobudzenie fizjologiczne, uczucia, procesy poznawcze i reakcje behawioralne wykonywane w odp. na sytuację, spostrzeganą jako ważna dla danej osoby.

Wg Roberta Plutchika istnieje koło emocji, które zawiera 8 podstawowych emocji, czyli 4 pary przeciwieństw: radość-smutek, strach-gniew, zdziwienie-oczekiwanie, akceptacja-wstręt. Wszystkie inne emocje są wariantami lub mieszankami tych podst. ośmiu. Plutchik twierdzi, że emocje są najwyraźniej zróżnicowane wtedy, gdy ich intensywność jest dużą (np. obrzydzenie i rozpacz), a różnią się najmniej przy małej intensywności (np. wstręt i smutek. Sądzi on także, że każda emocja podst. jest związana z jakąś ewolucyjną reakcją adaptacyjną, np. radość związana z możliwością prokreacji. Z kolei Carroll Izard proponuje zbiór 10 emocji: radość, zdziwienie, gniew, wstręt, pogarda, strach, wstyd, poczucie winy, zainteresowanie i podniecenie. Ich połączenia dają np. taki wynik: radość + zainteresowanie/podniecenie = miłość.

Procesy emocjonalno-motywacyjne

Emocje wpływają na przebieg naszego zachowania. Procesy emocjonalne są uruchamiane stosunkowo łatwo i posiadają dynamikę przebiegu. Emocje występują w różnych formach:

- pozytywne

- negatywne

Emocje są wywoływane przez zmiany (otoczenie, człowiek, relacje z innymi ludźmi), zapowiedzi zmian (antycypacja - przewidywanie) lub bodźce emocjotwórcze (bezwarunkowe, np. ból, temp., i klasyczne/warunkowe).

Funkcje emocji

- mobilizująca - przygotowanie do działania, spadek lub wzrost pobudzenia

- pośrednicząca - pośredniczy pomiędzy człowiekiem a środowiskiem i odpowiada za procesy samoregulacji, np. przeżycie bólu uruchamia określone zachowanie, ponieważ podejmujemy działania zaradcze.

Według neobehawiorystów, emocje znajdują się w organizmie, czyli w „O” zgodnie ze strukturą” S (bodziec) - O (organizm) - R (reakcja/zachowanie). Emocje mogą być również wywoływane przez obraz nas samych.

- odzwierciedlająca - sposób wyrażania emocji, czyli mimika, pantomimika, mowa. Poprzez emocje i sposób ich wyrażania informujemy jaki mamy stosunek do pewnych zdarzeń. Jest to szczególnie istotne w komunikacji niewerbalnej.

Anatomia emocji

Składniki związane z funkcjami emocji (mobilizującą i odzwierciedlającą):

1. Pobudzenie emocjonalne (napięcie emocjonalne). Związane jest z pobudzeniem motywacyjnym. Pobudzenie emocjonalne wiąże się z funkcją mobilizującą. Samo pobudzenie emocjonalne nie jest jeszcze emocją tylko zmianą stanu organizmu. Emocja pojawia się, gdy pewne zdarzenie zostanie zinterpretowane. W związku z oceną sytuacji pojawia się znak emocji.

2. Znak emocji. Emocje związane są z oceną poznawczą. Ośrodki podkorowe i kora mózgowa uczestniczą w powstawaniu emocji. Znak emocji może być dodatni lub ujemny.

3. Treść emocji. Możemy uświadamiać sobie przyczynę emocji, ale nie zawsze jej źródło jest zidentyfikowane. Możemy uświadamiać sobie do czego emocje nas pobudzają, tzn. jak mielibyśmy ochotę zareagować.

Pobudzenie emocjonalne może się przejawiać w rozmaity sposób. Może być powiązanie ze stresem, którego jest główną składową. Emocje te powodują zmiany nie tylko w psychice człowieka, ale również w organizmie, czego skutkiem mogą być np. wrzody oraz inne uszczerbki na zdrowiu. Zaburzenia psychosomatyczne mają podłoże psychiczne (emocjonalne). Konwersja to przemieszczanie się pobudzenia psychicznego w kierunku narządów wew. Pobudzenie przejawia się w:

- zmianach fizjologicznych(wegetatywnych) - pobudzenie ukł. wegetatywnego, np. zmiana tętna, pocenie się, przyspieszenie oddechu, rozszerzanie i zwężanie źrenic, reakcje naczyniowe (bladość, rumieńce), zaburzenia żołądkowe i jelitowe.

- zmiany psychiczne - zaburzenia spostrzegania (złudzenia), zmiany w toku myślowym (przyspieszenie lub spowolnienie), zakłócenia procesów pamięciowych (zablokowanie pamięci, nadczynność pamięci, tj. gwałtowne przypominanie sobie), dekoncentracja.

- zmiany motoryczne (ruchowe) - zmiany napięcia mięśniowego. Na ogół napięcie wzrasta (napięcie mięśni twarzy, drżenie rąk, gestykulacja, szybkie chodzenie, gadatliwość), ale może również spadać (uginanie się nóg). Ten sposób reagowania jest korzystniejszy, ponieważ aktywność ruchowa odciąża organizm i pozwala rozładować napięcie.

Zmiany emocjonalne są asymetryczne.

Wykład 7

Motywacja

Motywacja - proces regulujący i sterujący tak zachowaniem, aby możliwe było działanie zgodnie z intencją zmierzające do osiągnięcia jakiegoś celu. Wszystkie procesy zaangażowane w rozpoczęcie, kierowanie i podtrzymywanie aktywności fizjologicznych i psychicznych.

- preferencje jednej aktywności ponad inną

- wigor, czyli siła reakcji

- wytrwałość działania wg zorganizowanego wzoru, skierowanego na istotne cele.

Motywacja może się odnosić do celów dalszych, takich jak np. ukończenie studiów, albo bliższych, np. zaspokojenie głodu.

Spostrzeganie/ocena stanu początkowego		MOTYWACJA		Stan końcowy
^ ^|						^ ^|
pojawienie się emocji, określenie celu (stworzenie konkretnej wizji)						wyborażenie tego, co chcemy osiągnąć

Stan początkowy uruchamia zachowanie, które zostaje podjęte. Działalność ukierunkowana jest na osiągnięcie stanu końcowego. Gdy stan końcowy zostaje osiągnięty, pobudzenie redukuje się (powrót do stanu początkowego). Działanie trwa dotąd dopóki nie osiągniemy satysfakcjonującego celu. Wtedy motywacja zostaje rozładowana. Jednak w trakcie mogą pojawić się nowe, silniejsze motywy; wtedy pierwotna czynność zostaje przerwana. Dominująca motywacja wyłącza działanie innych motywów. W ciągu jednego dnia realizujemy wiele różnych celów. Poprzez ustalanie planu dnia, ustalamy hierarchię celów.

Jednak niektóre zadania pozostają niedokończone (lepiej takie zadania pamiętamy). Zjawisko to nazywa się efektem niedomknięcia (zjawisko Zeigarnik) - niezredukowane pobudzenie. Przyczynia się to poczucia niespełnienia.

Popęd - motywacja z założenia pierwotnie biol.

Motyw - potrzeby zakorzenione psych. i społ., które z założenia są zasadniczo wyuczone poprzez doświadczenie osobiste. Motywy mogą być świadome lub nieświadome.

Funkcje pojęć motywacyjnych

- wyjaśnienie zmienności zachowania - odwołujemy się do wyjaśnień motywacyjnych, kiedy zmienności poziomu wykonania w tych samych sytuacjach nie można przypisać różnicom zdolności, wprawy, historii wzmocnień lub przypadkowi

- ustalenie związków biol. i zachowania - stany deprywacji wyzwalają mechanizmy, które motywują nas, poprzez doznania głodu, itp., do działania w celu przywrócenia równowagi organizmu

- wnioskowanie o prywatnych stanach z działań publicznych - człowiek może reagować na powierzchniowe bądź ukryte znaczenie zachowania, czyli albo odnieść się do niego wprost, albo potraktować je jako znaczący symptom stanu emocjonalnego lub motywacyjnego

- ustalanie odpowiedzialności za działania - odpowiedzialność jednostki zakłada motywację wew. i zdolność do kontroli własnych działań. Ludzi ocenia się jako mniej odpowiedzialnych za ich działania, jeżeli: nie mieli złych intencji, siły zew. były tak znaczne, że wymusiły określone zachowania i działania pozostawały pod wpływem środków odurzających, silnych emocji lub innych wpływów wew. Pojęcie odpowiedzialności osobistej traci rację bytu bez pojęcia motywacji świadomie kierowanej.

- wyjaśnianie wytrwałości pomimo przeciwności - motywacja daje nam siłę i energię do działania, nawet jeśli pojawia się znaczna zmienność warunków bodźcowych.

Siłę motywacji mierzy się takimi wskaźnikami jak: poziom aktywności, tempo i szybkość uczenia się, odporność reakcji na wygaszanie, preferencje i zachowania konsumpcyjne.

Czynniki uruchamiające motywację

1. Potrzeby - potrzeba to stan związany z brakiem czegoś, co jest niezbędne do normalnego funkcjonowania. Homeostaza to dążenie organizmu do osiągnięcia i utrzymania stanu równowagi, zarówno wew. jak i pomiędzy podmiotem a środowiskiem. Potrzeby dzielą się na trzy grupy:

- psychiczne - oczekiwania w stosunku do innych ludzi i otoczenia. Doświadczenie akceptacji pojawia się we wczesnym dzieciństwie. Później tworzy się potrzeba akceptacji, oczekiwanie, że kolejne czynności również będą akceptowane (np. niektóre zachowania akceptowane u małego dziecka, przestają być tolerowane u dziecka starszego). Pojawić się może także potrzeba osiągnięć, tj. chęć osiągania więcej niż inni ludzie. Regularne pojawianie się danej sytuacji/reakcji powoduje wytworzenie się w nas określonej potrzeby. Zaczynamy tego oczekiwać. Niektóre potrzeby psych. są związane z innymi potrzebami, np. potrzeba kontaktu (bliskości innych ludzi) wiąże się z potrzebą bezpieczeństwa.

- biologiczne - wynikają ze struktury i funkcji biol., np. potrzeba pokarmu, tlenu, seksu, itp. Potrzeby biol. uruchamiają b. silną motywację.

- bezpieczeństwa - pomiędzy potrzebami biol. a psych., dążenie do unikania bólu lub dolegliwości fiz., wytwarzanie poczucia bezpieczeństwa. Pogorszenie stosunków z innymi ludźmi może zachwiać poczucie bezpieczeństwa (pojawia się niepewność, niejasność).

Stres antycypacyjny - zagrożenie bólem. Stres pojawia się wtedy, gdy człowiek spodziewa się nadchodzącego bólu, a nie gdy jest nim zaskakiwany.

Struktura potrzeb wg Maslowa: potrzeby dzielą się na pierwotne (biol.) i wtórne (społ., poznawcze i estetyczne). Dopiero zaspokojenie potrzeb pierwotnych umożliwia realizację potrzeb wtórnych. Istnieje zatem hierarchia potrzeb, której zwieńczenie stanowi samoaktualizacja.

2. Zadania - cele określone do realizacji, lub przez podmiot albo przez innych ludzi. Polecenie osiągnięcia danego celu może być narzucone przez kogoś.

3. Dysonans poznawczy (rozbieżność informacyjna) - poznawanie/przetwarzanie informacji. Tworzenie się przekonań w odniesieniu do przedmiotu poznania, np. kiedy poznajemy kogoś nowego, to skupiamy się na zdobyciu jak największej liczby informacji o tym człowieku. Zatem tworzą się nowe przekonania (idee, na podst. których możemy wytworzyć przekonania). Czasem pojawia się rozbieżność pomiędzy naszym przekonaniem dot. czegoś a nową informacją. Wtedy ludzie mają tendencję do odrzucania lub zaprzeczania nowej informacji, więc dysonans znika. Mogą też przyjmować dodatkowe założenia, np. każdy popełnia błędy, może się to każdemu zdarzyć, i wtedy także znika dysonans. Inny sposób na pozbycie się dysonansu to zmiana dotychczasowego przekonania. U dziecka dysonans może doprowadzić do lęku, a w konsekwencji do nerwicy, np. w filmie znika główny bohater. Dziecko ma zmniejszone możliwości adaptacyjne, więc trudniej przystosowuje się do różnych zmian.

Wg teorii instynktów motywacja ma charakter wrodzony, mechanistyczny i pozbawiony kontroli myślowej. Jednak teoria ta ustąpiła miejsca teorii popędu, czyli uczenie się przez organizm nowych reakcji w oparciu o napięcie wynikające z pierwotnych lub nabytych popędów. Reakcje, które prowadzą do redukcji napięcia, zostają utrwalone Ta teoria homeostatyczna nie wyjaśnia jednak zachowania motywowanego poszukiwaniem pobudzenia i aktywności motywowanej ciekawością czy zabawą. Teoria pobudzenia opisała zjawisko polegające na powszechnie stwierdzanym poszukiwaniu przez ludzi i zwierzęta optymalnego poziomu pobudzenia. Prawo Yerkesa-Dodsona głosi, iż poziom pobudzenia i poziom wykonania pozostają w zależności krzywoliniowej. Jeśli doszło do niepowodzenia w działaniu to wytłumaczyć to możemy albo poprzez niedostateczny poziom zdolności, albo niewielkie umiejętności. Natomiast niepowodzenie może też wynikać z motywacji, małej bądź zbyt dużej. W miarę wzrostu natężenia motywacji, wzrasta również sprawność działania, do pewnego poziomu motywacji - optymalnego (1 prawo). Związane jest to ze wzrostem sprawności działania, ale po przekroczeniu poziomu optymalnego, ta sprawność się obniża. Zatem można przyjąć, że motywowanie ma pewną granicę, która jest różna dla różnych ludzi. Każdy z nas posiada subiektywny próg optymalny.

Dla wykonania zadań trudnych, optymalny jest niski poziom motywacji (2 prawo). Wykonując zadania łatwe, możemy tolerować nawet b. wysoki poziom motywacji. Im trudniejsze zadanie, tym korzystniejsza, ponieważ niższa, motywacja.

Wykład 8

Różne cele mają różną użyteczność, ponieważ zaspokajają w różny sposób. Motywacja służy nie tylko do podtrzymywania wartości, ale również do niszczenia (unikania czegoś, co już nie jest użyteczne). Subiektywna ocena szans/subiektywne prawdopodobieństwo sukcesu - motywacja utrzymuje się tak długo, jak człowiek ma przekonanie o powodzeniu. Czynnik ten jest niezależny od rzeczywistego prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu:

0 < P_S < 1

P_S - subiektywne prawdopodobieństwo sukcesu.

Gdy P_S=1, to wtedy mamy do czynienia z graniczeniem z pewnością. Motywacja jest zmniejszona bądź nie występuje wcale. Cel może mieć dużą wartość, ale wcale nie motywować.

N_m - wielkość napięcia

W_i - użyteczność celu

Zarówno emocje jak i motywacja mają wpływ na regulację innych procesów. Błędy w spostrzeganiu przejawiają się w akcentowaniu cech związanych z obiektem, którego wartość oczekujemy. Np. umawiamy się z kimś na spotkanie w ruchliwym miejscu i jeśli b. chcemy się z tą osobą spotkać, to możliwe, że pomylimy ją z kimś z tłumu obcych przechodniów. Motywacja ma wpływ na przebieg myślenia. Czasem zaciera się granica pomiędzy tym, co chcemy, a rzeczywistością. Jest to przykład myślenia życzeniowego. Motywacja może być także powiązana z pamięcią, np. łatwo zapamiętujemy i przypominamy sobie to, co kiedyś wiązało się z zagrożeniem.

Stres

Osoby, którym b. zależy na sukcesie często ponoszą porażkę. Poziom motywacji musi być adekwatny do sytuacji. Wraz ze wzrostem niepokoju wzrasta także sprawność działania. Zatem do pewnego poziomu emocje działają korzystnie. Bardzo niski i bardzo wysoki poziom stresu działają niekorzystnie - dystres. Stres optymalny to eustres.

Stres - zespół specyficznych i niespecyficznych (ogólnych) reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które zakłócają jego równowagę i wystawiają na poważną próbę lub przekraczają jego zdolność radzenia sobie. Na owe zdarzenia bodźcowe człowiek nie ma wpływu. Należą do nich różne warunki zew. i wew., które zbiorczo są nazywane stresorami. Stresor jest zdarzeniem bodźcowym, które wymaga od organizmu jakiegoś rodz. reakcji przystosowawczej. Reakcja organizmu na stresory zew. to napięcia. Reakcja jednostki na potrzebę zmiany składa się z kombinacji różnych procesów zachodzących na kilku poziomach - fizjologicznym, behawioralnym, emocjonalnym i poznawczym.

Każdy żywy organizm przeżywa stres. Życie organizmu jest bowiem związane z pobudzeniem organizmu.

Stres psychologiczny - negatywne przeżycia emocjonalne.

S - O - R

S - czynniki wywołujące reakcje stresowe (stresory)

O - organizm i jego charakterystyka

R - stres (reakcja na działające stresory)

CZŁOWIEK (O) STRESORY (S)

osobowość (temperament) N_z (zdarzenia losowe, niezależne

od człowieka, np. kataklizm,

śmierć bliskich, itp.)

radzenie sobie Z (stresory, zależne od człowieka,

np. wynikające z zachowania

człowieka, tj. konflikty z ludźmi,

dostarczanie sobie adrenaliny

| |

STRES

Temperament jest czynnikiem ryzyka, który może przyczyniać się do powstawania stresu. Osobowość kształtuje wrażliwość na stresory, w związku z czym współdecyduje o powstawaniu stresu. Takie cechy jak wrażliwość (emocjonalna i zmysłowa), poszukiwanie doznań, samoocena (niska samoocena sprawia, że człowiek jest bardziej podatny na stres), poczucie własnej wartości, zdolność do reagowania na lęk, emocjonalność, nieśmiałość, zasób doświadczeń (doświadczenia poprzednie uwrażliwiają na stres albo osłabiają tę wrażliwość) mają wpływ na większą bądź mniejszą podatność na stres. Osobowość współdecyduje również o czasie trwania stresu.

Perserwatywność - reakcja utrzymywana nawet po zakończeniu sytuacji związanej ze stresem, tzw. nadmierne przeżywanie. Reakcja utrzymywana przez dłuższy czas nawet, gdy warunki już się zmieniły.

Osobowość sama w sobie może być źródłem stresu. Konflikt pomiędzy wew. impulsami związanymi z popędami a hamującym superego. Inne konflikty są związane z koniecznością dokonania wyboru - wybór jednego z rozwiązań eliminuje konflikt, np. cele o zbliżonej lub jednakowej wartości pozytywnej/negatywnej. W przypadku negatywnych wartości, odrzucone rozwiązanie wydaje się być lepsze (wybieranie tzw. „mniejszego zła”). Niektóre konflikty są nerwicotwórcze.

Radzenie sobie - proces ukierunkowany na uporanie się z wew. lub zew. wymaganiami, które są spostrzegane jako nadmiernie obciążające, czyli przekraczające środki czy możliwości danej jednostki. Proces radzenia sobie może składać się z behawioralnych, emocjonalnych lub motywacyjnych reakcji i myśli. Może on także poprzedzać potencjalnie stresujące wydarzenie, przyjmując postać antycypacyjnego radzenia sobie. Przewidywanie stresującej sytuacji prowadzi do wielu myśli i uczuć, które same mogą wywoływać stres.

Osobowość odgrywa ważną rolę w wyborze strategii radzenia sobie w sytuacji stresowej:

- koncentrowanie się na zadaniu - radzenie sobie z zachowaniem (zadaniowe zachowanie) w celu usunięcia stresu. Stawianie czoła sytuacji problemowej - wszystkie strategie zmierzające do uporania się bezpośrednio ze stresorem, czy to przez działanie zew., czy za pomocą realistycznego procesu rozwiązywania problemów. Koncentrowanie się na problemie, z którym trzeba sobie poradzić oraz na czynniku, który wywołał stres. Uświadomienie sobie potrzeby działania, ocena sytuacji i własnych zasobów umożliwiających uporanie się z nią i podjęcie stosownego działania w celu usunięcia lub zmniejszenia zagrożenia. Ta strategia jest użyteczna w odniesieniu do stresorów, na które możemy mieć wpływ.

- koncentrowanie się na emocjach - rozładowywanie napięcia. Przyczyna nie zostaje jednak wyeliminowana, ponieważ poprawia się tylko nastrój. Strategia użyteczna w przypadku stresorów, na które trudniej wpłynąć. Nie szukamy sposobów zmiany wew. sytuacji bodźcowej, lecz staramy się zmienić nasze uczucia i myśli odnoszące się do niej. Strategia ta nazywana jest również terapeutyczną strategią radzenia sobie.

- strategia unikowa - unikanie danej sytuacji lub otoczenia, lub odkładanie pewnych spraw „na potem”.

Wybór strategii zależy od osobowości. Każdy człowiek zna jakieś sposoby radzenia sobie ze stresem, aczkolwiek sposoby te mogą być nieskuteczne. W konsekwencji pojawia się stres charakteryzujący się:

- nasileniem (słaby/silny stres)

- czasem trwania (krótki/długi)

lub charakteryzujący się zmianami biol.:

- pobudzenie nerwowe (pobudzenie ukł. wegetatywnego)

- pobudzenie hormonalne

Fazowość rozwoju

Stres przebiega w pewnych fazach. Pierwsze zmiany są gwałtowne, potem objawy stresu rozwijają się, ale nie są już tak gwałtowne. Następnie dochodzi do fazy wyczerpania organizmu.

Zakres zmian cały organizm może być pobudzany (ogólny zespół adaptacyjny) lub zmiany mogą być miejscowe/ograniczone (miejscowy zespół adaptacyjny).

Ogólny zespół adaptacyjny składa się z trzech składników:

- reakcja alarmowa

- stadium odporności

- stadium wyczerpania

Ogólny zespół adaptacyjny ma charakter przystosowawczy, ponieważ w stadium odporności organizm może trwać i stawiać opór dalszym szkodliwym oddziaływaniom. Wywołana w ten sposób obrona przed stresorem rozwija się i utrzymuje w pośrednim stadium powrotu do normy.

Stres ostry - przemijające stany pobudzenia, z zazwyczaj wyraźnie określonym początkiem i końcem

Stres chroniczny - utrzymujący się mimo upływu czasu stan trwałego pobudzenia, w którym wymagania są spostrzegane jako większe od pozostających do naszej dyspozycji wew. i zew. środków zaradczych.

Fizjologiczne reakcje na stres

Autonomiczny ukł. nerwowy reguluje czynności narządów wew. organizmu. W warunkach stresu oddychanie staje się szybsze i głębsze, tempo pracy serca wzrasta, naczynia krwionośne zwężają się, a ciśnienie krwi rośnie. Napinają się również mięśnie twarzy. Do mięśnie gładkich biegną sygnały nakazujące wstrzymanie pewnych funkcji organizmu, nie związanych z przygotowaniem go do uporania się z krytyczną sytuacją. Ukł. nerwowy pobudza także wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny, które sygnalizują wielu innym narządom, by wykonywały swe wyspecjalizowane funkcje. Również przysadka mózgowa wydziela hormony, steroidy.

Gdy organizm jest pod wpływem chronicznego stresu, zwiększone wytwarzanie „hormonów stresowych” zagraża integralności ukł. immunologicznego.

Zaburzenia psychosomatyczne spowodowane są przez czynniki poznawcze i emocjonalne, np. wrzody trawienne, astma. Są nazywane chorobami adaptacyjnymi, ponieważ wynikają z usiłowań organizmu zmierzających do fizjologicznego przystosowania się do stresorów sytuacyjnych.

Psychiczne reakcje na stres

Reakcje psychiczne na stres są wyuczone, zależą od sposobu spostrzegania i interpretowania świata oraz od naszej zdolności radzenia sobie ze stresem. Reakcje psychiczne dzielą się na behawioralne, emocjonalne i poznawcze.

Behawioralne

Napięcie mięśniowe lub skurcze mięśni. Również reakcje nieświadome, takie jak zgrzytanie zębami we śnie. Aby określić podst. tempo reagowania, z którym porównuje się reakcje związane ze stresem, trzeba znać częstość danego zachowania przed pojawieniem się stresora, np. jedzenie słodkości może być behawioralną reakcją stresową, jeśli dana osoba nigdy nie jadła słodyczy przed rozpoznaniem u niej cukrzycy. Zachowanie osoby mającej do czynienia ze stresorem zależy po części od poziomu stresu, jakiego doświadcza.

Łagodny stres aktywizuje i nasila zachowania ważne z biol. punktu widzenia, takie jak jedzenie, agresja i zachowania seksualne. Czyni organizm bardziej czujnym i żwawym - następuje koncentracja energii i wyniki działania mogą się poprawić. Może on prowadzić do pozytywnych przystosowań behawioralnych, takich jak staranie się, aby być lepiej poinformowanym, zachowywanie czujności wobec źródeł zagrożenia, poszukiwanie ochrony i oparcia u innych oraz uczenie się lepszych postaw i umiejętność radzenia sobie z trudnościami. Przedłużające się działanie nie usuniętych łagodnych stresorów może spowodować nieprzystosowawcze reakcje behawioralne, takie jak zwiększona drażliwość, słaba koncentracja uwagi, zmniejszona wydajność i chroniczne zniecierpliwienie. Jednakże stresory takie nie stanowią problemu, kiedy występują tylko sporadycznie lub są spostrzegane jako nie wykraczające poza możliwości kontrolowania ich przez daną osobę.

Umiarkowany stres na ogół zakłóca zachowanie, a zwłaszcza zachowanie wymagające umiejętnej koordynacji, np. wygłaszanie publicznych przemówień. Może wystąpić także zachowanie otwarcie agresywne, zwłaszcza jako reakcja na frustrację. Umiarkowany stres może także wywoływać powtarzane wielokrotnie, stereotypowe reakcje, takie jak chodzenie w kółko lub kiwanie się. Te stereotypowe reakcje mają skutki różnego rodz. Z jednej strony są przystosowawcze, gdyż redukują wysoki poziom stymulacji stresowej i zmniejszają wrażliwość jednostki na oddziaływanie środowiska, z drugiej są nieprzystosowawcze, ponieważ są nieelastyczne, sztywne i utrzymują się nawet wtedy, gdy w danej sytuacji środowiskowej bardziej odpowiednie byłyby inne reakcje.

Silny stres hamuje i tłumi zachowanie, może prowadzić do całkowitego znieruchomienia. Znieruchomienie może być jednak reakcją obronną, ponieważ wyraża dążenie organizmu do zredukowania lub wyeliminowania szkodliwych skutków stresu.

Emocjonalne

Stres wywołuje negatywne emocje i wysiłki zmierzające do złagodzenia cierpienia w sposób bezpośredni lub pośredni. Przeżycie serii stresujących zdarzeń jest zapowiedzią depresji emocjonalnej. Źródłem depresji może być utrata lub rozłąka z bliskimi, jednak gdy rozłąka wychodzi z naszej inicjatywy jest zazwyczaj mniej stresująca.

Zespół stresu pourazowego to zespół opóźnionych reakcji stresowych, który nawraca wielokrotnie, nawet po upływie długiego czasu od doświadczenia traumatycznego, np. weterani wojenni. Ponadto u ofiar występuje odrętwienie emocjonalne w odniesieniu do codziennych zdarzeń oraz uczucie wyobcowania wobec innych ludzi. Cierpienie emocjonalne towarzyszące zespołowi stresu pourazowego może powodować nasilenie różnych objawów, takich jak kłopoty ze snem, poczucie winy, trudności ze skupieniem uwagi oraz przesadna reakcja podrywania się na nieoczekiwane bodźce. Są to reakcje warunkowe, wyuczone w kontekście poważnych, zagrażających życiu sytuacji bodźcowych. Reakcje emocjonalne stresu pourazowego mogą występować w ostrej postaci natychmiast po nieszczęśliwym zdarzeniu i ustępować powoli w ciągu kilku miesięcy. Reakcje te mogą się utrzymywać stając się chronicznym zespołem, czyli wzorcem zalegającego stresu.

Poznawcze

Gdy stres zostaje zinterpretowany jako zagrażający zdrowiu, dobremu samopoczuciu lub samoocenie danej osoby, może to mieć szkodliwy wpływ na różne funkcje intelektualne, jak wówczas, kiedy irracjonalne, zdaniem wszystkich, myśli, tworzą generalizacje z jakiegoś elementu sytuacji stresowej na niezbyt podobne bieżące zdarzenia bodźcowe. Na ogół, im większy stres, tym większy spadek sprawności intelektualnej i zakłócenie elastyczności myślenia. Skupiając się na zagrażających aspektach sytuacji i na naszym pobudzeniu, redukujemy ilość uwagi, jaką możemy poświęcić skutecznemu radzeniu sobie z innymi bieżącymi zadaniami. Stres wpływa ujemnie również na pamięć, ponieważ skierowanie części uwagi na nowe bodźce ogranicza pamięć krótkotrwałą, a wyszukiwanie przechowywanych w pamięci istotnych informacji zależy od sprawnego posługiwania się odpowiednimi sygnałami wyszukującymi. Stres może także zakłócać rozwiązywanie problemów, dokonywanie ocen i podejmowanie decyzji, zwężając zakres dostrzeganych możliwości i zastępując stereotypowym sztywnym myśleniem bardziej twórcze sposoby reagowania. Wysoki poziom stresu wpływa również ujemnie na rozwój intelektualny dzieci.

Wykład 9

Pierwotna ocena (interpretacja zdarzenia) - jakie znaczenie ma dane zdarzenie dla podmiotu, ocena czy pojawi się stres czy nie:

- obojętna

- korzystna

- niekorzystna

W przypadku oceny obojętnej i korzystnej występuje brak stresu. Natomiast ocena niekorzystna wiąże się z krzywdą (dot. sfery moralnej), stratą (dot. sfery materialnej), zagrożeniem (fiz. lub społ.), wyzwaniem (czasem powoduje rezygnację).

Stres pojawia się również wtedy, gdy przewidujemy, że dane zdarzenie może być niekorzystne - stres antycypacyjny.

Wtórna ocena (ocena zasobów radzenia sobie) - poziom przeżycia stresu i jego wielkość

Często jakaś sytuacja jest najpierw spostrzegana jako fatalna, ale z czasem, po uruchomieniu reakcji poznawczej, zmienia się nasze podejście do niej. Jest to zjawisko określane jako przewartościowywanie.

Zagrożenie fiz. i wtórna ocena negatywna powodują najsilniejszy stres, np. spadający samolot. Pojawia się stan paniki.

Osobowość

Osobowość - złożony zbiór własności psychicznych, które wpływają na charakterystyczne wzorce zachowania jednostki, niezmienne czasowo i sytuacyjnie. Struktura/ forma organizacji życia psychicznego człowieka, która integruje i organizuje funkcjonowanie mechanizmów kierujących naszym zachowaniem. Np. obserwując porządek w zachowaniu, możemy odnieść to też do życia psychicznego. Osobowość służy do opisania jakiegoś hipotetycznego porządku w życiu psychicznym, jak również dostarczaniu i przetwarzaniu informacji. Osobowość jest ukł. dynamicznym. Działanie oparte jest na informacjach, ich brak obniża sprawność działania.

Psychologia osobowości - dziedzina psychologii starająca się zintegrować wszystkie aspekty funkcjonowania jednostki. Tworzy podst. badawcze i teoretyczne pozwalające zrozumieć problemy osobiste i patologię ciała, umysłu oraz zachowania, a także stanowi punkt wyjścia różnych metod terapeutycznych zmiany osobowości.

Wzór osobowości A

Charakterystyczny ukł. cech/właściwości opisany w kontekście zaburzeń fiz. (choroba wieńcowa); nadmierny pośpiech, nadmierna odpowiedzialność, skłonność do częstego reagowania złością, brak umiejętności cieszenia się własnymi umiejętnościami.

Typ osobowości C

Uważa się, że ten typ pojawia się częściej u kobiet, zwłaszcza tych z nowotworem piersi (C- cancer). Stłumiona wrogość do własnych matek, nieumiejętność przeżywania i ujawniania negatywnych emocji (tłumienie), pasywny stosunek do rzeczywistości (poddawanie się), uległość (skłonność do podporządkowywania się), zaniedbywanie siebie połączone z troską o innych. Towarzyszy tym objawom również duża potrzeba miłości i wsparcia emocjonalnego. Objawy ujawniają się szczególnie podczas choroby. Ten typ osobowości nie jest jednak przyczyną choroby, a jedynie czynnikiem ryzyka.

Teorie psychodynamiczne osobowości opierają się na założeniach psychoanalizy. Wg teorii psychoanalitycznej rdzeniem osobowości są zdarzenia zachodzące w psychice osoby, które motywują zachowanie. Niektórych motywacji jesteśmy świadomi, inne pozostają w sferze nieświadomości. Psychodynamiczny charakter tego podejścia wiąże się z naciskiem na te właśnie wew. sprężyny zachowania. Freud uważał, że każde zachowanie jest umotywowane. Każde zachowanie ma przyczynę i cel, które mogą zostać wykryte przez psychoanalizę wolnych skojarzeń, snów, czynności pomyłkowych i obserwowalnych wskaźników wew. pasji. Ludzkie działania wyłaniają się z tego, czego naprawdę pragniemy - nawet jeśli nie zdajemy sobie sprawy, czego chcemy. Freud twierdził, że dominują pragnienia seksualne i agresywne i za pośrednictwem procesów świadomych, jak również nieświadomych oddziaływają na nasze myśli i zachowania. Istota podejścia psychoanalitycznego zawiera się w 4 pojęciach:

1) determinizm psychiczny - wszystkie reakcje umysłowe i zachowaniowe (objawy) są zdeterminowane wcześniejszymi doświadczeniami.

2) wczesne doświadczenia - mają najgłębszy wpływ na ukształtowanie osobowości i wzorce zachowania ludzi dorosłych.

3) popędy i instynkty - każdy posiada wrodzone instynkty czy popędy, które stanowią systemy napięcia w organach ciała. Freud początkowo wyróżniał dwa podst. popędy: samozachowanie/ego (zaspokajanie potrzeb fizjl. koniecznych w celu przetrwania) i popęd seksualny (Eros) wiążący się także z poszukiwaniem przyjemności lub fiz. kontaktu. Freud zakładał, że ów popęd działa od urodzenia. Z czasem pojawiło się pojęcie popędu śmierci (Tanatos), czyli siły negatywnej pchającej ludzi do zachowań agresywnych i destrukcyjnych.

4) procesy nieświadome - w zachowaniu są treści jawne, czyli te których jesteśmy całkowicie świadomi, oraz ukryte, będące efektem istnienia niedostępnych dla nas procesów nieświadomych.

Teorie behawiorystyczne osobowości opierają się na wyuczonych zachowaniach (nawykach).

Ocena osobowości opiera się zasadniczo na intuicji i na ograniczonych, niekontrolowanych, niesystematycznych obserwacjach. Takie sądy czasem są słuszne, a czasem podatne na błędy. Głównie dlatego, że obserwujemy ludzi w wąskim zakresie sytuacji. Jest mało prawdopodobne, by te warunki stwarzały szanse na ujawnienie się zmienności zachowania. Mamy skłonność do jednowymiarowego widzenia wielu osób, ponieważ obserwujemy je tylko w jednym czy paru typach sytuacji i często ich zachowanie pozostaje pod silnym wpływem tychże sytuacji. Ponadto człowiek sam może wyzwalać w tych osobach pewne typy reakcji, których nie miewają wobec innych ludzi. Sądy na temat innych ludzi mogą być zatem zniekształcone przez te i wiele innych czynników. Prowadzą one do interpretacji ich osobowości niezgodnej z ich własną interpretacją lub z interpretacją innych ludzi.

Badanie osobowości odbywa się przy wykorzystaniu:

- dane z samopisu, czyli to co sami ludzie twierdzą na temat własnego zachowania, postaw i cech, często w testach i inwentarzach osobowości

- dane obserwacyjne ukazują, co o jednostce twierdzą inni (np. rodzina, znajomi), którzy ją oceniają, również profesjonalnie

- specyficzne dane zachowanie to systematycznie rejestrowane informacje o tym, co dana osoba mówi i co robi w pewnej szczególnej sytuacji

- dane biograficzne to fakty z życia (poziom wykształcenia, stan cywilny, rozwód rodziców w przeszłości)

- dane fizjologiczne zawierające informacje o tętnie, przewodnictwie skóry, biochemii hormonów i funkcjonowaniu neuroprzekaźników

Te rodzaje danych mogą być interpretowane wg jednego z dwu głównych podejść do studiowania osobowości:

1. podejścia idiograficznego jest skoncentrowane na osobie, skupia się na tym, w jaki sposób unikatowe aspekty osobowości jednostki tworzą zintegrowaną całość. Zakłada on, że cechy i zdarzenia nabierają różnego znaczenia w życiu różnych osób (studium przypadku - wiele źródeł tworzy psych. biografię; zbiorcze studium przypadku - porównanie informacji idiograficznych na temat wielu osób, np. zbiorcze raporty o kobietach z wielorakimi zaburzeniami zachowania, z których każda była badana indywidualnie przez danego badacza)

2. podejścia nomotetycznego jest skoncentrowane na zmiennych, przy założeniu, że te same cechy czy wymiary osobowości stosują się do każdego w ten sam sposób - ludzie różnią się stopniem, w jakim posiadają daną własność. Poszukuje się związków między różnymi cechami osobowości w populacji ogólnej (metoda korelacyjna - odkrycie systematycznych związków występujących u większości ludzi między cechami oraz między cechami a zachowaniem; analiza czynników - pozwala wykryć istotne wymiary/czynniki, leżące u podst. ich współzmienności).

Każda rola jest opisywana w kategoriach społ. i charakteryzuje człowieka. W kategoriach poznawczych można opisać osobowość w formie pewnych obrazów poznawczych. Cechy również służą opisywaniu osobowości. Cechy są to uogólnione skłonności do działania, które ludzie posiadają w zróżnicowanym stopniu; nadają one spójność ludzkim zachowaniom w różnych sytuacjach i w różnym czasie. Np. można okazać uczciwość jednego dnia zwracając zagubiony portfel, a innego - nie ściągając na egzaminie. Niektórzy teoretycy cech uważają je za predyspozycje leżące u podłoża zachowania, natomiast teoretycy bardziej konserwatywni używają cech jako wymiarów opisowych, które są po prostu podsumowaniem obserwowanego zachowania. Zatem cechy są to tendencje/skłonności do określonych zachowań w sytuacji, która angażuje daną cechę, np. na bezludnej wyspie nie możemy stwierdzić, czy ktoś jest towarzyski.

Wykład 10

Osobowość odnosi się do mechanizmów działania, wskazuje na różnice indywidualne, ale także na podobieństwa. Może być określana w kontekście cech i mechanizmów kierujących zachowaniem (mechanizmy popędowo-emocjonalne determinują w pełni zachowanie człowieka już na wczesnym etapie życia). Wraz z wiekiem mechanizmy popędowo-emocjonalne ulegają coraz większej kontroli. Jest to związane z rozwojem poznawczym, z uczeniem się, nabywaniem doświadczenia. Dokładniej nazywa się je strukturami poznawczymi, czyli osobistymi doświadczeniami dziecka (samowiedza). Stanowi ono normy zachowania (struktury poznawcze są ich źródłem). Źródło idealizacji to wizja oczekiwana samej osoby i otoczenia. Każdy posiada wiedzę na swój temat, ale stara się także wytworzyć obraz siebie takiego, jakim chciałby być (obraz idealny własnej osoby). Obrazy idealne mogą odnosić się również do otoczenia. Rozbieżność pomiędzy tym, co rzeczywiste, a tym, co idealne, stanowi źródło motywacji. Popycha nas do działania i rozwoju. Jeśli rozbieżność jest mała („ja” realne bliskie idealnemu) świadczy to o tym, że człowiek siebie akceptuje. Samoocena to to, co dotyczy „ja” realnego. Poziom akceptacji jest więc mierzony na podst. wielkości rozbieżności. Ów poziom ma także związek z odpornością na stres. Osoby z zaniżoną samooceną są bardziej podatne na stres. Poczucie własnej wartości to sytuacja, kiedy „ja” realne jest usytuowane w hierarchii wartości.

Na motywację poznawczą składają się zainteresowania. Struktury poznawcze są źródłem programów zachowania (pomysłów, co zrobić). Powoduje to, że człowiek może być twórczy. Twórczość nie jest związana tylko z inteligencją, ale także z osobowością. Sprzeczne jest to z koncepcją ortodoksyjnych behawiorystów, którzy zakładali, że twórczość ma swoje źródło w otoczeniu (na zew.). Natomiast źródłem twórczość jest wnętrze, czyli osobowość. Aczkolwiek inspiracje, jak najbardziej, mogą pochodzić z zew.

Na zachowanie składają się mechanizmy popędowo-emocjonalne oraz struktury poznawcze.

Potrzeby emocjonalne rozwijają się bardzo wcześnie i nie zanikają. Potrzeby psychiczne tworzą się jako nastawienie/oczekiwania konkretnych zachowań. Potrzeby emocjonalne kształtują się w oparciu o przeżycia emocjonalne, np. kontakt fiz. (sensoryczny) dziecka z innymi ludźmi. Ten kontakt jest źródłem przyjemności, ponieważ redukuje przykre napięcia. Zjawisko to jest obecne zarówno u ludzi, jak i u zwierząt. U bardzo małych dzieci potrzeba kontaktu emocj. zbiega się głównie do potrzeby kontaktu fiz. Kontakt psych. nie eliminuje potrzeby kontaktu fiz. Potrzeba kontaktu emocj. powiązana jest z potrzebą bezpieczeństwa. Im mniej bezpiecznie się czujemy, tym większą odczuwamy potrzebę kontaktu z innymi ludźmi. Neurotyczna potrzeba miłości nasila się w nerwicach, ponieważ istotą nerwic jest zachwiane poczucie bezpieczeństwa. Klęski i katastrofy powodują zmiany w relacjach międzyludzkich. Czasem kontakt z drugą osobą nie jest zrywany, nawet jeśli powinien, np. w przypadku maltretowanych kobiet. Całkowite zerwanie kontaktu wiązałoby się z brakiem poczucia spełnienia potrzeb emocjonalnych. To, co utrzymuje takie patologiczne związki to ukryte mechanizmy uniemożliwiające podjęcie tak radykalnych decyzji. Nowa sytuacji jawi się czasem jako psych. trudniejsza.

Doświadczenie słabości - pojawia się w okresie dzieciństwa. Konieczność ustępowania jest również doświadczeniem słabości (relacje dziecko-rodzin lub starsze rodzeństwo/rówieśnicy), podobnie jak niedostatki typu mniejsze zdolności, brak wiedzy, niepełnosprawność fiz., także różnego rodz. klęski żywiołowe. Każde takie doświadczenie związane jest z przykrymi emocjami. Neopsychoanalitycy akcentują znaczenie czynników społ. w rozwoju człowieka. Jeden z przedstawicieli tego nurtu, Alfred Adler, stwierdził, że pierwotne doświadczenie słabości jest później kompensowane dążeniem do mocy (motywacja do zrekompensowania sobie doświadczenia słabości). Uważał, że jako dzieci wszyscy doświadczamy poczucia niższości. Wg Adlera powoduje to, że ludzie stają się dominujący i niekiedy wręcz despotyczni. Dzieje się tak, gdy słabość doświadczana była często i rzadko równoważona. Nie wszyscy, którzy doświadczają słabości mają jednakowo silne dążenie do przewagi. Silne jest to zwłaszcza u ludzi, którzy nie mają żadnych osiągnięć w życiu. Niektórzy kompensują sobie słabość w jednej dziedzinie osiągnięciami w innej. Osłabia to chęć dominacji. Mechanizm tworzenia się tej potrzeby jest oparty na dwojakich rodz. doświadczeń:

- emocje negatywne oczekiwanie przewagi, które w efekcie powoduje doświadczanie przewagi nad innymi

- emocje pozytywne

Ludzie szukają słabych stron danej osoby, by uzyskać nad nimi przewagę. Struktura osobowości buduje się wokół tego podst. dążenia do zrekompensowania sobie doświadczenia słabości z dzieciństwa. Adler podkreślał, że konflikty osobowości wypływają nie tyle z rywalizujących impulsów wew., ile z niezgodności między naciskami środowiska zew. a indywidualnym dążeniem do adekwatności.

Doświadczenie zależności - zależność od innych ludzi ma miejsce przez całe życie. Jednak inna jest zależność wczesnodziecięca, a ta, która ma miejsce w dorosłym życiu. Na początku dziecko jest zależne od b. niedużej liczby osób, ale za to jest to zależność całkowita. W miarę rozwoju człowieka, poszerza się krąg osób, od których jest on zależny. Opinia publiczna jest takim najszerszym kręgiem. Jednak z czasem słabnie stopień zależności. Co więcej, ludzi, od których jesteśmy zależni można zmienić. Rozwija się mechanizm zależności emocjonalnych (potrzeby zależnościowe). Zależność obiektywna to np. korzystanie z pomocy lekarza w przypadku choroby. Zależność subiektywna (emocj.) to sytuacja, kiedy człowieka zdolny do samodzielnej aktywności, nie podejmuje jej, tylko zdaje się na innych ludzi. Jest to działanie uzależnione od obecności i pomocy innych osób. U kobiet taka zależność jest bardziej społ. akceptowana. U mężczyzn mniej, dlatego niektórzy starają się ją ukryć osobowość bierno-zależna.

Zatem słabość może powodować zarówno dominację (jeśli sytuacja sprzyja i jest się do tego zachęconym) albo zależność emocjonalną (przy poczuciu słabości otrzymuje się pomoc).

Carl Jung rozszerzył pojęcie nieświadomości, tworząc pojęcie nieświadomości zbiorowej (kolektywnej). Nieświadomość zbiorowa predysponuje nas wszystkich do reagowania w ten sam sposób na pewne bodźce. Dzięki niej jesteśmy w stanie zrozumieć pewne mity, działa sztuki i symbole, które są uniwersalnymi archetypami ludzkiej egzystencji. Ponadto osobowość widział jako konstelację kompensujących się sił wew. pozostających w równowadze dynamicznej (męska agresja i kobieca wrażliwość) psychologia analityczna. Do dwóch podst. impulsów seksualnych i agresywnych Jung dodał potrzebę twórczości i potrzebę samourzeczywistnienia.

Wykład 11

Osobowość to suma reakcji jednostki, którą można odtworzyć z jej historii uczenia się. Jest to także zespół mechanizmów kierujących i wpływających na zachowanie człowieka.

Istotne w procesie uczenia się są czynniki społ. i poznawcze, szczególnie takie jak obserwacja, wzajemny determinizm i spostrzeganie własnej skuteczności. Ludzie adaptują się plastycznie do subtelnych zmian warunków środowiskowych i wzmocnień. Reagują odmiennie na te same sytuacje z powodu odmiennych kompetencji, strategii kodowania, oczekiwań, wartości osobistych oraz sys. samoregulujących i planów.

Jaźń podmiotowa - aktywny czynnik doświadczający

Jaźń przedmiotowa - poznawana w procesie autorefleksji

Samowiedza - dynamiczna struktura psychiczna, która nie tylko uczestniczy w interpretacji doświadczenia i reguluje zachowanie osobiste i społ., ale jest również źródłem motywacji do działania.

Pomiar psychologiczny i różnice indywidualne

Zadaniem psychologów jest opisywanie tendencji do danego zachowania. Pomiar charakterystyki osobowości służy ocenie występowania różnic pomiędzy mierzonymi. Jest to zastosowanie specyficznych procedur testowych do oceny zdolności, zachowań i właściwości osobistych ludzi. Również w charakterystyce biol. ujawniają się różnice, np. w składzie krwi.

Zjawisko różnic indywidualnych polega na występowaniu różnic w zakresie każdej charakterystyki psych. i fiz. pomiędzy osobami należącymi do tej samej populacji.

Różnice pomiędzy populacjami/grupami nie są różnicami indywidualnymi.

Zróżnicowanie wewnątrzpopulacyjne to różnice międzyjednostkowe/wewnątrzosobnicze, np. ludzie są zróżnicowani między sobą ze względu na jakąś cechę (poziom wrażliwości). Ponadto porównywane są też zdolności, np. wysokie wyniki na testach inteligencji, ale nieumiejętność radzenia sobie z innymi ludźmi. Zatem poziomy zdolności mogą się różnić.

Analizatory - jednostki odpowiadające za analizę bodźców.

Różnice w czasie przetwarzania bodźca i czasu reakcji: różnice w funkcjonowaniu analizatorów, np. wzrokowcy, słuchowcy, itd.

Zjawisko różnic indywidualnych jest powiązane z osobowością i psychometrią. Czasem wynik pomiaru staje się jednym z ważniejszych kryteriów doboru. Zatem znaczenie jest praktyczne, np. użyteczność zawodowa danej jednostki.

Krzywa GAUSSA (dzwonowa, rozkładu normalnego)

0

Krzywa ta pozwala interpretować różnice w zakresie inteligencji na zasadzie danych statystycznych. Czasem wskazuje się różnice ilościowe, np. mało pracowity vs bardzo pracowity vs pracoholik. Na krzywej można pokazać dokładne miejsce każdej jednostki.

Przyczyny różnic indywidualnych

Przyczyny mogą być albo genetyczne albo środowiskowe. Szczególnie w przypadku inteligencji odpowiedź na to pyt. obarczona jest pewnymi konsekwencjami społ. Osoby z niższym poziomem inteligencji są społ. nieużyteczne, przy założeniu, że ów poziom jest stały przez całe życie. Np. politycy społ. wolą inwestować w szkoły elitarne, gdzie uczą się dzieci o wyższym poziomie inteligencji. Uzależnienia, zachowania przestępcze, itp. mogą być uzasadniane w kontekście przyczyn genetycznych. W latach 50-tych odrzucono tę ideę, aczkolwiek spór o wpływ natury lub środowiska na zachowanie człowieka trwał nadal. Francis Galton zapoczątkował badania na ten temat i rozwój genetyki zachowania (behawioralnej). Zastosował teorię ewolucji Darwina do badania ludzkich zdolności. Interesował się źródłami różnic zdolności pomiędzy ludźmi. Jako pierwszy postulował, że różnice indywidualne są kwantyfikowalne w kategoriach poziomów inteligencji, że różnice te tworzą krzywą rozkładu normalnego w kształcie dzwonu (większość ludzi plasuje się pośrodku), że inteligencję czy zdolności umysłowe można mierzyć obiektywnymi testami i że statystyczna procedura, którą nazwał ko-relacją pozwala dokładnie zmierzyć związek zbiorów wyników dwóch testów. Galton był również zwolennikiem podejścia, że geniusz jest dziedziczny, a środowisko wywiera jedynie niewielki wpływ na inteligencję. Zapoczątkował ruch eugeniki, który propagował poprawę gat. ludzkiego przez zastosowanie teorii ewolucyjnej: zachęcanie ludzi biol. lepszych do krzyżowania się, a zniechęcanie do posiadania potomstwa ludzi biol. gorszych. W latach 70- i 80-tych udowodniono, że zarówno czynnik genetyczny jak i środowiskowy wpływają na różnice indywidualne i ich utrzymywanie się. Zatem to, co jest interesujące to w jakim stopniu obydwa te czynniki mają wpływ. W przypadku osobowości większy wpływ mają czynniki środowiskowe. Pomiędzy genotypem a środowiskiem jest szereg powiązań wpływających na kształtowanie się różnic indywidualnych.

Wpływy środowiskowe dzielą się na:

1) wspólne - ogół warunków środowiskowych charakteryzujących daną rodzinę. Pojęcie to może odnosić się także do rodzin adopcyjnych. Składniki tego typu środowiska występują na różnych poziomach:

- status ekonomiczno-społ. rodziny SES - pozycja społ. zajmowana przez członków rodziny i wynikające z niej dochody

- status materialny rodziny - wyposażenie mieszkania, dostępność różnych dóbr, możliwości edukacyjne, ochrona zdrowia, itp.

- klimat rodziny (atmosfera rodziny) - kształtowanie się relacji pomiędzy członkami rodziny, stosunki emocjonalne, tradycja i zwyczaje rodziny (model wychowania)

- wychowanie - zespół oddziaływań i postępowanie z dziećmi

Udział czynnika wspólnego jest nieistotny dla różnic indywidualnych (osobowości), ale ma znaczenie w przypadku inteligencji. Szczególne znaczenie mają warunki materialne sprzyjające rozwojowi intelektualnemu. Status materialny oznacza dobre wyposażenie mieszkania, ale nie oznacza, że wszyscy będą z niego korzystać w ten sam sposób i w tym samym stopniu. Dzieci pozostają w relacji starszeństwa, więc powstaje pewna hierarchia. Rodzice surowiej traktują pierwsze dziecko, dlatego u dzieci starszych pojawia się często poczucie krzywdy. Jedno z dzieci może mieć indywidualne doświadczenie bólu i cierpienia, np. na skutek choroby. Dzieci mogą także chodzić do różnych szkół, więc przebywają w różnym otoczeniu.

2) specyficzne - doświadczenia indywidualne (specyficzne dla danej jednostki i niepowtarzalne), historia życia. Ma wpływ na zróżnicowanie cech osobowościowych.

Przedmiot badań psychologów

1) Różnice w zakresie możliwości człowieka

- zdolności

- temperament

2) Preferencje (wybory dokonywane w sytuacjach pozwalających na ich dokonanie; czasem sytuacja zmusza nas do dokonania określonego wyboru)

- kierunek działania

- zainteresowania (kontakt z określoną dziedziną) - odnoszą się do sfery poznawczej

- zamiłowania (to, co lubimy robić) - odnoszą się do sfery motywacyjnej, wykonaniowej

- styl(e) poznawczy(e) - preferowane sposoby funkcjonowania poznawczego

a) impulsywny

b) abstrakcyjny

c) szczegółowy
d) refleksyjny

e) zależny od pola percepcji (od tego, co do nas dociera)

f) niezależny od pola percepcji

- styl(e) działania

a) jednorodna czynność

b) różnorodna czynność

Podst. praktycznym celem pomiaru jest zastosowanie próbek zachowania do przewidywań zachowań przyszłych.

Metody pomiaru

Informacje stanowiące podst. diagnozy mogą pochodzić z wielu źródeł. Informacje z samopisu i opisu przez obserwatora można zbierać za pośrednictwem wywiadów, kompilacji danych z historii życia i testów psychologicznych. Opis obserwatorów może także pochodzić z sytuacyjnych obserwacji zachowań. Kompletna diagnoza powinna obejmować dane z możliwie największej liczby źródeł. Cechy każdej metody:

- rzetelność - dostarczanie przez daną technikę spójnych wyników w różnych sytuacjach pomiaru (stałość czasowa) przy odmiennych zadaniach testowych (formy równoległe i rzetelność połówkowa) oraz w przypadku różnych sędziów (rzetelność sędziów).

- trafność - technika mierzy to, do czego została przeznaczona, co wykazuje jej korelacja z podobną techniką (trafność zew.) lub z dużą liczbą innych istotnych danych (trafność teoretyczna).

- standaryzacja - test zawsze stosuje się i ocenia jego wyniki w ten sam sposób, tak by wyniki danej osoby można było porównać z normami dla innych osób tej samej płci i wieku w tym samym teście.

Wykład 12

Temperament

Temperament - aktywność, tempo zachowania, czas reagowania, ruchliwość, itp. Cecha osobowości spełniająca dwa kryteria definicyjne (kryteria podstawowe):

1. musi dać się znaleźć dana cecha w okresie wczesnego dzieciństwa i niemowlęctwa. Najłatwiej jest badać właśnie niemowlęta, bada się np. skłonność do reagowania strachem, złością, towarzyskość (są to cechy, które ujawniają się b. wcześnie). Niezróżnicowana emocjonalność ujawnia się b. wcześnie, później się różnicuje.

2. genetyczne uwarunkowanie cech, np. gen. uwarunkowanie postaw. Wskazywanie biol. mechanizmów danej cechy czasem jest także potrzebne.

Powyższe kryteria służą do odróżnienia temp. od innych cech osobowości. Słabe kryteria definicyjne (kryteria dodatkowe):

- obecność cechy zarówno u ludzi jak i u zwierząt, np. aktywność, siłą reakcji

- dostępność cechy bezpośredniej obserwacji (cechy temp. można łatwo obserwować, ale nie wszystkie, ponieważ niektóre ujawniają się tylko w szczególnych sytuacjach)

- względna stałość i niezmienność (temp. to cechy podlegające zmianom o charakterze ewolucyjnym, czyli bardziej rozłożone w czasie, np. można porównać nieśmiałość z dzieciństwa z tą w okresie dorosłości; może nastąpić modyfikacja w zakresie niektórych cech i może zmienić się sama cecha lub jej przejawy, np. człowiek dorosły inaczej wyraża emocje niż dziecko)

Inne cechy osobowościowe, nie zaliczane do temp., również charakteryzują się względną stałością i niezmiennością, np. samoocena. Zatem trzy dodatkowe kryteria bywają zawodne. W tradycji anglosaskiej temp. odnosi się tylko do dzieci.

Obecność pewnych cech temp. ma wpływ na dalszy rozwój człowieka.

______________ osobowość (wynik uczenia się i wpływów społ.-hist.)

_______________________________ temperament

Urodzenie się dominuje temp.

Cechy temp. wchodzą w interakcje z otoczeniem społ. W zależności od tego, jakie cechy dziecko przejawia, wywołują one określone reakcje otoczenia. Również dzieci różnie reagują na pewne sytuacje w otoczeniu. Oddziaływania rodziców są modyfikowane przez charakterystykę temperamentalną dzieci.

Temperament zalicza się do cech powierzchniowych. Niezależnie od tego, czemu służy określone zachowanie, to jego przebieg może być opisany w odniesieniu do charakterystyki temp. Charakterystyka temp. zmienia się w zależności od warunków, w których człowiek się rozwija.

Temp. czynnik ryzyka wynika z psychologii temp. dziecka. Thomas i Chess przeprowadzili badania podłużne na temat temp. Przez 25 lat badali ludzi (od dzieciństwa do dorosłości). Opisali pewne cechy temp., które tworzą charakterystykę osobowościową małego dziecka i które się potem nie zmieniają. Owe cechy jako takie się nie zmieniają, zmieniają się tylko ich przejawy. Opisali cechy i wykazali, że układają się one w pewne zespoły (syndromy) cech syndrom trudnego dziecka (w polskiej literaturze określa się to „syndromem trudnego temp.”):

1. nieregularność funkcji biol. - dziecko o różnych porach zasypia i budzi się, o różnych porach wymaga karmienia (nieregularność również w wydalaniu)

2. małe zdolności przystosowawcze - reagowanie dziecka na polecenia rodziców, dziecko reaguje ociąganiem się i opóźnieniem w wykonywaniu zadań

3. tendencja do wycofywania się - reagowanie na nowe osoby i sytuacje, dziecko niechętnie nawiązuje kontakt z nowymi osobami bądź przedmiotami

4. przewaga emocji negatywnych - mniejsza aktywność

Dziecko z trudnym temp. będzie częściej prowokować negatywne reakcje emocjonalne w otoczeniu. Działania terapeutyczne są bezcelowe w takich przypadkach, ponieważ nie można zmienić charakterystyki osobowościowej. Terapia może jednak pomóc rodzicom radzić sobie z takim dzieckiem. Trudny temp. mija, ale następstwa niekorzystnej interakcji mają wpływ na późniejszy rozwój.

Temp. jest obecny w każdym zachowaniu i jest łatwy do zaobserwowania i rozpoznania wtedy, kiedy wywołuje reakcje otoczenia na cechy, które podmiot ujawnia. Owa interakcja może albo utrudniać albo ułatwiać przystosowanie się jednostki do środowiska. Ten związek wykazał już Pawłow badając zwierzęta.

Temperament jako czynnik ryzyka

Układ cech temp., które w interakcji z niekorzystnym środowiskiem może prowadzić do pewnych zaburzeń. Niezgodność temp. z wymaganiami środowiska.

O temp. mówi się również w kontekście stresu. Temp. określa podatność i odporność na stres.

Wykład 13

Zdolności i inteligencja

Temp. jest mniej ważny od zdolności i inteligencji, ponieważ wpływają one na sprawność oraz jakość ludzkiego działania. Zdolność i inteligencja różnicują sprawność działania, przy wyrównanych innych czynnikach.

Inteligencja nie jest obserwowalna bezpośrednio, weryfikuje się tylko poprzez używane do jej pomiaru operacje (testy) i funkcjonowanie w sytuacjach kryterialnych, zaprojektowanych do jej diagnozy. Psychometria to dziedzina psychologii, która specjalizuje się we wszechstronnym stosowaniu testów umysłowych, obejmujących diagnozę osobowości, pomiar inteligencji i zdolności. W podejściu psychometrycznym do inteligencji bada się relacje statystyczne pomiędzy różnymi miarami, a następnie na podst. tych relacji wnioskuje się o naturze ludzkiej inteligencji.

Zdolności - indywidualne właściwości psych. związane z jakością jakiegokolwiek działania. Właściwości psych. różnicują jednego człowieka od drugiego i są związane z efektywnością oraz sprawnością działania. Ludzie mogą funkcjonować sprawnie, ale mało efektywnie. Czasem jest na odwrót i wynik jest poprawny, ale działanie (metoda) małe efektywne. Właściwości psych. odpowiadają też za różnice w szybkości i sprawności uczenia się. Zdolności można także określić jako potencjalne możliwości człowieka, które mogą się rozwinąć i warunkować sprawność działania w jakiejkolwiek dziedzinie. Potencjał może się bardziej rozwinąć pod wpływem korzystnego środowiska, diety, własnej aktywności podmiotu. Jeżeli czynniki są nieefektywne, to zdolności są potencjalne (np. „ktoś się dobrze zapowiada”). Mogą się też rozwinąć zdolności rzeczywiste, które mogą się dzielić na zdolności ogólne i specjalne (specyficzne; osiągnięcia w określonej dziedzinie).

Zdolności ogólne inteligencja

Zdolności specyficzne uzdolnienia

Testy zdolności mierzą potencjał do nabywania różnych umiejętności - nie tyle to, jak dobrze ktoś wykonuje zadanie obecnie, ile to, jak dobrze będzie je wykonywał w przyszłości, zakładając odpowiednie ćwiczenie. Natomiast testy umiejętności mierzą obecny poziom kompetencji. Test sprawdzający, jak dobrze posługujemy się językiem obcym lub programujemy to właśnie przykłady testów umiejętności.

Inteligencja - zachowanie przystosowawcze (Piaget). Istnieją dwa procesy, dzięki którym owo przystosowanie jest możliwe:

1. przyswajanie nowych informacji z otoczenia (asymilacja). Asymilacja jest procesem, w którym nowe elementy poznawcze są dostosowywane do elementów starych lub modyfikowane dla lepszego dopasowania.

2. proces dokonywania zmian we własnym zachowaniu pod wpływem asymilacji, np. poszerzanie wiedzy (akomodacja). Akomodacja to proces restrukturyzacji lub modyfikacji struktur poznawczych tak, aby nowa informacja mogła zostać łatwiej do nich dopasowana.

Inne definicje inteligencji:

Inteligencja:

- zdolności umożliwiające dostrzeganie problemu i dążenie do jego rozwiązania

- zdolność uczenia się (tzn. zdolność do korzystania z doświadczenia)

- adaptacja do nowej sytuacji i zmiennych wymogów zadania, optymalne uczenie się lub wykorzystanie doświadczenia i treningu

- myślenie abstrakcyjne przy użyciu symboli i pojęć

Struktura inteligencji

- koncepcje czynnikowe (metoda statystyczno-matematyczna)

Analiza czynnikowa to procedura statystyczna, która pozwala wyłowić mniejszą liczbę wymiarów, wiązek lub czynników z większego zbioru zmiennych lub zadań testowych. Celem analizy czynnikowej jest identyfikacja niewielkiej liczby czynników reprezentujących podst. wymiary badanego obszaru.

Czynnik to ukryta zmienna/właściwość, która tłumaczy spójność w zakresie badania testowego lub podobieństwa naszych zachowań w różnych sytuacjach. Czynnikom później nadaje się jakąś nazwę. Koncepcja czynnikowa została wymyślona przez Spearmana. Czynniki nie są to cechy, lecz związki pomiędzy zmiennymi poddanymi pomiarowi. Jednak z czynników wnioskuje się o cechach - badacze analizują naturę zadań składających się na każdy czynnik.

g - czynnik ogólny (ogólna inteligencja/zdolność). Ogólna zdolność warunkuje sprawność działania w różnych dziedzinach. Sprawność wykonania różnych czynności wymaga zaangażowania czynnika specyficznego (s), np. komponowanie muzyki, rozwiązywanie zadań matematycznych.

Czasem różny jest stopień zaangażowania tych czynników: g > s , g < s.

Ta koncepcja stanowiła początek rozwoju koncepcji czynnikowych (np. hierarchiczne).

- funkcjonowanie poznawcze / uczenie się

Wraz z wiekiem maleje sprawność uczenia się, zakłada się, że człowiek uczy się najwięcej do 24-ego roku życia.

g - inteligencja ogólna

Koncepcja Raymonda Cattella; w ramach inteligencji ogólnej wyróżniamy:

1) Inteligencja płynna ( g_f ) jest wyznaczana przez potencjał mózgu. Gdy potencjał rośnie, największa jest sprawność intelektualna (nasze możliwości). To zdolność dostrzegania złożonych relacji i rozwiązywania problemów.

- wykonywanie zadań bezsłownych (percepcja, ogólne mechanizmy poznawcze)

2) Inteligencja skrystalizowana ( g_c ) to skumulowane doświadczenie, po części wpływ uczenia się i wpływów kulturowych (środowiskowych). Jest to wiedza nabyta przez jednostkę i zdolność dostępu do niej.

Obydwie te inteligencje są po części dziedziczne i po części wyuczone. Udowodniono, że istnieje gen. podst. funkcjonowania intelektualnego. Jednak środowisko też przejawia swój wpływ - w większym podobieństwie wśród osób wychowywanych razem.

Inne rozróżnienia inteligencji:

1. inteligencja typu A - zdeterminowana wrodzonymi właściwościami mózgu

2. inteligencja typu B - wynik interakcji z czynnikami biol. i środowiskowymi

3. inteligencja typu C - inteligencja psychometryczna, czyli to, co mierzą testy inteligencji

Krytyka testów inteligencji

Pomiar inteligencji odnosi się do jej szczególnego rodz., ponieważ zadania testowe wymagają myślenia konwergencyjnego (zbieżnego). Jest to myślenie ukierunkowane na znalezienie jednego rozwiązania na bazie dostępnych danych. Normalnie mamy do czynienia z myśleniem dywergencyjnym (rozbieżnym), ponieważ nie mamy aż tyle dostępnych danych. W teście na inteligencję są zazwyczaj trzy odpowiedzi do wyboru i wiemy, że tylko jedna z nich jest prawidłowa. W życiu wiele odpowiedzi może być prawidłowych. Zatem rozwiązywanie normalnych problemów ma charakter procesualny, czyli jest procesem dochodzenia do właściwych rozwiązań. Żaden test inteligencji nie bada tego procesu. Ponadto w testach pojawia się stronniczość kulturowa, tzn. testy są dopasowywane do rzeczywistości kulturowej, w której będą się odbywać. Co więcej, wynik nie zależy tylko od poziomu zdolności, ale też od wpływu czynników pozaintelektualnych.

Czasem wiek umysłowy (W_u) może wyprzedzać wiek życia (W_ż). Zatem iloraz inteligencji (ii) tak naprawdę bada się tylko u dzieci. W przypadku dorosłych stosuje się inne skale ocen inteligencji.

Dewiacyjny iloraz inteligencji to iloraz oparty na odchyleniu od średniej populacji.

ii = f (z, will, o)

Iloraz inteligencji jest funkcją zdolności, poziomu wiadomości i umiejętności, stanu organizmu (poziom motywacji, emocje, poziom zmęczenia, stan zdrowia). „o” jest czynnikiem pozaintelektualnym.

Niektóre testy są oparte na czasie reakcji na bodźce, ale w takich przypadkach w grę wchodzi charakterystyka temp.

Czasem ludzie z wysokim poziomem inteligencji ogólnej mierzonej testami, słabo wypadają w relacjach międzyludzkich.

Inteligencja społ. to zdolność rozumienia i mądrego postępowania z innymi ludźmi. Rozumienie uczuć i emocji innych ludzi, również dostrzeganie tych uczuć i emocji. Zdolność diagnozowania osobowości na podst. obserwacji. Zdolność rozumienia interakcji pomiędzy ludźmi, ujmowanie w kontekście przeszłych zdarzeń i przewidywanie przebiegu tej interakcji. Zdolność rozumienia norm społ. (są też normy niepisane/domyślne).

Inteligencja emocjonalna i praktyczna/intuicyjna opiera się z kolei na wiedzy i doświadczeniu jednostki.

Testy okazały się także źródłem trafnych predykcji ocen szkolnych i sukcesu zawodowego zarówno dla grup uprzywilejowanych, jak i upośledzonych, z czego wynika, że stronniczość testów jest mniejszym problemem niż upośledzenie środowiskowe, pogarszające funkcjonowanie intelektualne.

---