Ruch społeczny możemy określić jako zbiorowe dążenie ludzi do realizacji wspólnego celu. Pod tym pojęciem rozumiemy grupę wyróżniającą się jakimiś szczególnymi cechami, a także proces powodujący zmiany w myśleniu, postawach i rozwiązaniach instytucjonalnych. Proces taki pojawia się, gdy zakres i formy zaspokajania określonych potrzeb nie satysfakcjonują pewnych grup społecznych oraz w wyniku pojawienia się nowych układów wartości i stylów życia, które nie znajdują swego miejsca w istniejącym układzie. Do ruchów społecznych zaliczamy również działania zbiorowe grup społecznych lub grup ludności, które zmierzają do zmiany lub obrony ważnych z ich punktu widzenia stosunków instytucjonalnych i którym towarzyszą pewne przekonania ideowe.
W naszej prezentacji przedstawimy jeden z głównych masowych ruchów społecznych funkcjonujących w Polsce, jakim jest harcerstwo.
Przełom XIX i XX wieku to czas istotnych zmian w kwestiach wychowania dzieci i młodzieży, które legły u podstaw nowych prądów społecznych i pedagogicznych. Ówczesny człowiek zaczyna coraz dotkliwiej odczuwać skutki rozwoju cywilizacyjnego, materializm i apatię, obecne w rozwiniętym społeczeństwie kapitalistycznym i przemysłowym. Pojawia się zatem zapotrzebowanie na pozaszkolny, uzupełniający szkolne schematy dydaktyczne system wychowawczy, który kształciłby młodych ludzi w nowym duchu - w duchu „czynnej obywatelskości”. Coraz większą popularność zyskuje też pogląd, iż wykształcenie i wiedza, choćby najwyższej jakości, nie są w stanie zastąpić emocjonalnego rozwoju dzieci i młodzieży. Zwraca się zatem uwagę na rozwój wyobraźni, wrażliwości i życzliwości w stosunku do otoczenia oraz wpojenie zasad etyczno-moralnych, niezbędnych z punktu widzenia życia społecznego.
W odpowiedzi na te nowatorskie koncepcje pedagogiczne powstają ruchy i organizacje młodzieżowe o charakterze wychowawczym i sportowym. Jedną z nich jest skauting, wywodzący się z Wielkiej Brytanii.
Twórca skautingu to angielski generał, Robert Baden-Powell. Opracowany przez niego program wychowawczy powstaje około roku 1908. Propaguje wychowanie młodzieży w czasie wolnym poprzez gry, życie na łonie przyrody, samodyscyplinę oraz służbę bliźniemu. W ciągu krótkiego czasu skauting rozrasta się w spontaniczny ruch młodzieży w poszczególnych krajach. Zachowując swoje podstawowe zasady, dostosowuje się do wartości narodowych i religijnych każdej społeczności, w której się rozwija i to właśnie on staje się inspiracją dla rozwoju ruchu harcerskiego w Polsce.
Harcerstwo powstało w okresie zaborów, opierając się na idei Baden Powella, wzbogacone jednak o oryginalne znamiona polskie. U podstaw tej odmienności legł wpływ trzech organizacji: "Eleusis", "Zarzewia" i "Sokoła", ukształtowanych wcześniej w Małopolsce. Dały one harcerstwu to, co miały najlepszego: pierwsza - ideały religijno-moralne, druga - głęboki patriotyzm, a trzecia - krzewienie kultury fizycznej. Całości poczynań przyświecał zaś jeden cel: niepodległość Polski.
Idea skautingu pada na podatny grunt młodzieży wychowanej w duchu pozytywizmu, przenikniętej hasłami niepodległościowymi, która garnie się do wszelkiego rodzaju kół turystycznych, sportowych i gimnastycznych, samokształceniowych związków etyczno-abstynenckich oraz organizacji przysposobienia wojskowego głoszących hasło zbrojnej walki o wyzwolenie ojczyzny.
W 1910 roku 22-letni Andrzej Małkowski tłumaczy na język polski podręcznik autorstwa Roberta Baden-Powella pt. „Scouting for boys”. Szybko staje się entuzjastą i aktywnym popularyzatorem idei skautingu. Niedługo potem powstają kolejne drużyny skautowskie, łącznie z grupami żeńskimi Olgi Drahonowskiej (przyszłej żony Andrzeja Małkowskiego) we Lwowie i Zofii Langierówny w Krakowie. Pierwsze publikacje dotyczące ruchu skautowskiego w Polsce docierają na bibułach do wszystkich zaborów.
W 1912 roku ukazuje się ważna z punktu widzenia genezy ruchu harcerskiego w Polsce książka autorstwa Eugeniusza Piaseckiego i Mieczysława Schreibera pt. „Harce młodzieży polskiej”. Po raz pierwszy zostają tam użyte takie określenia jak: „harcerz”, „zastęp”, „drużyna”, „hufiec”, „chorągiew” w miejsce „skauta polskiego”, „patrolu” i „plutonu”.
W czasie I wojny światowej harcerze i harcerki biorą zorganizowany udział w walkach na froncie i w służbie pomocniczej, organizując łączność, kurier, ochronę mostów i kolei, pełniąc funkcje straży granicznej, służb sanitarnych itp. W 5 pułku Legionów Polskich działa harcerski pluton zwiadu "Czuwaje" dowodzony przez Stefana „Grota” Roweckiego.
W latach 1918-1920 harcerze biorą udział w walkach o granice RP: uczestniczą w powstaniu wielkopolskim, trzech powstaniach śląskich, akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach, walkach z Ukraińcami i wojnie polsko-bolszewickiej.
Pełnią również służbę samarytańską w różnych punktach Warszawy podczas bratobójczych walk rozgrywających się w dniach zamachu majowego.
Z licznych podziałów ideowych i organizacyjnych zaistniałych w łonie ruchu w latach 1913-1920 wyłania się Związek Harcerstwa Polskiego, będący połączeniem wszystkich organizacji harcerskich działających do tej pory na terenie wszystkich trzech zaborów.
W okresie międzywojennym harcerstwo rozrasta się gwałtownie: w 1930 roku do ZHP należy 63 tysiące dziewcząt i chłopców, a cztery lata później - już 163 tysiące. W ówczesnej skali społecznej można go więc nazwać organizacją masową. Skupia on głównie młodzież gimnazjalną z rodzin mieszczańskich, kupieckich, rzemieślniczych i inteligenckich. Baza społeczna ruchu zostaje poszerzona poprzez organizację drużyn w szkołach powszechnych i rozwój ruchu zuchowego. W tym czasie harcerstwo z organizacji akcentującej przede wszystkim walkę o niepodległość przekształca się w organizację podkreślającą nakaz służby społecznej, w której podstawowym elementem samowychowywania się młodych jest zabawa. Corocznie organizowane przez związek obozy, biwaki i zloty stanowią dla młodzieży kuźnię patriotycznych postaw, które zaowocują w latach okupacji.
Żeńska część organizacji prowadzi działalność społeczną w ramach Organizacji Harcerek ZHP, utworzonej w 1921 roku. Harcerki są przygotowywane nie tylko do pracy w harcerstwie, ale także do roli żon, matek i działaczek społecznych. Głównymi polem służby harcerskiej ma być opieka nad dziećmi, zwłaszcza wiejskimi, służba zdrowia oraz działanie na rzecz podniesienia poziomu cywilizacyjnego wsi polskiej.
W tym okresie Aleksander Kamiński opracowuje system wychowania harcerskiego dla dzieci w wieku 8-11 lat, tzw. zuchów. Pojawiają się również instruktorzy zainteresowani pracą wychowawczą wśród dzieci robotniczych.
1 września 1939 roku harcerstwo wraca do swoich korzeni jako ruch i organizacja patriotyczna, walcząca o państwo polskie. Jest ono przy tym jedyną organizacją w skautingu światowym, która w drugiej wojnie światowej wzięła tak wielki udział w konspiracyjnych walkach swojego narodu i jedyną organizacją młodzieży polskiej, która nie rozpadła się pod uderzeniem wojny. Harcerze biorą udział w walkach z hitlerowcami o Katowice, Gdynię, Bydgoszcz, Łódź oraz Warszawę. Pod koniec sierpnia 1939 roku na rozkaz władz wojskowych zaczynają działać „pogotowia wojenne” harcerek i harcerzy z ZHP. Ich członkowie współpracują z wojskiem i władzami cywilnymi: harcerki pracują w łączności, w szpitalach, w opiece społecznej, prowadzą punkty opieki nad dziećmi i ewakuowanymi, natomiast harcerze prowadzą dla wojska łączność, obserwacje przeciwlotnicze i pełnią straż obywatelską przy obiektach strategicznych.
27 września 1939 roku na zebraniu członków Rady Naczelnej ZHP zapada decyzja o podjęciu działalności konspiracyjnej. Na „podziemne” harcerstwo składają się dwa piony: Organizacja Harcerzy i Organizacja Harcerek. Organizacja Harcerzy przyjmuje kryptonim "Szare Szeregi", który później zostanie rozciągnięty na cały Związek Harcerstwa Polskiego. Przez cały okres swej działalności Szare Szeregi współpracują z Delegaturą Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj oraz Komendą Główną AK. Komendant Główny AK zarządza, że: "... członkowie Szarych Szeregów, którzy wejdą do zespołów konspiracyjnych, będą uważani bez względu na wiek za żołnierzy." Zdanie to jest dowodem wielkiego uznania i zaufania Komendanta Głównego AK dla Szarych Szeregów. Zrównuje we wszystkich prawach członków organizacji społecznej, jaką stanowiły Szare Szeregi, z członkami regularnych sił zbrojnych. Takiego znaczenia harcerstwo nigdy dotąd nie uzyskało. Szare Szeregi zostają również określone jako organizacja współdziałająca z AK, ale nie podporządkowana Armii, zachowując pełną suwerenność. Początkowo organizacja obejmuje ze względów konspiracyjnych jedynie młodzież powyżej 17 lat. Z czasem w wyniku naporu młodych i konieczności zajęcia się nimi, rozpiętość wieku zostaje zwiększona, wówczas młodzież zostaje podzielona na trzy grupy: "Zawisza”, „Bojowe Szkoły” i „Grupy Szturmowe”.
Drużyny Zawiszy nie biorą w zasadzie udziału w walce bieżącej, natomiast pełnią służbę pomocniczą. W czasie powstania warszawskiego organizują Harcerską Pocztę Polową.
Bojowe Szkoły pełnią służbę w małym sabotażu, w akcjach propagandowych skierowanych do ludności polskiej, w ramach organizacji "Wawer - Palmiry": jest to pisanie na murach, rozlepianie propagandowych afiszy, kolportaż ulotek oraz fikcyjnych dodatków nadzwyczajnych do gazet, podłączanie się do niemieckich megafonów, zrywanie niemieckich flag, gazowanie kin. Ich najgłośniejszą akcją było zdjęcie z pomnika Kopernika niemieckiej tablicy.
Grupy Szturmowe podporządkowane Kierownictwu Dywersji AK pełnią służbę w wielkiej dywersji. Wykonują wiele akcji bojowych, takich jak wysadzanie mostów kolejowych, pociągów, odbijanie więźniów (m.in. Akcja pod Arsenałem, w Celestynowie) i likwidacja funkcjonariuszy aparatu terroru.
Harcerskie bataliony "Zośka”, "Parasol", „Gustaw” oraz „Wigry” walczą również w powstaniu warszawskim.
Po zakończeniu II wojny światowej Szare Szeregi ulegają rozwiązaniu, a ZHP rozpoczyna wcielanie w życie nowego programu pod nazwą Harcerska Służba Polsce, który obejmuje pomoc w odbudowie kraju. W tym czasie w harcerstwie i o harcerstwo toczy się ostra walka między różnymi siłami ideowymi i pedagogicznymi. Duża część działaczy państwowych i partyjnych chce, by już w harcerstwie odbywało się intensywne wychowywanie polityczno-ideowe, zmierzające do kształtowania obywateli czynnie działających, nawet walczących, politycznie aktywnych na rzecz socjalizmu lub komunizmu, a do tego nie nadają się, ich zdaniem, metody harcerskie. Harcerstwo zostaje uznane za organizację politycznie niepewną i wcielone do Związku Młodzieży Polskiej jako „Organizacja Harcerska ZMP”. Ma ona objąć obowiązkowo wszystkie dzieci w szkołach podstawowych, i tylko podstawowych, co wiązało się z przymusową likwidacją drużyn istniejących w szkołach średnich. ZMP zaprzestaje stosowania metodyki harcerskiej i upodabnia się do radzieckich pionierów. Taki stan rzeczy utrzymuje się do roku 1956, kiedy następuje powrót do tradycyjnych metod i reaktywacja ZHP. Włącza się on od razu w bardzo aktywną służbę Polsce, organizując szereg akcji pomocniczych przy odbudowie i modernizacji kraju, a w latach 60-tych i 70-tych skupia w swoich szeregach ponad połowę młodzieży szkolnej. W latach 80-tych następuje odnowa harcerstwa w duchu przedwojennej tradycji, ideałów skautowych i służby Bogu, Polsce i bliźnim.
Harcerstwo istnieje na ziemiach polskich od dziewięćdziesięciu lat. Jest czymś więcej niż organizacją młodzieżową. To spontaniczny ruch społeczny, kształtujący postawy, charaktery i działania wielotysięcznych rzesz Polaków, wychowujący gorących patriotów i aktywnych obywateli. Harcerstwo to służba definiowana przez odpowiedzialność, wewnętrzne przekonanie i aktywność społeczną, to braterstwo i praca nad sobą. Trudno sobie wyobrazić, jak wyglądałaby Polska bez jego wkładu w historię i życie społeczne naszego kraju.