mgr Marta Wiraszka, Instytut Historii Sztuki UKSW

SCHEMAT OPISU ARCHITEKTURY BUDYNKÓW ŚWIECKICH I KULTOWYCH

W PRZYGOTOWANIU DO EGZAMINU DYPLOMOWEGO I MATURALNEGO

Z HISTORII SZTUKI

PROPOZYCJE OPISÓW DLA BUDYNKÓW KULTOWYCH I ŚWIECKICH

Pierwszy będzie przydatny do opisu kaplic i kościołów rzymskokatolickich, drugi będzie można wykorzystać przy opisie budynków świeckich, za wyjątkiem budownictwa obronnego, które rządzi się nieco inną terminologią. Oba szablony mogą być stosowane wyłącznie do opisu obiektów murowanych, jednak niezależnie od stylu i czasu ich powstania.

I. SCHEMAT OPISU DLA BUDYNKÓW KULTOWYCH

Kategoria	Rozwinięcie	Wyjaśnienia szczegółowe
Informacje podstawowe	a. nazwa budowli	ranga − parafia, fara, kolegiata, katedra, archikatedra /kościół metropolitalny/; bazylika większa, bazylika mniejsza, sanktuarium, kościół klasztorny, kościół filialny; kaplica − grobowa, cmentarna, kultowa, bracka wezwanie miejscowość kraj usytuowanie − w przypadku zespołu budowli, należy wymienić towarzyszące kościołowi obiekty, np. dzwonnice, plebanię, klasztor, kaplicę przedpogrzebową, ogrodzenie − jeśli jest zabytkowe
		b. czas powstania	ogólnie: wiek → pierwsza, druga połowa, 1, 2, 3 lub 4 ćwierć
		c. styl budowli
		d. autorstwo	nazwisko architekta warsztat, krąg stylistyczny anonimowy /nieustalony, nieokreślony/
		e. materiał budowlany	kamień kamień ↔ cegła cegła cegła otynkowana detal architektoniczny − stiuk, gips, kamień, terakota, marmur, cegła glazurowana
	Rzut /plan/	a. ogólne informacje	plan podłużny − prostokąta, krzyża łacińskiego plan centralny − koło, elipsa, kwadrat, wielobok, krzyż grecki, owal, czteroliść ↔ rz. treflowy
		b. informacje szczegółowe	część ołtarzowa ↔ chór wschodni: absyda; prezbiterium → wydłużone lub krótkie, zamknięte prosto, absydą, wielobocznie lub poligonalnie, otoczone obejściem /ambitem/, z zakrystią, skarbcem, kaplicami, wieżami, kryptą korpus → ilu nawowy /1 − salowy, 2, 3, 5 nawowy → nawa główna, nawy boczne/, czy oddzielony jest od chóru wschodniego transeptem /nawą poprzeczną/, otoczony kaplicami, wzbogacony kruchtami, w których umieszczone są boczne wejścia fasada frontowa ↔ zachodnia: bezwieżowa lub wieżowa (2 lub 1 → z boku, pośrodku → wtopiona w korpus czy do niego dostawiona, poprzedzona atrium, narteksem, kruchtą, portykiem → wgłębny, wysunięty, pozorny /pseudo-portyk/, chórem zachodnim itp.
	Bryła	a. układ przestrzenny	bazylika, hala, pseudobazylika ↔ pseudohala
		b. elementy wieńczące	wieża, sygnaturka, kopuła → zwykle na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem lub powyżej łuku tęczowego czyli w miejscu styku korpusu z prezbiterium
	Elewacje Najpierw frontowa później pozostałe, które zwykle są skromniej opracowane	a. podziały architektoni-czne	podziały ramowe: porządki architektoniczne → tworzą ramę złożoną z elementów pionowych: kolumn lub pilastrów → składających się z bazy, trzonu /kanelowany ↔ żłobkowany lub gładki/i głowicy /kapitel/, dźwigających elementy poziome: belkowanie, składające się z architrawu, fryzu i gzymsu. Określenie porządku bądź stylu ułatwia detal zdobiący głowicę, fryz lub gzyms. Stosowane przez Greków od VII w. p.n.e., aż po czasy współczesne (warszawskie MDM lub wnętrza Pałacu Kultury i Nauki), za wyjątkiem gotyku. − porządek dorycki → doryka − porządek toskański → etruski − porządek joński → jonika − porządek koryncki − styl kompozytowy − spiętrzony porządek → /nawarstwienie porządków/ zasada superpozycji /rzymskie Koloseum/ − wielki porządek → kolosalny porządek /A. Palladio, Tylman z Gameren/ podziały pionowe: − kolumna → ¾, pół i ćwierćkolumna − kolumienka → służka − filar → międzyościerzowy, wiązkowy − pilaster − lizena − skarpa − kariatyda − kanefora − atlant /telamon/ − herma podziały poziome: − fryzy − gzymsy zwieńczenia: − szczyty → frontony ↔ przyczółki, blendowe, schodkowo-blendowe, blendowo-sterczynowe, ze spływami, faliste itp. − attyki inne: nisze, wnęki, płyciny, edikule, blenda, laskowanie
		b. obramienia okien i portali	kształt → np. biforium, tryforium, rozeta, okulus, okno balkonowe /porte-fênetre/, wole oko, lukarna; wypełnienie → maswerk, oprawa → np. opaski, pilastry, naczółki/ frontoniki
	Wnętrze	a. artykulacja /rozczłonkowanie/ /układ bazylikowy/	− arkady międzynawowe wsparte na filarach lub kolumnach − empory − tryforia → w gotyku − okna
		b. podziały architektoni-czne	j.w.
		c. nakrycia wnętrza	drewniane: − otwarta więźba dachowa − strop belkowy lub kasetonowy murowane: kopuła → bęben /tambur/, latarnia, trompy, pendentywy ↔ trójkąt sferyczny, żagielki sklepienia → gurty, żebra, zworniki, służki, wsporniki, wysklepki, przęsła a) antyk, romanizm, nowożytność, współczesność: − kolebka − kolebka z gurtami − kolebka z lunetami − kolebka z lunetami i gurtami − krzyżowe b) gotyk, neogotyk: − krzyżowo-żebrowe → cztero lub sześciodzielne − tzw. Piastowskie /z trójpromieniem, przeskokowe, trójdzielne/ − gwiaździste → palmowe − sieciowe − wachlarzowe − stalaktytowe − kryształowe − krzywolinijne
	Dekoracja	a. rzeźbiarska	− rzeźba pełnoplastyczna, reliefowa /płaskorzeźba/, sztukaterie − rodzaj przedstawienia → arabeska, groteska, panoplia, bukranion, meander, o. okuciowy, o. rollwerkowy /zwijany/, o. małżowinowo-chrząstkowy, lambrekin, kratka regencyjna, o. wstęgowo-cęgowy, o. kantelabrowy, kimation joński ↔ jajownik, wole oczy, ząbkowanie, astragal, rozeta, palmeta, maszkaron, rocaille, kartusz, medalion, akant, plecionka, fiala → pinakiel, kwiaton, czołganki ↔ żabki, wimperga, obelisk, archiwolta, arkatura ↔ fryz arkadkowy, putto, amorek, uskrzydlona główka anielska, płonący wazon, feston ↔ girlanda itp.
		b. malarska	− ścienne / al fresco, al secco/ → iluzjonistyczne, ramowe → prawo ramy − witraż − mozaika

II. SCHEMAT OPISU DLA BUDYBKÓW ŚWIECKICH

Kategoria	Rozwinięcie	Wyjaśnienia szczegółowe
Informacje podstawowe	a. nazwa budowli	rodzaj budynku: zamek, pałac, dwór, kamienica, willa, ratusz, teatr, dworzec itp. miejscowość kraj czyją była własnością − np. pałac Krasińskich usytuowanie − budowla wolnostojąca, narożna czy w zabudowie zwartej, towarzyszące obiekty → kordegarda, oficyny, pawilony ogrodowe; założenie parkowo-ogrodowe
		b. czas powstania	ogólnie: wiek → pierwsza, druga połowa, 1, 2, 3 lub 4 ćwierć
		c. styl budowli
		d. autorstwo	nazwisko architekta warsztat, krąg stylistyczny anonimowy /nieustalony, nieokreślony/
		e. materiał budowlany	kamień kamień ↔ cegła cegła cegła otynkowana detal architektoniczny − stiuk, gips, kamień, terakota, marmur, cegła glazurowana
	Rzut /plan/	a. ogólne informacje	zbliżony do figury geometrycznej → prostokąta, kwadratu, trójkąta zbliżony do litery alfabetu łac. → T, L, F, odwróconego E
		b. informacje szczegółowe	wzbogacony o dostawione do głównego korpusu: − skrzydła → w jaki sposób ustawione względem korpusu: a) układ otwarty, np. podkowy, b) układ zamknięty, np. z wewnętrznym dziedzińcem − pawilony → alkierze − wieże → wieże alkierzowe, na jakim planie − oficyny → w jaki sposób połączone z korpusem, wolnostojące czy powiązane prostą lub ćwierćkolistą galerią lub kolumnadą elementy architektoniczne: − ryzality → środkowe, boczne, narożne i pozorne /pseudoryzality/ − portyki → dostawione, wgłębne, pozorne /pseudo-portyk/ − ganek − schody − taras
	Bryła	a. liczba kondygnacji /pięter/	mezzanino /półpięterko/ suterena facjatka → facjata, mansarda
		b. zwieńczenia	dachy → dwuspadowe, czteropołaciowe /walmowe/, namiotowe, pogrążone, mansardowe /łamane/ hełmy kopuły attyki szczyty belwedery
Elewacje Od najbardziej dekoracyjnej /frontowa, ogrodowa/ po skromniej opracowane pozostałe fasady	a. podziały architektoni-czne	elementy urozmaicające fasady budynku: − loggie − wykusze − balkony − werandy − podcienia − krużganki podziały ramowe: − porządki architektoniczne − łuk triumfalny → seriana podziały pionowe: − kolumna → ¾, pół i ćwierćkolumna − kolumienka → służka − filar → międzyościerzowy, wiązkowy − skarpa − słup − pilaster − lizena − kariatyda − kanefora − atlant /telamon/ − herma podziały poziome: − fryzy − gzymsy → cokołowe, kordonowe /działowe/, podokienne, wieńczące /koronujące/ − boniowanie − rustyka inne: nisze, wnęki, płyciny, edikule, blenda, laskowanie
	b. obramienia okien i portali	kształt → np. biforium, tryforium, rozeta, okulus, okno balkonowe /porte-fênetre/, wole oko, lukarna; wypełnienie → maswerk, oprawa → np. opaski, pilastry, naczółki/ frontoniki
Wnętrze	a. rozmieszczenie pomie-szczeń z wyróżnieniem wnętrz reprezentacyjnych	− westybul − sień − sala balowa − gabinet − salon − jadalnia − antykamera − anteresola − alkowa − buduar − galeria − klatki schodowe układ apartamentowy układ amfiladowy
		b. podziały architektoni-czne	j.w.
		c. nakrycia wnętrza	drewniane: − strop belkowy lub kasetonowy murowane: kopuła → bęben /tambur/, latarnia, trompy, pendentywy → trójkąty sferyczne, żagielki sklepienia → przęsła, wysklepki, żebra, gurty, zworniki, służki, wsporniki a) antyk, romanizm, nowożytność, współczesność: − kolebka − kolebka z gurtami − kolebka z lunetami − kolebka z lunetami i gurtami − krzyżowe b) gotyk, neogotyk: − krzyżowo-żebrowe → cztero lub sześciodzielne − tzw. Piastowskie /z trójpromieniem, przeskokowe, trójdzielne/ − gwiaździste → 4, 6 i 8 ramienne, z żebrem przewodnim, palmowe − sieciowe − wachlarzowe − stalaktytowe − kryształowe − krzywolinijne
	Dekoracja	a. rzeźbiarska	− rzeźba pełnoplastyczna, reliefowa /płaskorzeźba/, sztukaterie − rodzaj przedstawienia → arabeska, groteska, panoplia, bukranion, meander, o. okuciowy, o. rollwerkowy /zwijany/, o. małżowinowo-chrząstkowy, lambrekin, kratka regencyjna, o. wstęgowo-cęgowy, o. kantelabrowy, kimation joński → jajownik, wole oczy, ząbkowanie, astragal, rozeta, palmeta, maszkaron, rocaille, kartusz, medalion, akant, plecionka, fiala → pinakiel, kwiaton, czołganki → żabki, wimperga, obelisk, archiwolta, arkatura → fryz arkadkowy, putto, amorek, uskrzydlona główka anielska, personifikacja, płonący wazon, alegoria itp.
		b. malarska	− ścienne / al fresco, al secco/ → iluzjonistyczne, ramowe → prawo ramy, plafon, faseta, panneau → supraporta − sgraffito

6

---