SCHEMAT OPISU ARCHITEKTURY BUDYNKÓW ŚWIECKICH
I KULTOWYCH

PROPOZYCJE OPISÓW DLA BUDYNKÓW KULTOWYCH I ŚWIECKICH

I. Opis kaplic i kościołów rzymskokatolickich

II. Opis budynków świeckich (za wyjątkiem budownictwa obronnego)

Szablony mogą być stosowane wyłącznie do opisu obiektów murowanych, niezależnie od stylu i czasu ich powstania.

I. SCHEMAT OPISU DLA BUDYNKÓW KULTOWYCH

Kategoria	Rozwinięcie	Wyjaśnienia szczegółowe
Informacje podstawowe	a. nazwa budowli	ranga − parafia, fara, kolegiata, katedra, archikatedra /kościół metropolitalny/; bazylika większa, bazylika mniejsza, sanktuarium, kościół klasztorny, kościół filialny; kaplica − grobowa, cmentarna, kultowa, bracka wezwanie miejscowość kraj usytuowanie − w przypadku zespołu budowli, należy wymienić towarzyszące kościołowi obiekty, np. dzwonnice, plebanię, klasztor, kaplicę przedpogrzebową, ogrodzenie − jeśli jest zabytkowe
		b. czas powstania	ogólnie: wiek → pierwsza, druga połowa, 1, 2, 3 lub 4 ćwierć
		c. styl budowli
		d. autorstwo	nazwisko architekta warsztat, krąg stylistyczny anonimowy /nieustalony, nieokreślony/
		e. materiał budowlany	kamień kamień ↔ cegła cegła cegła otynkowana detal architektoniczny − stiuk, gips, kamień, terakota, marmur, cegła glazurowana
	Rzut /plan	a. ogólne informacje	plan podłużny − prostokąta, krzyża łacińskiego plan centralny − koło, elipsa, kwadrat, wielobok, krzyż grecki, owal, czteroliść ↔ rz. treflowy
		b. informacje szczegółowe	część ołtarzowa ↔ chór wschodni: absyda; prezbiterium → wydłużone lub krótkie, zamknięte prosto, absydą, wielobocznie lub poligonalnie, otoczone obejściem /ambitem/, z zakrystią, skarbcem, kaplicami, wieżami, kryptą korpus → ilu nawowy /1 − salowy, 2, 3, 5 nawowy → nawa główna, nawy boczne/, czy oddzielony jest od chóru wschodniego transeptem /nawą poprzeczną/, otoczony kaplicami, wzbogacony kruchtami, w których umieszczone są boczne wejścia fasada frontowa ↔ zachodnia: bezwieżowa lub wieżowa (2 lub 1 → z boku, pośrodku → wtopiona w korpus czy do niego dostawiona, poprzedzona atrium, narteksem, kruchtą, portykiem → wgłębny, wysunięty, pozorny /pseudo-portyk/, chórem zachodnim itp.
	Bryła	a. układ przestrzenny	bazylika, hala, pseudobazylika ↔ pseudohala
		b. elementy wieńczące	wieża, sygnaturka, kopuła → zwykle na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem lub powyżej łuku tęczowego czyli w miejscu styku korpusu z prezbiterium
	Elewacje Najpierw frontowa później pozostałe, które zwykle są skromniej opracowane	a. podziały architektoniczne	podziały ramowe: porządki architektoniczne → tworzą ramę złożoną z elementów pionowych: kolumn lub pilastrów → składających się z bazy, trzonu /kanelowany ↔ żłobkowany lub gładki/i głowicy /kapitel/, dźwigających elementy poziome: belkowanie, składające się z architrawu, fryzu i gzymsu. Określenie porządku bądź stylu ułatwia detal zdobiący głowicę, fryz lub gzyms. Stosowane przez Greków od VII w. p.n.e., aż po czasy współczesne (warszawskie MDM lub wnętrza Pałacu Kultury i Nauki), za wyjątkiem gotyku. − porządek dorycki → doryka − porządek toskański → etruski − porządek joński → jonika − porządek koryncki − styl kompozytowy − spiętrzony porządek → /nawarstwienie porządków/ zasada superpozycji /rzymskie Koloseum/ − wielki porządek → kolosalny porządek /A. Palladio, Tylman z Gameren/ podziały pionowe: − kolumna → ¾, pół i ćwierćkolumna − kolumienka → służka − filar → międzyościerzowy, wiązkowy − pilaster − lizena − skarpa − kariatyda − kanefora − atlant /telamon/ − herma podziały poziome: − fryzy − gzymsy zwieńczenia: − szczyty → frontony ↔ przyczółki, blendowe, schodkowo-blendowe, blendowo-sterczynowe, ze spływami, faliste itp. − attyki inne: nisze, wnęki, płyciny, edikule, blenda, laskowanie
		b. obramienia okien i portali	kształt → np. biforium, tryforium, rozeta, okulus, okno balkonowe /porte-fênetre/, wole oko, lukarna; wypełnienie → maswerk, oprawa → np. opaski, pilastry, naczółki/ frontoniki
	Wnętrze	a. artykulacja /rozczłonkowanie/ /układ bazylikowy/	− arkady międzynawowe wsparte na filarach lub kolumnach − empory − tryforia → w gotyku − okna
		b. podziały architektoniczne	j.w.
		c. nakrycia wnętrza	drewniane: − otwarta więźba dachowa − strop belkowy lub kasetonowy murowane: kopuła → bęben /tambur/, latarnia, trompy, pendentywy ↔ trójkąt sferyczny, żagielki sklepienia → gurty, żebra, zworniki, służki, wsporniki, wysklepki, przęsła a) antyk, romanizm, nowożytność, współczesność: − kolebka − kolebka z gurtami − kolebka z lunetami − kolebka z lunetami i gurtami − krzyżowe b) gotyk, neogotyk: − krzyżowo-żebrowe → cztero lub sześciodzielne − tzw. Piastowskie /z trójpromieniem, przeskokowe, trójdzielne/ − gwiaździste → palmowe − sieciowe − wachlarzowe − stalaktytowe − kryształowe − krzywolinijne
	Dekoracja	a. rzeźbiarska	− rzeźba pełnoplastyczna, reliefowa /płaskorzeźba/, sztukaterie − rodzaj przedstawienia → arabeska, groteska, panoplia, bukranion, meander, o. okuciowy, o. rollwerkowy /zwijany/, o. małżowinowo-chrząstkowy, lambrekin, kratka regencyjna, o. wstęgowo-cęgowy, o. kantelabrowy, kimation joński ↔ jajownik, wole oczy, ząbkowanie, astragal, rozeta, palmeta, maszkaron, rocaille, kartusz, medalion, akant, plecionka, fiala → pinakiel, kwiaton, czołganki ↔ żabki, wimperga, obelisk, archiwolta, arkatura ↔ fryz arkadkowy, putto, amorek, uskrzydlona główka anielska, płonący wazon, feston ↔ girlanda itp.
		b. malarska	− ścienne / al fresco, al secco/ → iluzjonistyczne, ramowe → prawo ramy − witraż − mozaika

II. SCHEMAT OPISU DLA BUDYBKÓW ŚWIECKICH

Kategoria	Rozwinięcie	Wyjaśnienia szczegółowe
Informacje podstawowe	a. nazwa budowli	rodzaj budynku: zamek, pałac, dwór, kamienica, willa, ratusz, teatr, dworzec itp. miejscowość kraj czyją była własnością − np. pałac Krasińskich usytuowanie − budowla wolnostojąca, narożna czy w zabudowie zwartej, towarzyszące obiekty → kordegarda, oficyny, pawilony ogrodowe; założenie parkowo-ogrodowe
		b. czas powstania	ogólnie: wiek → pierwsza, druga połowa, 1, 2, 3 lub 4 ćwierć
		c. styl budowli
		d. autorstwo	nazwisko architekta warsztat, krąg stylistyczny anonimowy /nieustalony, nieokreślony
		e. materiał budowlany	kamień kamień ↔ cegła cegła cegła otynkowana detal architektoniczny − stiuk, gips, kamień, terakota, marmur, cegła glazurowana
	Rzut /plan	a. ogólne informacje	zbliżony do figury geometrycznej → prostokąta, kwadratu, trójkąta zbliżony do litery alfabetu łac. → T, L, F, odwróconego E
		b. informacje szczegółowe	wzbogacony o dostawione do głównego korpusu: − skrzydła → w jaki sposób ustawione względem korpusu: a) układ otwarty, np. podkowy, b) układ zamknięty, np. z wewnętrznym dziedzińcem − pawilony → alkierze − wieże → wieże alkierzowe, na jakim planie − oficyny → w jaki sposób połączone z korpusem, wolnostojące czy powiązane prostą lub ćwierćkolistą galerią lub kolumnadą elementy architektoniczne: − ryzality → środkowe, boczne, narożne i pozorne /pseudoryzality/ − portyki → dostawione, wgłębne, pozorne /pseudo-portyk/ − ganek − schody − taras
	Bryła	a. liczba kondygnacji /pięter/	mezzanino /półpięterko/ suterena facjatka → facjata, mansarda
		b. zwieńczenia	dachy → dwuspadowe, czteropołaciowe /walmowe/, namiotowe, pogrążone, mansardowe /łamane/ hełmy kopuły attyki szczyty belwedery
Elewacje Od najbardziej dekoracyjnej /frontowa, ogrodowa/ po skromniej opracowane pozostałe fasady	a. podziały architektoniczne	elementy urozmaicające fasady budynku: − loggie − wykusze − balkony − werandy − podcienia − krużganki podziały ramowe: − porządki architektoniczne − łuk triumfalny → seriana podziały pionowe: − kolumna → ¾, pół i ćwierćkolumna − kolumienka → służka − filar → międzyościerzowy, wiązkowy − skarpa − słup − pilaster − lizena − kariatyda − kanefora − atlant /telamon/ − herma podziały poziome: − fryzy − gzymsy → cokołowe, kordonowe /działowe/, podokienne, wieńczące /koronujące/ − boniowanie − rustyka inne: nisze, wnęki, płyciny, edikule, blenda, laskowanie
	b. obramienia okien i portali	kształt → np. biforium, tryforium, rozeta, okulus, okno balkonowe /porte-fênetre/, wole oko, lukarna; wypełnienie → maswerk, oprawa → np. opaski, pilastry, naczółki/ frontoniki
Wnętrze	a. rozmieszczenie pomieszczeń z wyróżnieniem wnętrz reprezentacyjnych	− westybul − sień − sala balowa − gabinet − salon − jadalnia − antykamera − anteresola − alkowa − buduar − galeria − klatki schodowe układ apartamentowy układ amfiladowy
		b. podziały architektoniczne	j.w.
		c. nakrycia wnętrza	drewniane: − strop belkowy lub kasetonowy murowane: kopuła → bęben /tambur/, latarnia, trompy, pendentywy → trójkąty sferyczne, żagielki sklepienia → przęsła, wysklepki, żebra, gurty, zworniki, służki, wsporniki a) antyk, romanizm, nowożytność, współczesność: − kolebka − kolebka z gurtami − kolebka z lunetami − kolebka z lunetami i gurtami − krzyżowe b) gotyk, neogotyk: − krzyżowo-żebrowe → cztero lub sześciodzielne − tzw. Piastowskie /z trójpromieniem, przeskokowe, trójdzielne/ − gwiaździste → 4, 6 i 8 ramienne, z żebrem przewodnim, palmowe − sieciowe − wachlarzowe − stalaktytowe − kryształowe − krzywolinijne
	Dekoracja	a. rzeźbiarska	− rzeźba pełnoplastyczna, reliefowa /płaskorzeźba/, sztukaterie − rodzaj przedstawienia → arabeska, groteska, panoplia, bukranion, meander, o. okuciowy, o. rollwerkowy /zwijany/, o. małżowinowo-chrząstkowy, lambrekin, kratka regencyjna, o. wstęgowo-cęgowy, o. kantelabrowy, kimation joński → jajownik, wole oczy, ząbkowanie, astragal, rozeta, palmeta, maszkaron, rocaille, kartusz, medalion, akant, plecionka, fiala → pinakiel, kwiaton, czołganki → żabki, wimperga, obelisk, archiwolta, arkatura → fryz arkadkowy, putto, amorek, uskrzydlona główka anielska, personifikacja, płonący wazon, alegoria itp.
		b. malarska	− ścienne / al fresco, al secco/ → iluzjonistyczne, ramowe → prawo ramy, plafon, faseta, panneau → supraporta − sgraffito

6

1

---