dr Marta Wiraszka, Instytut Historii Sztuki UKSW

SCHEMAT OPISU ARCHITEKTURY BUDYNKÓW ŚWIECKICH I SAKRALNYCH

PROPOZYCJE OPISÓW DLA BUDYNKÓW SAKRALNYCH I ŚWIECKICH

Pierwszy będzie przydatny do opisu kaplic i kościołów rzymskokatolickich, drugi bę­dzie można wykorzystać przy opisie budynków świeckich, za wyjątkiem budownictwa obronnego, które rządzi się inną terminologią. Oba szablony mogą być stosowane wyłącznie do opisu obiektów murowanych, jednak niezależnie od stylu i czasu ich powstania.

I. SCHEMAT OPISU DLA BUDYNKÓW SAKRALNYCH

Kategoria	Rozwinięcie	Wyjaśnienia szczegółowe
Informacje podstawowe	a. nazwa budowli	ranga − parafia, fara, kolegiata, katedra, archikatedra /kościół metropolitalny/; bazylika większa, bazylika mniejsza, sanktuarium, kościół klasztorny, kościół filialny; kaplica − grobowa, cmentarna, kultowa, bracka wezwanie miejscowość kraj usytuowanie − w przypadku zespołu budowli, należy wymienić towarzyszące kościołowi obiekty, np. dzwonnice, plebanię, klasztor, kaplicę przedpogrze­bową, ogrodzenie − jeśli jest zabytkowe
		b. czas powstania	precyzyjne: data ogólnie: wiek → pierwsza, druga połowa, 1, 2, 3 lub 4 ćwierć
		c. styl budowli
		d. autorstwo	imię i nazwisko architekta warsztat, krąg stylistyczny anonimowy /nieustalony, nieokreślony/
		e. materiał budowlany	kamień kamień ↔ cegła cegła cegła otynkowana → kolor lub kolory tynku, faktura → jeśli jest inna niż gładka detal architektoniczny − stiuk, gips, kamień, terakota, marmur, cegła glazurowana, mozaika, sgraffito, fresk
	Rzut /plan/	a. ogólne informacje	plan podłużny − prostokąta, krzyża łacińskiego plan centralny − koło, elipsa, kwadrat, wielobok, krzyż grecki, owal, czteroliść ↔ rz. treflowy
		b. informacje szczegółowe	część ołtarzowa ↔ chór wschodni: niewyodrębniony/ wyodrębniony: absyda; prezbite­rium → wydłużone lub krótkie (ilu przęsłowe), za­mknięte prosto, absydą, wielobocznie lub poligonal­nie, otoczone obejściem /ambitem/, z zakrystią, skarb­cem, kaplicami, wieżami, kryptą korpus → ilu nawowy /1 − salowy, 2, 3, 5 nawowy → nawa główna, nawy boczne/; ilu przęsłowy, czy od­dzielony jest od chóru wschodniego transeptem /nawą poprzeczną; ilu nawowy, ilu przęsłowy, jak zakoń­czone są ramiona/, otoczony kaplicami, wzbogacony kruchtami, w których umieszczone są boczne wejścia fasada frontowa ↔ zachodnia: bezwieżowa lub wieżowa (2 lub 1 → z boku, po­środku → wtopiona w korpus czy do niego dosta­wiona, poprzedzona atrium, narteksem, kruchtą (mię­dzywieżowa czy dobudowana); portykiem → wgłębny, wysunięty, pozorny /pseudo-portyk/, ryzali­tem (typ, forma i usytuowanie); chórem zachodnim, itp.
		c. nakrycie wnętrza	drewniane: − otwarta więźba dachowa − strop belkowy, kasetonowy, ramowo-płycinowy murowane: kopuła → bęben /tambur/, latarnia, trompy, penden­tywy ↔ trójkąt sferyczny, żagielki sklepienia → gurty, żebra (→ żebro jarzmowe), zworniki, służki, wsporniki, wysklepki, przęsła (→ np. system wiązany) a) antyk, romanizm, nowożytność, współczesność: − kolebka − kolebka z gurtami − kolebka z lunetami − kolebka z lunetami i gurtami − krzyżowe − kolebka lub s. krzyżowe z dekoracją typu lubel­skiego lub kalisko-lubelskiego b) gotyk, neogotyk: − krzyżowo-żebrowe → cztero lub sześciodzielne − tzw. Piastowskie /z trójpromieniem, przeskokowe, trójdzielne/ − gwiaździste → palmowe (ilu ramienna) − sieciowe − wachlarzowe/ stalaktytowe − gęstożebrowe − kryształowe → na jakim rysunku (np. gwiazdy) − krzywolinijne
	Bryła	a. układ przestrzenny	bazylika, hala, pseudobazylika ↔ pseudohala
		b. elementy wieńczące	wieża, sygnaturka, kopuła → zwykle na skrzyżowa­niu nawy głównej z transeptem lub powyżej łuku tęczowego czyli w miejscu styku korpusu z prezbite­rium; niekiedy nad kilkoma przęsłami (→ kopuły) lub bliżej fasady (→ sygnaturka) dachy → forma i pokrycie
	Elewacje Najpierw frontowa później pozostałe, które zwykle są skromniej opracowane	a. informacje ogólne	Fasada → ilu kondygnacyjna i ilu osiowa: w tym liczba portali; szerokość przęseł (taka sama lub różna); forma ściany przęseł (wybrzuszona, wklęsła albo narastająca schodkowo ku osi środkowej → po­przez wysuwanie lub cofanie przęseł) czym zwieńczona: → wieże (ilu kondygnacyjne, w jaki sposób zadaszone, zakończone → krzyżem, szpi­cem, itp.); szczyty (forma → np. blendowe, schod­kowo-blendowe, blendowo-sterczynowe, faliste itp.; ilu kondygnacyjny i ilu osiowy; czym zakończony po bokach → spływy wolutowe, trójkątne lub trójkątna ścianka; czym zakończony → krzyżem, rzeźbą); attyki (typ → np. pełne, tralkowe, dodatkowe ozdoby → np. rzeźby figuralne)
		b. elementy architekto­niczne	Czym poprzedzona: − atrium (wybór podparcia → kolumna, filar, sposób połączenia → arkada (kształt łuku) lub belkowanie, narteksem (zabudowany czy otwarty), kruchtą (zabu­dowana czy otwarta) − ryzalit (ilu osiowy, czy przebiegający przez całą wysokość, czym zwieńczony) − portyk (ilu kolumnowy, w jakim porządku, czy na szerokość i wysokość całej fasady, czym zwieńczony → balkon, szczyt, attyka, belkowanie) podziały ramowe: porządki architektoniczne → tworzą ramę złożoną z elementów pionowych: kolumn lub pilastrów → skła­dających się z bazy, trzonu /kanelowany ↔ żłobko­wany lub gładki/i głowicy /kapitel/, dźwigających elementy poziome: belkowanie, składające się z ar­chitrawu, fryzu i gzymsu − porządek dorycki → doryka − porządek toskański → etruski − porządek joński → jonika − porządek koryncki − styl kompozytowy − spiętrzony porządek → /nawarstwienie porządków/ zasada superpozycji − wielki porządek → kolosalny porządek podziały pionowe: − kolumna → ¾, pół i ćwierćkolumna (rodz. głowicy, typ kolumny → np. kandelabrowa, rustykowana/ w okowach) − kolumienka − pilaster → pojedynczy czy zwielokrotniony − lizena → lizeno-skarpa − skarpa → ilu uskokowa, w jaki sposób ustawiona przy narożu (diagonalnie czy krzyżowo) − kariatyda − kanefora − atlant /telamon/ − herma (sposób ujęcia postaci ludzkiej - męskiej lub kobiecej, sposób dekoracji słupa → z płyciną, dekora­cją ornamentalną, itp.) podziały poziome: − gzymsy (typ → np. cokołowy, forma → prosty czy profilowany, stopień wysunięcia przed lico ściany, czym podparty, wyłamany na osi podpór) − fryzy (umiejscowienie i sposób dekoracji - technika malarska lub rzeźbiarska) opracowanie powierzchni lica ściany: − boniowanie, rustyka (występowanie → np. tylko w partii cokołowej; materiał → kamień lub tynk; rodzaj → np., opracowanie powierzchni lustra → gładkie, groszkowane, nadziobywane, nacinane, prążkowane, dekorowane reliefem wklęsłym, itp.; w tym narożne) − dekoracja pasowa (występowanie; opracowanie powierzchni) − inne: nisze, wnęki, płyciny, edikule, blendy, ślepe arkady
		c. obramienia okien i portali	występowanie → dach czy elewacja sposób osadzenia w murze → prostokątny czy roz­glifiony kształt → np. biforium, tryforium, rozeta, okulus, okno balkonowe /porte-fênetre/, itp. wypełnienie → np. maswerk, witraż obramienie → np. opaski, podziały architektoniczne, naczółki/ frontoniki, podokienniki, fartuszki
	Dekoracja	a. rzeźbiarska	− rzeźba pełnoplastyczna, reliefowa /płaskorzeźba/, sztukaterie − rodzaj przedstawienia → arabeska, groteska, pano­plia, bukranion, meander, o. okuciowy, o. rollwer­kowy /zwijany/, o. małżowinowo-chrząstkowy, lam­brekin, kratka regencyjna, o. wstęgowo-cęgowy, o. kandelabrowy, kimation joński ↔ jajownik, wole oczy, ząbkowanie, astragal, rozeta, palmeta, maszka­ron, rocaille, kartusz, medalion, akant, plecionka, fiala → pinakiel, kwiaton, czołganki ↔ żabki, wimperga, obelisk, archiwolta, arkatura ↔ fryz arkadkowy, putto, amorek, uskrzydlona główka anielska, płonący wazon, feston ↔ girlanda itp.
		b. malarska	− ścienne / al fresco, al secco/ → iluzjonistyczne, ramowe → prawo ramy − mozaika

II. SCHEMAT OPISU DLA BUDYNKÓW ŚWIECKICH

Kategoria	Rozwinięcie	Wyjaśnienia szczegółowe
Informacje podstawowe	a. rodzaj budowli	rodzaj budynku: zamek, pałac, dwór, kamienica, willa, ratusz, teatr, dworzec itp. miejscowość kraj czyją był lub jest własnością − np. pałac Krasińskich usytuowanie − budowla wolnostojąca, narożna czy w zabudowie zwartej; towarzyszące obiekty → korde­garda, oficyny, pawilony ogrodowe; założenie par­kowo-ogrodowe
		b. czas powstania	precyzyjnie: data ogólnie: wiek → pierwsza, druga połowa, 1, 2, 3 lub 4 ćwierć
		c. styl budowli
		d. autorstwo	nazwisko architekta warsztat, krąg stylistyczny anonimowy /nieustalony, nieokreślony/
		e. materiał budowlany	kamień kamień ↔ cegła cegła cegła otynkowana → kolor lub kolory tynku, faktura → jeśli jest inna niż gładka detal architektoniczny − stiuk, gips, kamień, terakota, marmur, cegła glazurowana, mozaika, sgraffito, fresk
WŁAŚCIWY OPIS
Rzut /plan/	a. ogólne informacje	zbliżony do figury geometrycznej → prostokąt, kwa­drat, trójkąt, itp. zbliżony do litery alfabetu łac. → T, L, F, odwróco­nego E, C → plan podkowy
		b. informacje szczegółowe	ILU TRAKTOWY wzbogacony o dostawione do głównego korpusu: − skrzydła lub skrzydeł → w jaki sposób ustawione względem korpusu: a) układ otwarty, np. podkowy, b) układ zamknięty, np. z wewnętrznym dziedzińcem − pawilony → alkierze (rzut, usytuowanie) − wieże → wieże alkierzowe (na jakim planie i gdzie się znajdują) − oficyny → w jaki sposób połączone z korpusem, wolnostojące czy powiązane prostą lub ćwierćkolistą galerią lub kolumnadą (← założenie palladiańskie), na jakim rzucie elementy architektoniczne: − ryzality → środkowe, boczne, narożne i pozorne /pseudoryzality/ − portyki → dostawione, wgłębne, pozorne /pseudo-portyk/, gdzie usytuowane − podcienia/ krużganki (usytuowanie) − ganek (rzut, usytuowanie) − schody zewnętrzne (ilu biegowe, usytuowanie) − taras (jeśli na parterze, kształt platformy) − weranda (rzut, usytuowanie)
		c. wnętrze	rozmieszczenie po­mieszczeń z wyróżnie­niem wnętrz reprezenta­cyjnych: − westybul − sień − sala balowa − gabinet − salon − jadalnia − antykamera − antresola − alkowa − buduar − galeria − klatki schodowe (ilu biegowe, czym zabezpieczone) układ apartamentowy układ amfiladowy nakrycia wnętrza: drewniane: − strop belkowy, kasetonowy, ramowo-płycinowy murowane: kopuła → bęben /tambur/, latarnia, trompy, penden­tywy → trójkąty sferyczne, żagielki sklepienia → rodzaj, przęsła, żebra, gurty, zwor­niki, służki, wsporniki
	Bryła	a. liczba kondygnacji /pięter/ oraz liczba osi	mezzanino /półpięterko/ piętro attykowe suterena z facjatką → facjatą, mansardą podpiwniczony
		b. zwieńczenia	dachy → dwuspadowe, czteropołaciowe /walmowe/, namiotowe, pogrążone, mansardowe /łamane/, itp.; poszycia dachowe → blacha, dachówka (→ rodzaj, np. płaska), łupek, itp. hełmy kopuły attyki szczyty belwedery
	Elewacje Od najbardziej dekoracyjnej /frontowa, ogrodowa/ po skromniej opracowane pozo­stałe fasady	a. podziały architekto­niczne	elementy urozmaicające fasady budynku /inf. szcze­gółowe → patrz budynki sakralne/: − ryzality − portyki − loggie − wykusze − balkony − werandy − podcienia − krużganki − tarasy podziały ramowe: − porządki architektoniczne − łuk triumfalny → seriana podziały pionowe (por. z budynkami sakralnymi): − kolumna → ¾, pół i ćwierćkolumna − kolumienka → służka − skarpa − słup − pilaster − lizena − kariatyda − kanefora − atlant /telamon/ − herma podziały poziome (por. j.w.): − gzymsy → cokołowe, kordonowe /działowe/, pod­okienne, wieńczące /koronujące/ − fryzy opracowanie powierzchni lica ściany (por. j.w.): − rustyka/ boniowanie − dekoracja pasowa − nisze, wnęki, płyciny, edikule, blendy, ślepe arkady
		b. obramienia okien i portali	Por. z budynkami sakralnymi
	Dekoracja	a. rzeźbiarska	por. z budynkami sakralnymi
		b. malarska	plafon, faseta, panneau → supraporta − sgraffito, mozaika, fresk

6

---