Zmiany i przeobrażenia grafii, ortografii i ortofonii
Po przyjęciu chrześcijaństwa Polska włączyła się w krąg kultury zachodniej razem z jej pismem. Brakowało znaków dla nosówek, rozróżnienia -y i -i, spółgłosek miękkich (np. p', b'), spółgłosek średniojęzykowych, dziąsłowych, zwarto-szczelinowych, ł, oraz niezgłoskotwórczych: u, i.
Rodzaje grafii:
prosta (XII-XIII w.) - jeden znak łaciński odpowiada trzem lub czterem polskim głoskom. W tym czasie nosówki były oznaczane jedną literą, były samogłoski długie i krótkie. Z czasem ze względu na niejednoznaczność grafii prostej zaczęto się posługiwać kombinacjami liter - pojawiły się nowe dwuznaki. (sz, cz); grafia złożona (XIV-XV) - tendencja do tworzenia dwu- i trójznaków
1440 - ogłoszenie traktatu Jakuba Parkoszowica. Propozycje: nowe oznaczenie spółgłosek twardych (pisane okrągło) i twardych (pisane kanciasto), podwojona samogłoska miała odróżniać samogłoski długie i krótkie, litera l' miała oznaczać l, a z kolei l - ł.
* Uporządkowanie grafii i ortografii zawdzięczamy głównie drukarzom, którzy zaczęli odróżniać samogłoski pochylone od otwartych, za pomocą kreskowania rozróżniali l i ł, przydzielili odpowiednie funkcje znakom „i” i „y”, wprowadzili interpunkcję.
=> XVI-wieczni reformatorzy to:
- 1594 Jan Seklucjan, Jan Januszowski, Jan Sandecki-Małecki „Nowy karakter polski” - książka zawierała projekty ortograficzne Górnickiego i Kochanowskiego. Usystematyzowano pisownię spółgłosek, dwuznaki zostawiono dla spółgłosek dziąsłowych, spółgłoski miękkie oznaczono kreskami, żet zapisywano z kropką, a y stało się i.
Reformatorzy pisarscy: Rej, Kochanowski, Orzechowski, Górnicki, Skarga.
1513 - Zaborowski „Rozprawa o ortografii polskiej”. Wzorował się na Husie. Z jego propozycji do dziś utrzymały się „ż” oraz ł.
1551 - Stanisław Jurzykowski „Ortografia polska” - wprowadza miękkość przed samogłoskami za pomocą litery „i”. Stosuje „rz”.
1778 - po okresie kolejnego chaosu (XVII-1 poł. XVIII w. - rozprężenie się drukarstwa, a tym samym rozluźnienie norm ortograficzno-gramatycznych) Kopczyński próbuje ustalić nowe reguły, ale większość z nich nie przechodzi (np. próba przywrócenia kreskowania samogłosek)
1827 - „Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej” Towarzystwa Przyjaciół Nauk ze Staszicem. Byli to przeciwnicy Kopczyńskiego.
1830 - „Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej” ogłoszone przez Deputację Ortograficzną (powołaną w 1814). Proponują: a) usunięcie a kreskowanego b) wprowadzenie j (jodła) c) utrzymanie w wyrazach obcego pochodzenia -yja -ia (Maryja, Julia) d) pozostawienie w imiesłowach przysłówkowych końcówki -łszy e) dopuszczenie końcówek ć, c w bezokolicznikach f) przejęcie koncepcji Kopczyńskiego odnośnie miejscownika i narzędnika. Jednak ta inicjatywa nie została doceniona.
1877 - Adam Kryński „Gramatyka języka polskiego”.
Od tej pory mamy spór pomiędzy szkołą warszawską (Słownik Kryńskiego, Niedźwiedzkiego i Karłowicza) oraz krakowską (powszechne szkoły galicyjskie). Zagadnienia sporu:
a) pisownia i/y -j w wyrazach zapożyczonych: Marja, Anglja (Warszawa) lub Marya Julia, Anglia (Kraków)
b) pisownia zakończeń bezokoliczników: być, piec, móc (Warszawa), być piec, módz (Kraków)
c) pisownia form imiesłowu uprzedniego: zjadszy (Warszawa), zjadłszy (Kraków)
d) połączenia kie- gie- gjeografja, kjelner (Warszawa), geografia, kelner (Kraków)
e) końcówki narzędnika: bez różnicy rodzajów dobrym synem, dobrym dzieckiem, wielkimi oknami, dobrymi synami (Warszawa), dobrym synem, ALE chorem dzieckiem, dobrymi synami, biednemi sierotami (Kraków)
1891 - Projekt Ortografii Polskiej wprowadzający: módz, biedz, zjadłszy, geografia, kelner, Francya. Anglya, Maryja, Julia, końcówki -im/-ym, obok -em, imi/ymi -emi
1894 - zjazd literacki we Lwowie przeciwko takim zapisom. Protestują: Kryński, Bruckner, Karłowicz.
1906 - Zjazd Historycznoliteracki im. Mikołaja Reja. Specjalna sekcja ortograficzna proponująca: biologja (ale owo -ja tylko w wygłosie), gienerał, końcówki narzędnika -ym, -im, -ymi, -imi, -emi, bezokoliczniki biec, móc (mimo form osobowych: mogę, biegnę), rzekszy, zjadszy. Przeciwko temu zaprotestował Oswald Balzer.
1916 - Akademia Umiejętności w Krakowie zaleca wprowadzać jotę po spółgłosce w wyrazach obcych (biologja), rozróżniać końcówki -ym, -im, -ymi, -imi, -emi wg końcówki mianownika, pisać ke- ge- w zapożyczeniach, a kie- gie- w wyrazach rodzimych, łszy w imiesłowach, -c w bezokolicznikach biec, móc. Jednak jota była jeszcze obecna w wyrazach zapożyczonych i rodzimych (debjut, kutja).
W praktyce nikt tego nie stosował. Duże problemy też sprawiało pisanie łączne bądź rozłączne przyimków, przysłówków itp. Uregulował to dopiero Doroszewski.
1936 - wielka reforma dokonana przez Komitet Ortograficzny Polskiej Akademii Umiejętności (inicjatywa Lehra Spławińskiego, poparcie Klemensiewicza). Jej ustalenia:
- w Maria, diecezja - stałe pisanie „i” z wyjątkiem po „c” (Francja) Jedyne oboczności: Maria/Maryja, triumf/tryumf
- ujednolicenie końcówek narzędnika i miejscownika (ALE mamy: potem, przedtem, Zakopanem)
- nazewnictwo (morze Bałtyk - przy formach mianownikowych, ale Morze Bałtyckie - przy formach nieistniejących samodzielnie)
- pisownia wyrażeń przyimkowych różna (naprawdę, na razie)
- pisownia nie z różnymi częściami mowy, taka jaką mamy dzisiaj
- pisownia -by łącznie z osobowymi formami czasowników (zrobiłby), spójnikami (aby) i rozdzielnie w pozostałych przypadkach.
- jednostkowe zmiany pisowni (bruzda zamiast brózda, kłuć zamiast kłóć, pasożyt zamiast pasorzyt itp.)
Choć te koncepcje wywołały sprzeciw literatów i dziennikarzy, drobne poprawki do reformy wprowadzono dopiero w 1956 roku.
Ustalono wtedy
- pisownię ke, ge w mniej potocznych zapożyczeniach (hokej, algebra) i kie w rodzimych (kiełbasa) i gie w zapożyczeniach (Olgierd)
- drobne różnice w łączliwości i rozdzielności wyrazów (nowo narodzony, wicepremier), wkoło
- dołączono -em do nazw regionów (w Poznańskiem)
- skrótowce pisane bez kropek (PKO)
- uściślono pisownię -by (czyżby, aby)
1971 - kolejna reforma (spolszczanie zapożyczeń)
W ostatnich latach wprowadzono możliwość łącznego pisania partykuły „nie” z imiesłowami przymiotnikowymi.