VI . Przemiany w życiu codziennym a technika (XX-lecie międzywojenne).
Odżywianie.
Odzież.
Mieszkanie.
Usługi.
Hotelarstwo.
Lecznictwo.
Wypoczynek, sport, kultura masowa.
Literatura:
J. Żarnowski, Polska 1918-1939. Praca. Technika. Społeczeństwo. Warszawa 1999, rozdz. 6
A. Janiak-Jasińska, Unowocześnianie gospodarstwa domowego i wyposażenia mieszkań, [w:] Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej, , red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2000, s.189-207.
W. Lipoński, Sport, [w:] Polska na tle procesów rozwojowych Europy w XX wieku, Poznań 2002, s. 202-228.
2. Historia życia prywatnego, t. 5 Od I wojny światowej do naszych czasów pod red. A. Prosta i G. Vincenta, Wrocław-Warszawa-Kraków 2000.
I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Ziętara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1988.
Historia Polski w liczbach, Państwo i społeczeństwo, Warszawa 2003, t. 1
VI. Przemiany w życiu codziennym a technika (XX-lecie międzywojenne)
Życie codzienne - wszystko co wykracza poza produkcję przemysłową, rolną i transport z jednej, a politykę i kulturę z drugiej strony.
1. Odżywianie
Badania nad żywieniem ludzi i zwierząt w Europie i USA (pionierem był polski biochemik Kazimierz Funk (1912 r.) wyodrębnił witaminę B (beri-beri) i wprowadził nazwę „witamina”. Zmiana diety (podręczniki do nauki gosp. domowego; Eugeniusz Iszora, Odżywianie dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, Wilno 1937. Zdobycze nauki docierały głównie do inteligencji.
Generalnie - średni poziom odżywiania w Polsce był niski. Najgorzej - chłopi i bezrobotni (głównie ziemniaki). ). Np. w Zawierciu odsetek bezrobotnych żyjących z pomocy opieki społecznej wynosił 75%. Przeciętne wydatki 4-osobowej rodziny bezrobotnej wynosiły rocznie 921 zł (miesięcznie 19 zł na osobę), a przeciętne wydatki 4-osobowej rodziny urzędniczej w Warszawie wynosiły 6173 zł ( 128 zł miesięcznie na osobę).
Przeciętne roczne wynagrodzenie robotników rolnych w Polsce w złotych
województwa |
1927/28 |
1929/30 |
1932/33 |
1937/38 |
Centralne |
1 968 |
1 258 |
912 |
1 057 |
Wschodnie |
1 640 |
1 203 |
851 |
866 |
Zachodnie |
2 268 |
1 598 |
1 025 |
1 146 |
Południowe |
1 663 |
1 071 |
767 |
830 |
Przeciętne wynagrodzenie godzinowe robotników w wielkim i średnim przemyśle w złotych
Rok |
1928 |
1929 |
1930 |
1931 |
1932 |
1933 |
1934 |
1935 |
1936 |
1937 |
1938 |
|
0,93 |
1,01 |
1,00 |
0,93 |
0,86 |
0,78 |
0,74 |
0,72 |
0,71 |
0,74 |
0,78 |
Liczba robotników i pracowników umysłowych w Polsce (w tys.)
Lata |
1921 |
1931 |
1938 |
Liczba ludności |
27 212 |
32 107 |
34 849 |
L. robotników |
7 238 (26%) |
9 135 (28%) |
10 484 (30%) |
L. prac. umysł. |
1 152 (4%) |
1 387 (4%) |
1 653 (5%) |
Miesięczne płace pracowników administracji państwowej, nauczycieli, prac. przedsiębiorstw państwowych w 1939 r.
Grupy uposażenia |
Administracja cywilna i naucz. (liczba etatów) |
PKP (liczba etatów) |
Poczta, telegraf, telefon (liczba etatów) |
I |
3000 (1) |
1000 (11) |
1000 (12) |
II |
2000 (13) |
700 (83) |
700 (128) |
III |
1500 (43) |
550 (141) |
450 (327) |
IV |
1000 (743) |
450 (426) |
350 (904) |
V |
700 (1353) |
390 (1353) |
280 (1614) |
VI |
450 (7088) |
355 (1182) |
240 (3480) |
VII |
335 (16 136) |
295 (2483) |
205 (7604) |
VIII |
260 (28622) |
260 (6446) |
175 (11580) |
IX |
210 (45352) |
225 (9389) |
145 (11431) |
X |
160 (26468) |
200 (16 575) |
120 (3424) |
XI |
130 (22449) |
175 (28179) |
100 (98) |
XII |
100 (3503) |
150 (43411) |
- |
XIII |
- |
125 (31 031) |
- |
XIV |
- |
100(3222) |
- |
Przeciętne zarobki prac. umysł. wynosiły w 1933 r. 304 zł, gdy zarobek powyżej 200 zł osiągało tylko 10% robotników
Wybrane pensje miesięczne w 1939 r.:
Marszałek - 3000 zł Inspektor - 700 zł
Generał broni - 2000 zł Nadkomisarz - 430 zł
Generał dywizji - 1500 zł Komisarz - 335 zł
Generał brygady - 1000 zł Podkomisarz - 270 zł
Pułkownik - 632 (713) zł Przodownik - 180 zł
Kapitan - 345 (400) zł Posterunkowy - 150 zł
Wydatki na opiekę społeczną w Polsce
lata |
1927/8 |
1929/30 |
1931/32 |
1933/34 |
1935/36 |
1937/38 |
1938/39 |
mln zł |
29,6 |
36,3 |
49,5 |
58,0 |
28,5 |
14,6 |
14,4 |
Wartość odżywcza posiłków w wybranych krajach w 1939 r. (racja dzienna)
Kraje |
Białko (w g.) |
Tłuszcz (w g.) |
cukier (w g.) |
kalorie |
Anglia |
90 |
105 |
403 |
3300 |
Niemcy |
87 |
60 |
425 |
2700 |
Japonia |
81 |
29 |
455 |
2500 |
Polska |
70 |
9(?) |
360 |
2200 |
W Anglii i Szwajcarii średnio spożywano 66 kg mięsa rocznie, w Niemczech - 48-52 kg, Polsce - 18-22 kg.
Roczne spożycie mięsa, wyrobów mięsnych i tłuszczów w rodzinach robotniczych (kg)
Polska |
46,8 |
Finlandia |
33,4 |
Austria |
55,1 |
Niemcy |
46,3 |
Belgia |
52,0 |
Norwegia |
39,8 |
Bułgaria |
34,7 |
Szwecja |
41,4 |
Czechosłowacja |
43,7 |
Włochy (Salerno) |
12,4 |
Spożycie niektórych art. na 1 mieszkańca (kg)
wyszczególnienie |
1929 |
1930 |
1932 |
1934 |
1936 |
1938 |
mięso |
18,4 |
17,6 |
19,3 |
18,6 |
20,2 |
22,4 |
cukier |
11,9 |
11,3 |
9,1 |
8,9 |
10,5 |
12,2 |
sól |
9,9 |
9,8 |
8,7 |
8,4 |
8,4 |
8,4 |
spirytus 100% |
1,6 |
1,2 |
0,7 |
0,8 |
1,0 |
1,3 |
zapałki (sztuki) |
1083 |
1127 |
828 |
466 |
471 |
541 |
mydło |
1,2 |
1,3 |
1,1 |
1,4 |
1,5 |
- |
|
|
|
|
|
|
|
Ceny wybranych art. w 1936 r. w Krakowie w zł:
wołowe -1,10 - 1,25 zł
cielęcina - 1,30-1,50zł ser biały - 0,60 - 0,70 zł masło - 2,20-2,40 zł
wieprzowe - 1,40-1,60 zł
boczek - 1,20 zł
kiełbasa - 1,30 zł
jaja (1 sztuka) - 0,05-0,06 zł, ziemniaki - 0,07-0,08 zł
gęś żywa (1 sztuka) - 3,00 - 4,4 zł, borówki (1litr) - 0,20-0,25 zł
Dążenie do lepszego odżywiania stawało się faktem kulturowym.
2. Odzież
Zmiany zapoczątkowała I wojna (praca zawodowa kobiet) znikły gorsety, długie suknie, kapelusze. Postęp techniczny przemysłowa produkcja odzieży i obuwia; nowe tkaniny (jedwab sztuczny, dzianiny). W 1926 w Milanówku - początki produkcji jedwabiu naturalnego, zastosowanie gumy (płaszcze, buty); zamek błyskawiczny (USA). Generalnie - zmiany obejmowały warstwy bogatsze. Różnice między „górą” i „dołem” społeczeństwa były nadal wyjątkowo rażące, choć etnografowie datują w okresie międzywojennym przejęcie przez wieś stroju miejskiego. (Badania ankietowe wśród bezrobotnych w Polsce w latach 30. wskazały, że 30% badanych nie miało żadnej zmiany bielizny, a 46% - tylko jedną zmianę).
3. Mieszkanie
W dziedzinie budownictwa wpływ techniki stosunkowo znaczny. Zmniejszona powierzchnia, rekompensatą większa higiena. Nowoczesność miała aspekt społeczny, dostępność - dla większej ilości rodzin. W 1935 r. Instytut Gospodarstwa Wiejskiego organizował sesję pt: Racjonalne gospodarstwo domowe jako czynnik państwowotwórczy. Czasopisma: Organizacja Gospodarstwa Domowego”, „Kobieta w świecie i w domu”, „Praktyczna Pani”.
Funkcjonalność mieszkań. W Polsce dotyczyło to jednak warstw inteligenckich i mieszczańskich, w znikomym stopniu robotniczych, najmniejszym chłopskich.
W miastach panowała „nędza mieszkaniowa” co wyrażało się w rosnącej przewadze mieszkań małych. W 1931 r. odsetek mieszkań jednoizbowych i dwuizbowych wynosił w skali kraju 71,4% ogólnej liczby mieszkań w miastach mniejszych (do 20 tys.) i 67,6 % większych.
Przykładowo w Krakowie czynsz za czteropokojowe mieszkanie superkomfortowe przy al. Słowackiego wynosił horrendalną kwotę 500 zł
W 1931 r. - 1/2 klasy robotniczej i 1/3 drobnomieszczaństwa żyła w mieszkaniach jednoizbowych (60% - mieściło 4-7 osób).
Im większy odsetek robotników w mieście tym większe zagęszczenie izb. Zjawisko podnajmu: w latach 30. w Gdyni 34% mieszkań jednoizbowych miało sublokatorów, w Wilnie - 23%, w Warszawie 22%.
Wyposażenie w instalacje budynków mieszkalnych w miastach w 1931 r.
Miasta |
Budynki ogółem w tys.
|
wodociąg |
kanaliz. |
elektr. |
Gaz |
Brak instal. |
ludn. w budynkach bez instalacji w % |
Ogółem: |
618,8 |
15,9 |
12,9 |
37,9 |
7,5 |
56,2 |
33,4 |
większe |
250,5 |
28,0 |
23,6 |
52,9 |
11,9 |
40,7 |
20,4 |
mniejsze |
368,3 |
7,6 |
5,7 |
27,6 |
4,5 |
66,7 |
54,9 |
Warszawa |
24,8 |
62,0 |
46,1 |
67,8 |
31,7 |
24,6 |
9,1 |
Łódź |
17,9 |
14,7 |
6,9 |
67,1 |
10,8 |
31,3 |
14,6 |
Lwów |
13,7 |
47,2 |
42,7 |
43,9 |
12,5 |
45,5 |
18,8 |
Poznań |
6,2 |
78,0 |
68,2 |
63,5 |
56,3 |
13,9 |
4,4 |
Kraków |
7,8 |
64,7 |
54,1 |
59,2 |
29,7 |
28,8 |
13,4 |
Wilno |
11,9 |
12,4 |
10,0 |
39,4 |
0,9 |
59,3 |
36,0 |
Katowice |
4,0 |
87,5 |
68,3 |
92,7 |
18,6 |
3,6 |
2,6 |
Bydgoszcz |
6,7 |
53,8 |
51,4 |
38,2 |
38,3 |
33,9 |
22,9 |
Lublin |
4,7 |
18,4 |
8,2 |
35,6 |
4,5 |
62,4 |
33,3 |
Gdynia |
1,9 |
20,2 |
11,5 |
44,4 |
- |
50,8 |
35,1 |
W Polsce w latach 30. 13% mieszkań było w zasięgi wodociągów, w Niemczech 53%. Jeden mieszkaniec zużywał odpowiednio 3 m3 i 48 m3 wody wodociągowej.
Budownictwo robotnicze (Towarzystwo Osiedli Robotniczych) było próbą rozwiązania problemu mieszkaniowego. Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa: Żoliborz i Rakowiec. W 1925 r. - pierwsze mieszkania (60-65 m2). W dobie kryzysu 24-30 m2 dla robotników i 45-65 m2 dla inteligencji. Do tego nawiązano bezpośrednio po wojnie.
Wpływ techniki generalnie nie dotyczył wsi.
Nowoczesne wyposażenie mieszkań wiązało się z elektrycznością i dostępnością gazu. W 1926 r. jako nowoczesne wynalazki wymieniano: maszynkę do mięsa, krajalnicę do jarzyn (ręcznie napędzane). W 1928 r. odkurzacz („elektroluks”) kosztował 500 zł. W latach 30. pojawiły się: kuchenki elektryczne (27-95 zł; ceny z 1936 r.), żelazka (15zł), maszynka do kawy (62 zł), odbiornik radiowy (130-400 zł). Pralki elektryczne i lodówki (1400 zł + zużycie prądu 50 zł miesięcznie),były rzadkością. Wysoka cena prądu hamowała rozpowszechnienie tych urządzeń.
Niskie koszty utrzymania służby domowej czyniły zakupy urządzeń domowych nieopłacalnymi.
W latach 30. na 1000 mieszkańców samochody posiadało: USA - 197, Francja - 48, Wielka Brytania - 40, Polska - 1. telefony - USA - 164, Szwecja - 116, Dania - 113, Szwajcaria - 103, Polska - 7; radioodbiorniki USA - 300, Anglia, Niemcy - 200, Francja - 100, Polska - 29 (1939 r. miasta -66, wieś - 13).
4. Usługi
4.1. Hotelarstwo
Punkt ciężkości z podróży przeniósł się na turystykę. Baza noclegowa w miejscowościach wypoczynkowych i na szlakach turystycznych. Główne przemiany między połową lat 20. i 30. W Polsce o 17% spadła liczba hoteli i zajazdów, natomiast 30 krotnie wzrosła liczna schronisk. W 1930 r. 16,5 hoteli i 23,1% pensjonatów nie posiadało prądu, zwłaszcza na wschodzie (Brześć, Łuck, Kowel); odpowiednio: 19,3% i 14,3% - centralne ogrzewanie; 34,7% - łazienki. W Warszawie - 40% pokoi posiadało bieżącą wodę, w d. zaborze pruskim - 25,8%, Galicji - 5%, Kongresówce - 6,5%. Dopiero od 1935 roku wprowadzono obowiązek instalowania natrysków w budynkach z wodociągiem.
Ale np. najelegantszy hotel w Polsce „Bristol” w Warszawie, miał sanitariaty tylko w 24 apartamentach, a w pozostałych 56 apartamentach i 120 pokojach, wodę podawano w dzbanach.
Rozwój turystyki był wynikiem demokratyzacji. (lata 1935-36 budowa kolejki na Kasprowy Wierch).
4.2. Lecznictwo
W okresie międzywojennym 25 laureatów n. Nobla z zakresu medycyny: 1923 - insulina, 1924 - elektrokardiogram, 1929 - witamina B1 i A, 1939 - sulfonamidy. Skrajna nierówność między inteligencją warszawską, a brakiem opieki na Polesiu i Wołyniu (poziom Nowej Gwinei). System ubezpieczeń dotyczył tylko pracowników, nie obejmował chłopów.
Liczba zgonów na 1000 mieszkańców w Polsce w l. 1919 - 1939
|
1919 |
1920 |
1921 |
1922 |
1923 |
1924 |
1925 |
1926 |
1927 |
1928 |
zgon/1000 |
26,9 |
27,0 |
20,9 |
19,9 |
17,3 |
17,9 |
16,7 |
17,8 |
17,3 |
16,4 |
|
1929 |
1930 |
1931 |
1932 |
1933 |
1934 |
1935 |
1936 |
1937 |
1938 |
zgon/1000 |
16,7 |
15,5 |
15,5 |
15,1 |
14,3 |
14,5 |
14,1 |
14,3 |
14,1 |
13,5 |
W 1939 r. było 600 ośrodków zdrowia z 1100 lekarzami i 1,5 mln. osób pod opieką. Liczba lekarzy zwiększyła się 4-krotnie szybciej niż liczba ludności. Dentyści i farmaceuci musieli obowiązkowo ukończyć wyższe studia.
Personel służby zdrowia
Wyszczególnienie |
1923 |
1931 |
1938 |
1923 |
1931 |
1938 |
|
w tys. |
na 10 tys. ludności |
||||
lekarze |
6,9 |
10,6 |
12,9 |
2,4 |
3,4 |
3,7 |
Lekarze dentyści |
1,1 |
2,9 |
3,7 |
0,4 |
0,9 |
1,1 |
farmaceuci |
2,0 |
. |
3,8 |
0,7 |
X |
1,1 |
felczerzy |
2,3 |
1,9 |
1,4 |
0,8 |
0,6 |
0,4 |
pielęgniarki |
. |
. |
6,7 |
x |
X |
1,9 |
położne |
6,0 |
9,6 |
9,4 |
2,1 |
3,0 |
2,7 |
1938 r. szpitale - 677, łóżka w szpitalach 75,0 ( w tys.) 21,7 (na 10 tys. mieszkańców, w Warszawie - 63,5, wołyńskie- 4,8 ).
Propagowanie świadomego macierzyństwa. Domena lewicy (PPS - Robotnicze Towarzystwo Służby Społecznej; T. Żeleński-Boy, Piekło kobiet).
5. Wypoczynek, sport, kultura masowa
Demokratyzacja w ramach kultury masowej (kino i radio). Pod koniec lat 30. w Polsce było 800 kin, a liczba miejsc kinowych na 100 tys. mieszkańców była 3-4-krotnie mniejsza niż w Europie Zachodniej, podobna jak w Bułgarii, Jugosławii, Grecji. (Adaptacje dzieł literackich, choć 80% importowanych filmów - stanowiły f. amerykańskie). W roku 1922/23 wybudowano radiostację w W-wie (Bemowo). Od 1925 roku codzienne audycje godzinne, kolejne Kraków, Poznań, Katowice - 1927, Wilno - 1928, Lwów, Łódź - 1930.
W Polsce poziom techniki w tym zakresie odpowiadał przeciętnej dla krajów peryferyjnych kapitalizmu. Dysproporcje dzielnicowe.
Prasa według tytułów liczba tytułów
1932 1937
Ogółem………………1 831………………………2 692 (11 089 nakład w tys.)
Gazety…………………168 …… ……………… 184 (3 290)
Czasopisma……………1 663……………… …….2 508(7 799)
W r. 2000 nakłady: czasopisma - 67 820 tys., gazety - 4 512 tys.
Sport stał się sprawą państwową. Popularyzację sportu przyniosła I wojna, organizacja protestancka YMCA (Young Meris Christian Association) popularyzowała sport jako element wychowania młodzieży,(Pierwsza misja YMCA w Polsce powstała w 1919 r.)
W Polsce powstał urząd ds. sportu. W Warszawie 1928-29 wybudowano Centralny Instytut Wychowania Fizycznego na Bielanach od 1938 - Akademia Wychowania Fizycznego. Nowe dziedziny sportu: motocyklowy, samochodowy, lotniczy.
Liczba wybranych urządzeń sportowych w Polsce
|
1918 |
1926 |
1928 |
1930 |
1936 |
1939 |
Boiska |
87 |
389 |
706 |
1019 |
1644 |
1877 |
Bieżnie |
72 |
345 |
631 |
871 |
- |
- |
Pływalnie |
25 |
52 |
82 |
97 |
303 |
373 |
Tory kolarskie |
1 |
5 |
13 |
17 |
21 |
18 |
Korty tenisowe |
96 |
342 |
557 |
811 |
1861 |
1830 |
Tory hippiczne |
8 |
13 |
26 |
31 |
|
|
Tory saneczkowe |
2 |
9 |
24 |
38 |
|
|
Skocznie narciarskie |
2 |
5 |
- |
15 |
35 |
37 |
Sale gimnastyczne |
173 |
217 |
269 |
333 |
1149 |
1234 |
Podsumowanie:
Wpływ rozwoju techniki na poziom życia zależał od: miejsca zamieszkania (miasto, wieś, region Polski) oraz warstwy społecznej. Postęp dotyczył największych miast i aglomeracji przemysłowych, a także warstw najzamożniejszych. Zdecydowana większość nie korzystała z udogodnień techniki. Dominująca rola inteligencji, stwarzającej nowe wzorce. Ta rola pilotująca była ważna dla całokształtu kulturowego rozwoju kraju.
9