Polityka i pojęcie polityki
Polityka jest to całość regulacji powiązanych ze sprawowaniem władzy w państwie. Jest to pojęcie niezwykle szerokie. Obejmuje zarówno całokształt działań instytucji państwowych (stosowanie prawa) jak i sztukę zdobywania i utrzymania władzy. Jeśli te dwa główne elementy stoją na wysokim poziomie rozwoju, to mówimy o uczestniczącej kulturze politycznej. Sama kultura polityczna to sfera zachowań jednostek i ich nastawienie odnośnie polityki. O kulturze zaściankowej (pojęcie G.Almonda i S.Verba), mówimy wówczas, gdy obywatele danego kraju nie interesują się polityką, nie mają na nią wpływu, a nawet nie posiadają podstaw wiedzy na ten temat. Kultura zaściankowa jest charakterystyczna dla młodych demokracji oraz dla państw autorytarnych. Jednostki zamieszkujące w takich tworach uważają, że ich głos nie ma wpływu na politykę państwa, a np. głosowanie czy startowanie w wyborach uważają, za bezowocne. Wyróżnia się również kulturę podporządkowania, w której to obywatele posiadają wiedzę z zakresu polityki, ale z jakiegoś powodu nie biorą czynnego udziału w sprawowaniu władzy.
Polityka i jej reprezentanci
Politykiem zwykło nazywać się osobę, która trudni się uprawianiem polityki. Zazwyczaj są to członkowi partii politycznych, aczkolwiek grupę tą stanowią również tzw. niezrzeszeni. Politycy mają za zadanie wcielać w życie swoje ideały, ale i zarazem reprezentować partię. Prowadzi to niekiedy do kolizji norm moralnych. Za niepodporządkowanie się gremium np. koła poselskiego, polityk może ponosić odpowiedzialność zawodową. Nie chroni go przed tym nawet immunitet materialny. Polityków sprawujących mandat w parlamencie (posłów i senatorów), możemy podzielić na zawodowych i niezawodowych. Zawodowi politycy uważają sprawowanie władzy za swój fach, nie będąc zatrudnionymi w innej placówce, pobierają wówczas stosowne wynagrodzenie. Posłowie niezawodowi są zatrudni również w innym miejscu pracy, a trudnienie się polityką traktują jako dodatek finansowy lub ambicjonalny. Ponadto Max Weber z kategorii polityków niezawodowych wyodrębnia również grupę polityków okazjonalnych, którzy okresowo dostali urząd, ale swej przyszłości nie wiążą z uprawianiem polityki.
Partia polityczna
Partia polityczna to dobrowolne zrzeszenie ludzi o podobnych poglądach politycznych. Jej celem jest zdobycie i utrzymanie władzy, zgodnie z prawem danego kraju, w celu praktycznej realizacji swojej ideologii. Partie polityczne możemy podzielić na duże i małe. Obie kategorie reprezentują interesy pewnej zbiorowości, ale tylko duża partia polityczna ma realną szansę na zdobycie mandatu w razie wyborów. Partia polityczna ma sformalizowaną strukturę wraz z wyodrębnionym przywódcą i określoną organizacją wewnętrzną. W Polsce kwestię dotyczącą funkcjonowania partii politycznych reguluje Ustawa z 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych.
Partia polityczna - przesłanki założenia partii politycznej
Zgodnie z podaną wyżej ustawą oraz Art. 13 Konstytucji RP zabronione jest w Polsce istnienie partii politycznych, ...które odwołują się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa... Partia polityczna ma być bowiem pokojową instytucją, która dąży do realizacji postulatów, z którymi utożsamia się cześć społeczeństwa, bez krzywdzenia innych obywateli. Ponadto zakazane jest w Polsce rejestrowanie partii politycznej, która ...przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa... Jako, że partia polityczna wpływa (pośrednio lub bezpośrednio) na władzę, zasady jej organizacji muszą być klarowne i dostępne dla obywateli. Ponadto, ustawa zakazuje partii politycznej prowadzenia działalności gospodarczej, podkreślając, że nie ma być ona nastawiona na zysk, ale na propagowanie danej ideologii. Finansowanie partii politycznej (dotacje, subwencje, darowizny, gospodarowanie nieruchomościami, składki) ma mieć charakter jawny.
Aby założyć partię polityczną w Polsce, trzeba uzyskać wpis w rejestrze prowadzonym przez Sąd Okręgowy w Warszawie. Co do formalności, to należy przedstawić na piśmie: nazwę partii, skrót od nazwy, adres siedziby, nazwiska członków (tylko obywatele polscy), statut i listę podpisów (co najmniej 1000) pełnoletnich obywateli, którzy poparli powstanie partii.
Zależności pomiędzy ideologią, doktryną, a programem partii politycznej
Zależność pomiędzy terminami „ideologia”, „doktryna” oraz „program” opiera się na zależności treściowej „szerzej-węziej”. Na wstępie należy zaznaczyć, iż przywołane nazwy nie są synonimami a różnica wynikająca z ich konotacji przekłada się na ich stosunki zakresowe. Innymi słowy, wychodząc od pojęcia ideologii, uszczegóławiamy jej znaczenie, aż dochodzimy do pojęcia „programu”. Przejścia pomiędzy definicjami nie sprowadzają się do wyodrębnienia podgrup lecz do przydania nowych cech. Stąd też żadna doktryna nie może być ideologią, ale może być przynależeć do nurtu wyznaczonego przez niektóre aksjomaty ideologii.
Rozważania w niniejszym eseju poświęcone są „ideologii”, „doktrynie” i „programowi” o charakterze politycznym a zatem różnym zapatrywaniom na władzę w państwie. Należy jednak pamiętać, że są to terminy szersze, wybiegające znacznie poza „myślenie o polityce”.
A. Ideologia polityczna
Za ideologię polityczną może zostać przyjęty każda usystematyzowana rodzina poglądów, która sprowadza się do świadomego osiągnięcia określonego celu (celów) politycznego. Poszczególne elementy przytoczonej definicji powinny zostać bliżej zidentyfikowane.
Na ideologię składają się liczne poglądy (racje, przekonania): czy to o charakterze ściśle politycznym czy też religijnym, społecznym, biologicznym etc. Poglądy te nie muszą pochodzić od jednej osoby. Co więcej, jest to raczej rzadkie zjawisko. Ideologie dojrzewają, zmieniają się, obrastając w nowe poglądy. Natrafiając na reformatorów-ideologów, często uzyskują rozpoznawalny wymiar - stąd wiąże się je właśnie z tymi personami. I tak komunizm wiąże się z osobami Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, choć powstał on na płaszczyźnie rozwijającego się od początku XIX wieku socjalizmu a osiągnął swoją kwintesencję dopiero pod wpływem Włodzimierza Lenina. Przyjęło się, że ideologia przyświeca grupie społecznej o sprzecznym z innymi grupami światopoglądzie.
Parafrazując Arystotelesa, można by rzec, że na początku ideologii także stoi zdziwienie. Jej genezą jest bowiem zapytanie o sens (istnienia? rządzenia?) a następnie próba jego wytłumaczenia za pomocą posiadanej wiedzy. Za pomocą ideologii jednostki próbują objaśnić prawidła rządzące światem i na tej podstawie zaszczepić je na płaszczyźnie politycznej. Elementami tego przedsięwzięcia są: określenie celu, określenie środków jego osiągnięcia oraz zasięg motywacji.
Cele, jakie przyświecają danej ideologii mogą być różnorakie. Od całkowicie „pobożnych” po skrajnie destrukcyjne. W kontekście politycznym jednak, cele muszą wyznaczać zależność pomiędzy grupą docelową (najczęściej wyznawcami ideologii) a pozostałymi jednostkami. Oczywistym jest, że w takim ujęciu grupa docelowa jest faworyzowana a ideologia zapewnia jej protekcję, wygodę lub decydujący wpływ na władzę. Cele o których mowa muszą zostać uznane za dopuszczalne. No i oczywiście muszą się tyczyć przyszłości.
Do cech wyróżniających ideologię można zaliczyć m.in. jej kolektywny charakter co znaczy że związana jest z większą grupą jednostek. Jak zostało już wspomniane, ma ona charakter niesprzecznego systemu poglądów i życzeń, z których wynika określony cel, nierzadko przedstawiany w superlatywach. Co odróżnia ją od doktryny i programu to wysoki stopień ogólnikowości poglądów. Ideologia nie zakłada zakończenia i rozwiązania. Po akcie przejęcia władzy pojawiają się nowe wytyczne (realizacja zamierzeń za pomocą władzy, utrzymanie władzy etc.).
W doktrynie wyróżnia się dwie grupy ideologii: wstecznych i postępowych, w zależności do jakich wartości się odnoszą. Podział ten częściowo pokrywa się z wyróżnianiem ideologii prawicowych i lewicowych. Do pierwszej kategorii zalicza się m.in. konserwatyzm, nacjonalizm, społeczną naukę kościoła a do drugiej liberalizm, socjalizm czy komunizm.
B. Doktryna polityczna
Podobnie jak ideologia, doktryna polityczna zakłada uporządkowanie poglądów na życie polityczne (władzę) danej grupy społecznej. Przyjmuje się jednak, że konkretyzuje część przesłanek zawartych w ideologii, zawierając praktyczne i teoretyczne wskazania ich realizacji w określonej płaszczyźnie czasoprzestrzennej. Stąd też nazywa się ją instrumentem ideologii.
Doktryna bardziej szczegółowo traktuje zarówno o celach (zasięgu władzy, ustroju państwa, współżycie obywateli etc.) oraz o dopuszczalnych sposobach ich spełnienia. Jako zbiór, zwierający w sobie teorie i idee, może stanowić fundament koncepcji naukowych. Należy pamiętać jednak, że doktryna (analogicznie do ideologii) nie uzasadniania wszystkich swoich przesłanek (a zatem i wniosków), poprzestając na m.in. doświadczeniach reformatorów etc.
Wyróżnia się wiele doktryn, będących „przedłużeniem” ideologii (konserwatyzm, rewolucjonizm, liberalizm) oraz ich pochodnych m.in. agraryzm, elitaryzm, egalitaryzm czy wizja utopijna etc.
Od przytoczonego rozumienia terminu „doktryna polityczna” warto odróżnić ogół założeń politycznych danego państwa, wyrażony przez jednostkę (najczęściej przywódcę państwa) a dotyczący polityki wewnętrznej lub zewnętrznej tego państwa. Takie doktryny polityczne najczęściej nazywane są nazwiskami jednostek, które dokonały ich uzewnętrznienia. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej (USA), istnieje praktyka, iż w pierwszym orędziu prezydent zawiera wytyczne dla kraju na czas jego kadencji. Hasła te nierzadko uznawane były za doktryny polityczne np. doktryna Reagana.
C. Program polityczny
„Ewolucję” od ideologii przez doktrynę wieńczy pojęcie programu politycznego. Jest to najbardziej konkretny i praktyczny zespół postulatów i planów określonej grupy społecznej lub organizacji (najczęściej partii politycznej) dotyczący zagadnień nie tylko politycznych, ale i społecznych, gospodarczych czy kulturowych. System warunkujących się, planowych działań zakłada sposób przejęcia i utrzymania władzy.
Za pomocą programu politycznego konkretyzuje się założenia ideologii czy doktryny, przenosząc je na realia życia politycznego. W ten sposób program to już nie tylko teoria, ale teoria odnosząca się wprost do praktyki. Przyjęło się, że w ramach programu zawiera się informacje: Co? Kiedy? W jaki sposób należy coś zrobić? Nadal jednak są to tylko punkty programowe a nie zobowiązania.
Program polityczny kierowany jest do określonej grupy docelowej (adresatów) np. osób, które mają głosować na określone ugrupowanie polityczne. Punkty programowe, stanowiąc element gry politycznej, mogą być przejaskrawione lub z założenia nie nadające się do spełnienia. Z racji, ze członkowie partii politycznych nie są związani obietnicami wyborczymi, należy z ostrożnością podchodzić do ich obietnic.
Choć w teorii sposób przejęcia władzy może być zarówno pokojowy jak i „rewolucyjny” to w praktyce ustawodawstwo państw zwalcza programy o charakterze destruktywnym. W myśl art. 13 Konstytucji RP z 1997 r. zakazane jest istnienie partii politycznych odwołujących się do totalitaryzmu (nazizmu, faszyzmu czy komunizmu), nienawiści rasowej i narodowościowej, stosowania przemocy w celu osiągnięcia władzy czy zakładających utajnienie struktur lub członkostwa.
Jasność i chwytliwość programu politycznego nierzadko decyduje o wyniku wyborów. Dlatego ugrupowania (i nie tylko) powinny dbać o dostępność ich postulatów, tym bardziej w dobie „globalnej sieci”. Na stronach www dostępne są programy polityczne partii aktualnie zasiadających w Parlamencie:
• Platformy Obywatelskiej http://www.platforma.org/pl/program/
• Prawa i Sprawiedliwości http://www.pis.org.pl/doc.php?d=unit&id=144
• Sojuszu Lewicy Demokratycznej http://www.sld.org.pl/program
• Polskiego Stronnictwa Ludowego http://www.psl.org.pl/?p=dokumenty