Akademia Rolnicza w Krakowie
Wydział Leśny
Biologia zwierząt
Kraków 1999
Dzik - Sus scrofa
Rząd: Parzystokopytne - Artiodactyla
Rodzina: Świniowate - Suidae
Opis: Dzik ma tułów krępy, z boków ścieśniony, szczególnie u samców, o silnie rozwiniętej części przedniej. Głowa (łeb) jest duża i wydłużona, osadzona na krótkiej, grubej i muskularnej szyi. Oczy są stosunkowo małe, brunatne. Uszy (słuchy), wysoko osadzone i stojące maja kształt szerokiego trójkąta o zaokrąglonym wierzchołku. Część twarzowa głowy dzika jest silnie wydłużona, zakończona ryjem (gwizdem). Na jego końcu znajduje się rozszerzona, okrągła, nago i bardzo silnie unerwiona tarcza ryjowa (tabakiera). Nogi (biegi) są średniej długości i bardzo silne. Palce środkowe, III i IV, zakończone są mocnymi racicami. Stosunkowo niskie umiejscowienie niewielkich palców bocznych - II i V (szpil) powoduje, iż w czasie stępania i one odciskają się w podłożu. Ogon jest dość długi, zwisając sięga do stawu skokowego. Zakończony jest kitą dłuższych włosów, tzn. chwostem, bardziej wyraźnym u dorosłych samców (odyńców) niż u samic (loch). Okrywa włosowa (suknia) dzika składa się z twardych, ale elastycznych włosów okrywowych, zwanych szczeciną, oraz z gęstego podszycia włosów wełnistych. Zimą suknia jest ciemna i kudłata. Latem dzik okryty jest krótką szczeciną, stopniowo wyrastającą i gęstniejącą. Warchlaki (dziki w 1 roku życia) do wieku 4-5 miesięcy mają suknią pasiastą. Na rdzawobrunatnym tle, wzdłuż grzbietu i boków ciała, przebiegają wyraźne żółtawo-płowe pasy. Suknia zimowa warchlaków jest ciemna, lecz z wyraźnym odcieniem rdzawym. Uzębienie dorosłego dzika składa się z 44 zębów o następującej formule 3 1 4 3 / 3 1 4 3. Kły w uzębieniu stałym są silnie rozwinięte. Kły dolne odyńców są szczególnie długie i szablasto wygięte (szable). Kły górne (fajki) są mniejsze i mają inny kształt, zbudowane z zębiny nieco twardszej, spełniają rolę osełki, o którą ścierają się szable. Kły loch (haki) są znacznie krótsze i mniejsze. Na zewnątrz są zupełnie niewidoczne, podczas gdy kły (oręż) odyńców wyraźne wystają ponad wargę.
Występowanie: Dzik zamieszkuje całą Europę, z wyjątkiem Półwyspu Skandynawskiego, Finlandii i północnej części Rosji. W Polsce dzik jest pospolity w całym kraju.
Biotop: Zasadniczym środowiskiem bytowania dzika jest las. Zasiedla on wszystkie typy lasów, najczęściej jednak lasy mieszane. Szczególnie odpowiadają jemu tereny leśne obfitujące w mokradła i bagna. Woli większe kompleksy leśne. W wielu okolicach dziki przez znaczną część roku wykorzystują pola uprawne w pobliżu lasu jako bogatą bazę pokarmową. W nocy penetrują pola w poszukiwaniu pożywienia, a podczas dnia zalegają w ostojach leśnych.
Pokarm: Dzik jest głównie roślinożercą. Pokarm roślinny stanowi około 90% udziału, a pokarm zwierzęcy około 10%. Rośliny uprawne stanowią jedną trzecią całego pokarmu. Pokarm zwierzęcy dzika to różnego rodzaju bezkręgowce, dżdżownice, owady i ich larwy, mięczaki, drobne gryzonie i inne małe kręgowce oraz padlina.
Rozród: Ruja (huczka) przypada na miesiące późno jesienne i zimowe. Ciąża trwa 108-120 dni. Zasadniczym okresem rodzenia młodych jest marzec, kwiecień i maj. Samice przystępują tylko raz w roku do rozrodu. Średnia wielkość miotu dla samic w pierwszym roku życia od 4,1 do 4,3; w drugim roku życia od 5,7 do 5,8 a dla samic starszych 6,5. Okres laktacji trwa około 4 miesięcy. W wieku kilkunastu dni młode poza mlekiem matki zaczynają przyjmować pierwszy pokarm.
Rozwój: Przez cały pierwszy rok życia młode dziki znajdują się pod troskliwą opieką matki. Przez pierwsze kilka dni życia przebywają w wymoszczonym suchymi trawami legowisku (barłogu), zrobionym przez lochę w zacisznej i bezpiecznej ostoi leśnej. Potem już podążają za matką na żerowisko. Młode dziki pozbawione matki, jeszcze w czasie laktacji- giną. Nieco starsze są już w stanie same uchować się przy życiu, zazwyczaj jednak rozwijają się bardo słabo i cherlawieją. Maksymalny wiek dzika określa się na kilkanaście lat. Dzik linieje (zmienia suknię) raz w roku, w okresie późno wiosennym Warchlaki w wieku 4-5 miesięcy gubią pręgowaną suknię. Wyrasta im sierść zimowa o ubarwieniu żółtopłowym. Jest to dobra cech rozpoznawcza dzików w pierwszym roku życia. Dalszymi pomocniczymi cechami odróżniającymi je od przelatków są: tępy i krótki łeb o młodocianym wyrazie twarzy, krótki i bardzo ruchliwy ogon nie posiadający jeszcze pędzla z dłuższych włosów (chwost). W tym wieku trudno jeszcze o rozpoznawanie płci na odległość. Sylwetkę przelatka charakteryzuje wydłużony grzbiet, proporcjonalnie długie biegi oraz długi i wąski łeb.
U samców zaznacza się nieco już podniesiona górna warga, gdyż pojawia się oręż, lekko zaznaczony jest pęczek dłuższych włosów na napletku prącia (pędzel). Ogon sięga najwyżej do stawu skokowego tylnych biegów i nie ma jeszcze dobrze rozwiniętego chwostu. U odyńców 2-3 letnich typowe cechy płci męskiej są już dobrze wykształcone. Łeb jest masywny o tępym kształcie, z widocznym już orężem. Masa ciała zwierzęcia rozłożona jest nierównomiernie. Większość stanowi przednią część tułowia, która nabiera kształtu „karpiowatego”, pędzel jest dobrze widoczny, ogon sięga poniżej stawu skokowego biegów i posiada dobrze rozwinięty chwost. Wraz z wiekiem postępujący dymorfizm płciowy staje się bardziej wydatny. Loch na ogół wyróżniają się bardziej wydłużonym kształtem tułowia; linia grzbietowa jest prawie prosta, linia brzucha natomiast zaokrąglona; brak jest wyraźnego przełożenia masy ciała na przednią część tułowia; gwizd jest długi wąski i klinowaty. W okresie laktacji widoczne są długie sutki. Przy rozpoznawaniu wieku zwierzyny ubitej stosuje się metodę polegającą na oględzinach rzędu siekaczy w żuchwie. U warchlaków są to łatwe do rozpoznania zęby mleczne, trzecia para dolnych siekaczy ma kształt sztyfcikowaty. U przelatków zgryz jest nierówny, gdyż wyrastają po kolei pierwsza, druga i trzecia para siekaczy stałych; u dzików dwuletnich i starszych zgryz znowu jest nierówny, utworzony jednak z siekaczy stałych. Brandt opracował metodę określania wieku odyńców na podstawie różnicy między szerokością szabli u nasady a jej średnica mierzoną w miejscu, gdzie zaczyna się powierzchnia starcia. Dzieląc wartość pierwszą przez drugą otrzymuje się liczbę wskaźnikową (indeks Brandta) dla poszczególnych klas wiekowych.
Naturalnymi wrogami dzików są wilk, a w wyjątkowych wypadkach ryś.
Behawior: Spośród zmysłów dzika najbardziej wyostrzone są węch i słuch, natomiast wzrok jest dość słaby. Dzik wydaje rozmaite głosy podobne do głosów świń domowych. Dziki kwiczą, chrząkają, fukają, rechtają i charkotają, wyrażając różne stany emocjonalne. Na spoczynek dzienny dziki wybierają spokojne i bezpieczne miejsca, w lesie gęste zagajniki i zarośla, a poza lasem duże łany zbóż i kukurydzy, trzciniska, szuwary nawodne itp. Tam zakładają barłogi, które zimą wyścielane są ściółką, suchą trawą, gałęziami itp. Latem zaś dnem legowiska jest goła ziemia, która chłodzi w czasie upałów. Barłogi często są wspólne dla kilku dzików. Dziki lubią tarzać się w błocie. Na terenach swych ostoi mają specjalne kąpieliska, zwane też tarzawiskami lub brochowiskami. Poza okresem zimy tarzają się codziennie, latem nawet 2,3 razy na dobę. Po wytarzaniu się w błocie dziki czochrają się o pnie drzew (malują drzewa). Dzik jest zwierzęciem towarzyskim i prowadzi życie gromadne w watahach. Samotnie żyją tylko odyńce, które w okresie rui dołączają się do watah. Wielkość watah waha się w granicach od kilku do kilkunastu osobników. Watahy tworzą się tylko z osobników ze sobą spokrewnionych. Przeważnie jest to locha lub też kilka loch ze swoim aktualnym przychówkiem. Przelatki zwykle tworzą oddzielnie grupy. Populacja dzików charakteryzuje się wyraźną, opartą na dominacji, strukturę socjalną. W hierarchii socjalnej odyńce dominują nad lochami, przelatki są podporządkowane lochom, a na samym dole znajdują się warchlaki. Stosunki socjalne istnieją także pomiędzy watahami. Miejscowe osiadłe watahy przeważają nad obcymi. Pod wpływem działalności człowieka dzik stał się zwierzęciem głównie o nocnej aktywności (po zachodzie słońca i przed wschodem). Jeżeli dziki nie są zbyt często niepokojone, to są dość osiadłe i przez wiele lat zajmują ten sam określony teren. Wataha ma wspólny dla wszystkich jej członków areał bytowania. Koczowisko składa się z kilku co najmniej ostoi dziennych i z żerowisk.
Znaczenie gatunku: Dzik jest istotnym składnikiem biocenoz leśnych, oddziałującym w sposób znaczny nie tylko na ekosystem leśny, lecz również na polny. Rola dzików w gospodarce leśnej i łowieckiej polega na: dodatnim wpływie, jaki wywiera buchtowanie lub głębokie rycie górnych warstw gleb leśnych i mieszanie ściółki z glebą mineralną; zjadaniu niektórych gatunków szkodliwych owadów leśnych; zjadaniu drobnych gryzoni; utrzymaniu higieny w łowisku poprzez zjadanie padliny zwierząt kręgowych oraz wyszukiwanie i zjadanie chorych ssaków i ptaków, przez co zmniejsza się możliwość wybuchu chorób; zjadaniu jaj i piskląt ptaków gnieżdżących się na ziemi; zjadaniu niedołężnych młodych zwierząt ssących.
Jeleń szlachetny - Cervus elaphus
Rząd: Parzystokopytne - Artiodactyla
Rodzina: Jeleniowate - Cervidae
Opis: Jeleń jest zwierzęciem o harmonijnej budowie ciała. Samce noszą poroże nadające ich sylwetce swoiste piękno. Okrywa włosowa (suknia) jelenia ma latem czerwono- brunatno-rudawe ubarwienie o różnych odcieniach. Zimowa suknia jest płowa.
Włosy sukni letniej są krótkie, zimą niemal dwukrotnie dłuższe i gęstsze. Na pośladkach występuje wydłużona plama zwana lustrem. Latem jest ona brązowo-żółta, zimą żółto-biała. Cielęta są barwy rudobrunatnej z żółtawobiałymi plamkami na bokach ciała. Na zewnętrznej stronie tylnej stopy (badyla), poniżej pięty, widoczne są pęczki dłuższych włosów pokrywających gruczoły metatarsalne. Na górnej stronie karku biegnie pasmo ciemniejszych włosów- sięgające do grzbietu. Samice mają dwie pary sutek. Wzór zębowy jelenia przedstawia się następująco 0 0(1) 3 3 / 3 1 33.
Występowanie: Jeleń szlachetny jest zwierzęciem rodzimym w pasie szerokości geograficznej 300-650N, o zasięgu holarktycznym choć nie ciągłym. Jeleń w Polsce występuje we wszystkich większych kompleksach leśnych.
Biotop: Na kontynencie europejskim jeleń jest silnie związany ze środowiskiem leśnym. Zasiedla lasy liściaste, mieszane i lite drzewostany lub plantacje drzew iglastych. Jelenie nigdy nie były liczne w rozległych, zwartych kompleksach lasów pierwotnych. Wspólną cechą środowisk leśnych preferowanych przez jelenia jest występowanie w ich obrębie lub bezpośrednim sąsiedztwie powierzchni trawiastych (luk, płazowin, łąk, pastwisk). Jelenie wykazują wyraźną zmienność sezonową w doborze środowiska. W okresie wiosennym często penetrują łąki i szuwary, latem i jesienią lasy dębowo- bukowe, natomiast zimą ich najważniejszą ostoję stanowią bory sosnowe.
Pokarm: Drzewa i krzewy (49 gatunków) są najważniejszymi roślinami żerowymi. Dostarczają one pokarmu w postaci pędów, kory, liści i owoców. Najważniejszymi gatunkami drzew w kolejności malejącego znaczenia są: sosna pospolita, grab, brzoza brodawkowata, dąb bezszypułkowy, dąb szypułkowy olsza czarna, jarzębina, topola osika, klon; a spośród krzewów: leszczyna, kruszyna, malina, wierzba iwa, jałowiec, wierzba szara. Wśród krzewinek głównymi gatunkami w diecie jeleni są: bagno i borówki (czarna, brusznica i błotna). Spośród roślin dwuliściennych (109 gatunków) najważniejsze to: pszeńce, szczawik zajęczy, zawilec, poziomka, dąbrówka, konwalia, szczaw, gajowiec i gwiezdnica. Najważniejsze z 48 zjadanych gatunków traw i turzyc to: Calamagrostis arundinacea, Luzula pilosa, Carex digitata, Agrostis vulgaris, Agrostis canina i Calamagrostis epigejos. Dieta jeleni zmienia się w zależności od pory roku. Wiosną trawy, turzyce i sity stanowią 37% diety, reszta to drzewa i krzewy 28%, zioła 19%, krzewinki 14%. Latem najważniejszą grupą zjadanych roślin są zioła 41%, drzewa i krzewy 29%, krzewinki 18% a trawy 10%. Jesienią przeważają krzewinki 34%, poza tym drzewa i krzewy 22%, trawy 21% a zioła 16%. Zima pokarm pochodzący z drzew i krzewów stanowi niemal 50% diety jeleni, oprócz nich zjadane są krzewinki w ilości 39%.
Rozród: Okres rui (rykowisko) przypada na drugą połowę września. Ciąża trwa 231-238 dni. Łanie rodzą najczęściej jedno cielę w roku. Łanie biorą udział w rui po raz pierwszy w wieku 2 lat i rodzą pierwsze cielę w wieku 3 lat. Młode rodzą się w maju i czerwcu. Ssą przez około 8-10 miesięcy.
Rozwój: Najaktywniejszy rozwój przypada na pierwsze 5 lat życia, maksymalna wielkość ciała i najlepsza kondycja- w wieku od 5 do 10 lat; po przekroczeniu 10 następuje spadek.
Rozwój poroża: Poroże jelenia (wieniec) składa się z dwu tyk z odgałęzieniami (odnogami). W sile wieku na każdej tyce są trzy odnogi- oczniak, nadoczniak, opierak oraz korona mająca trzy i więcej odnóg Na powierzchni tyki i dolnych części odnóg często występują drobne zgrubienia (zwane perłami), a u podstawy tyki róża. Nasady (możdżenie), stanowiące podstawę przyszłego wieńca, zaczynają wyrastać w 7-8 miesiącu po urodzeniu zwierzęcia. Wkrótce formuje się na nich pierwsze poroże w postaci nie rozgałęzionych i niezbyt wysokich tyk, nie posiadających jeszcze róż. Jelenia o takim wieńcu określa się mianem szpicaka. To poroże wycierane jest ze scypułu zwykle we wrześniu, a w kwietniu, maju następnego roku zostaje zrzucone. W trzecim roku życia jeleń nakłada swój drugi wieniec, wycierany zwykle w sierpniu. W tej klasie wieku występują przeważnie szóstaki, tj. Osobniki mające dwie odnogi: oczniak i opierak oraz tykę zakończoną grotem i posiadającą już różę.
Z wiekiem liczba odnóg w porożu jelenia się zwiększa, do pełni rozwoju osobniczego (10-14 lat), a potem maleje. Byka w którego porożu występuje korona nazywany koronnym, przy czym może on być dwustronnie koronny lub jednostronnie koronny, jeśli jedna z tyk zamiast koroną kończy się widlicą lub grotem. Wieniec o pięciu odnogach na każdej tyce określa się mianem dziesiątaka regularnego, w razie natomiast mniejszej liczby odgałęzień na jednej z tyk- nieregularnego. Wśród osobników w pełni dojrzałych fizycznie często w lesie spotykamy dwunastaki i czternastaki, rzadziej szesnastaki i osiemnastaki, a dwudziestaki, dwu- czy czterodwudziestaki są już bardzo rzadkie. Osobniki w średnim wieku zrzucają poroże w marcu lub kwietniu, nowe zaś wycierają na przełomie lipca i sierpnia.
Wraz z wiekiem byka okresy wycierania i zrzucania poroża ulegają przyspieszeniu. Maksymalna długość życia jelenia szlachetnego wynosi około 20 lat, średnia- 5-6 lat.
Linienie rozpoczyna się u starszych osobników z końcem kwietnia, w maju- u większości, a w czerwcu u osobników o słabej kondycji. Zimowa sierść zaczyna rozwijać się we wrześniu i w ciągu października następuje zmiana sukni na zimową.
Naturalnymi wrogami jelenia są wilk, ryś i niedźwiedź. Drapieżniki te wywołują zasadniczo wpływ pozytywny, eliminują młodzież i osobniki upośledzone.
Behawior: Czynnikami wpływającymi na zachowanie się jeleni są : pokarm, osłona przed niekorzystnymi warunkami meteorologicznymi oraz interakcje z człowiekiem i innymi zwierzętami. W warunkach spokoju jelenie są najaktywniejsze w godzinach dziennych. Niewielka część aktywności przypada na godziny nocne. Naturalny rytm aktywności dobowej ulega zakłóceniu przez wiele czynników, np. nękające owady, człowieka, drapieżniki. Aktywność jeleni zmniejsza się zimą, wzrasta latem. Na sen jelenie przeznaczają zaledwie 60-100 minut na dobę. Społeczne zachowanie się jeleni obejmuje takie przejawy jak znakowanie terytorium, oddawanie moczu, wydzielanie zapachu, wydawanie głosu, ruchy i terytoria chmar. Jeleń szlachetny jest zwierzęciem stadnym o wysokim stopniu rozwoju społecznego. System społeczny opiera się na matriarchacie. Opieka macierzyńska jest u tego gatunku przedłużona do trzeciego roku życia potomstwa. Samce wykazują niższy poziom stadności. W obrębie chmary jeleni występują grupy rodzinne składające się z łani i jej potomstwa z bieżącego i poprzedniego roku. Te podstawowe grupy są stałe. Łączą się z innymi w większe zgrupowania, których skład się ustawicznie zmienia. Do chmar dołączają okresowo zwierzęta samotne. W czasie wycieleń (maj-czerwiec) jednoroczne jelenie są wypędzane przez matki i tworzą luźne ugrupowania lub przebywają samotnie na obrzeżach terytorium łani. Po urodzeniu cieląt łanie dopuszczają na powrót do grupy swe zeszłoroczne potomstwo. Samce zrywają więzy z grupą matriarchalną wcześniej niż samice. Dołączają one do chmar męskich w których byki przebywają przez większą część roku. Stare byki prowadzą czasem samotniczy tryb życia. Chmary jeleni nie bronią aktywnie areału swojego występowania. Najlepsze tereny zajmują chmary łań z potomstwem. Na nich odbywa się ruja i wycielenia. Ugrupowania byków zajmują tereny peryferyjne. Wśród byków istnieje wyraźna hierarchia dominacji, zanikająca wraz ze zrzucaniem poroża. Nowo uformowane hierarchia po odbudowaniu poroża jest często odmienna od poprzedniej. Prawdziwe walki występują tylko wśród 7-9 letnich byków w okresie rui.
Znaczenie gatunku: Jelenie wywierają wpływ na środowisko poprzez eliminowanie roślin preferowanych jako pokarm i zwiększanie roli roślin pomijanych jako żer. W warunkach niewielkiego zagęszczenia wywierają one stabilizujący wpływ na ekosystem leśny, zwiększając jego wydajność i zróżnicowanie. Szkody w wyniku nadmiernej ilości jeleni mogą przybierać dość duże rozmiary, może to być spałowanie i zgryzienie drzew gospodarczo cennych, gatunków lasotwórczych oraz zgryzanie i tratowanie upraw.
Poroże u jeleniowatych
U większości jeleniowatych poroże występuje tylko u samców, wyjątek stanowi renifer, którego samice mają z reguły poroże, choć znacznie mniejsze niż u samców. Kość czołowa jeleniowatych tworzy stały kostny wyrostek zwany nasadą. Na nasadzie jeleniowatych wyrasta narostek w postaci szpica, rozgałęzionej tyki lub łopaty. Poroże jest tworem kostnym, w okresie wzrostu pokrytym skórą, o krótkim i miękkim uwłosieniu, pozbawionym włosów ościstych (scypułem). Pod scypułem przebiegają liczne naczynia krwionośne, których ślady widoczne są na skostniałym porożu w postaci rowków, oraz nerwy, dzięki którym w okresie wzrostu poroża jeleniowate reagują na bodźce dotykowe i ból.
Poroże jeleniowatych rośnie wierzchołkiem, w przeciwieństwie do kopyt, pazurów i rogów rosnących u podstawy. Kostnienie poroża następuje od nasady ku górze. Po całkowitym wykształceniu się poroża scypuł usycha i zostaje wytarty o gałęzie i pnie drzew oraz rośliny runa. Początkowo jasne poroże przybiera wówczas barwę brązową, o różnych odcieniach, pochodzącą od soków kaleczonych przy wycieraniu scypułu roślin. Końce odnóg ulegają z czasem wyszlifowaniu, stają się połyskliwe i niemal zupełnie białe. Rozwój poroża sterowany jest hormonalnie. Kostnienie i wycieranie poroża ze scypułu wiąże się ze wzrastającym we krwi poziomem testosteronu. Dopiero po spadku poziomu testosteronu we krwi poniżej wartości granicznej następuje zrzucanie poroża. Jest ono poprzedzone pojawieniem się tzw. Linii demarkacyjnej, powstającej w górnej części nasady. Na wskutek rozpadu substancji kostnej w tej strefie tyki trzymają się coraz słabiej i wreszcie odpadają.
Jeleń sika - Cervus nippon (Temminck, 1838)
Rząd: Parzystokopytne - Artiodactyla
Rodzina: Jeleniowate - Cervidae
Jeleń sika, zwany też jeleniem plamistym, pokrojem ciała zbliżony jest do jelenia szlachetnego, natomiast wielkością do daniela; mocnej budowy ciała. Głowa stosunkowo mała, o krótkiej części twarzowej; uszy duże, szerokie, ruchliwe. Ubarwienie brunatne, dość zmienne. Latem wierzch ciała osobników dorosłych rudawo brunatny, z drobnymi, niewyraźnie zarysowanymi białymi plamkami i ciemną linią grzbietu. Głowa i szyja bez plamek. Lustro białe, z góry i z boków czarno obrzeżone. Ubarwienie zimowe ciemnobrunatne, białawych plamek brak lub są słabo widoczne. Szyja byków w sukni zimowej jest porośnięta dłuższym włosem tworzącym grzywę sięgającą nasady przednich kończyn. Na tylnych kończynach po stronne zewnętrznej poniżej stawu skokowego znajdują się metatarsalne gruczoły zapachowe, zwane przez myśliwych gruczołami piętowymi. Pola tych gruczołów pokryte są jasną sierścią tworzącą wyraźne plamy długości 5-7 cm i szerokości 3-5 cm . Ogon biały z czarną pręgą schodzącą z grzbietu. Ubarwienie cielęcia plamiste. Plamki ułożone są rzędami wzdłuż ciała. Pora linki jest zmienna zależnie od regionu; w Polsce wiosną następuje pod koniec maja, a jesienią - we wrześniu Wzór zębowy: 0 1 3 3 /3 1 3 3
Występowanie: Ojczyzną jelenia sika jest wschodnia Azja: Kraj Ussuryjski, Chiny, Mandżuria, Korea i Japonia. Aklimatyzowany w wielu krajach Europy i poza nią w Ameryce (USA, Argentyna), Afryce (Maroko i Madagaskar), w Nowej Zelandii oraz w rezerwatach i fermach pantowych ZSRR. W Polsce jeleń sika występuje na Śląsku koło Pszczyny, gdzie został wprowadzony w 1895 r., oraz koło Zalewu Wiślanego (okolice Kadyn), dokąd introdukowano go w 1910 r.
Biotop: Typowym środowiskiem tego jelenia są gęste lasy liściaste i mieszane obfitujące w podszyt i runo, ze zbiornikami wodnymi, błotami, gąszczami i otwartymi przestrzeniami. W lasach pszczyńskich jelenie te obserwowano najczęściej w borze mieszanym wilgotnym oraz na łąkach i liniach oddziałowych. Niedostępność terenu wynikająca np. z jego zróżnicowanej rzeźby lub obecności mokradeł wydaje się warunkiem sprzyjającym stałości ostoi dla tego gatunku.
Pokarm: Pokarm jelenia sika stanowią zioła, trawy oraz gałązki drzew i krzewów.
Rozród: W lasach kadyńskich ruja jeleni sika rozpoczyna się zwykle w połowie października i trwa, zależnie od pogody, do końca listopada. W lasach pszczyńskich ruja zaczyna się w połowie września i trwa do połowy października. Byki biorą udział w rui dopiero w wieku 3-4 lat. Dorosły byk może gromadzić przy sobie kilka łań lub też wyszukiwać rujne łanie pojedynczo ze stada. Łanie są dojrzałe płciowo w 2 roku życia, lecz uczestniczą w rozrodzie w zasadzie dopiero w 3 roku życia. Kopulacja trwa około 4 sekund i jest zwykle powtarzana po 10-15 minutach. Byki jelenia sika w okresie rui są bardzo bojowo nastawione w stosunku do byków jelenia szlachetnego, i w razie spotkania w łowiskach, w których współwystępują, często je przepędzają. Kryją też czasem łanie jelenia szlachetnego, na skutek czego dochodzi do krzyżówek tych gatunków (Irlandia).
Długość okresu ciąży u łań jelenia sika waha się od 222 do 238 dni. Wycielenia następują od połowy maja do początku czerwca. Laktacja trwa 3-4 miesiące. Łania rodzi zwykle 1 cielę, lecz zdarzają się i bliźnięta.
Rozwój poroża: W ósmym miesiącu życia byka wykształcają się możdżenie, na których w drugim roku życia byk osadza krótkie (10-15 cm), gładkie, ostro zakończone tyki. W trzecim roku życia jest zwykle znowu szpicakiem, lecz tyki są wtedy dłuższe i grube oraz mają wyraźną różę.
W czwartym roku życia nasadza poroże szóstaka albo słabego ósmaka; u naszych jeleni sika forma widłaka zdarza się bardzo rzadko. W piątym i następnych latach życia byk nosi wieniec ósmaka, tj. formę typową dla tego gatunku jeleni. Z wiekiem byka jego poroże przybiera na długości i grubości, na tykach pojawiają się tzw. perły i bruzdy. Stare byki uwsteczniają się, tj. ich kolejne poroża powracają do formy szóstaka. Uszkodzenia i anomalia poroża są dość częste. Poroże zrzucane jest zwykle w kwietniu, przez stare byki wcześniej, przez młodsze później. Scypuł poroża jest inny niż u jelenia szlachetnego, mniej owłosiony, ciemniejszy, a naskórek jest aksamitnie miękki w dotyku. Scypuł ten jest wycierany na przełomie sierpnia-września.
Maksymalną długość życia jelenia sika ocenia się na około 20 lat.
Behawior: Jeleń sika prowadzi stadny tryb życia, choć liczebność chmar w naszych warunkach jest raczej niewielka: 2-6 sztuk. W stanie dzikim jest bardzo ostrożny i unika ludzi. Ma dobry wzrok; podobnie jak nasze jelenie szlachetne reaguje silniej na przedmioty poruszające się niż nieruchome.
Ma też dobry słuch i węch oraz narządy zmysłu, dotyku w postaci włosów czuciowych, licznych zwłaszcza na pysku. Głos ostrzegawczy u obu płci jest podobny, brzmi jak świst kozicy, lecz jest silniejszy, słyszalny z odległości 200-500 m.
W połowie lata łanie z cielętami zbierają się w chmary liczące 8-12 sztuk i wtedy zdradzają swą obecność częstymi gwizdami umożliwiającymi im utrzymanie łączności w gąszczach, gdzie wzrok zawodzi. Głos byka w okresie godowym to gwizd trwający 3-4 sekundy; zaczyna się nutą niską, a kończy wysoką. Byk powtarza go kilka razy w odstępach 2-3 minut. Jeśli się jest blisko byka, słychać jak gwizd kończy się chrapliwym stęknięciem. Byki gwiżdżą najintensywniej wieczorem po zmroku, a najrzadziej w godzinach przedpołudniowych, co wiąże się z faktem, że aktywność dobowa tych jeleni wzrasta równomiernie od godzin rannych, osiągając szczyt wieczorem. W grupie byków można wyróżnić cztery kategorie socjalne: dominanty, podporządkowane, migranty i niedojrzałe roczniaki. W lasach pszczyńskich byki jelenia sika tworzą czasem zimą chmary wspólnie z bykami jelenia szlachetnego, co stanowi dość osobliwy widok ze względu na duże różnice w wielkości osobników obu tych gatunków.
Rola: jelenia sika w naszych ekosystemach leśnych nie jest jeszcze jednoznacznie określona. Na sprzyjających siedliskach gatunek ten może być liczniejszy niż jeleń szlachetny (np. w lasach kadyńskich), z którym może tworzyć stada mieszane oraz krzyżować się. Nie jest to zjawiskiem korzystnym, gdyż krzyżówki te nie przedstawiają specjalnej wartości. Współżycie jeleni sika z danielami w jednym łowisku jest dość zgodne, również w stosunku do sarny jeleń ten nie jest agresywny. Obecnie istniejące w Polsce grupy populacyjne tego gatunku żyją w lasach pszczyńskich i kadyńskich już kilkadziesiąt lat co dowodzi, że dość dobrze się aklimatyzowały. Jeleń sika jest zwierzyną osiadłą, dość odporną na pasożyty, nie czyni szkód w płodach rolnych. Mógłby zasiedlać mniejsze kompleksy leśne nie nadające się do hodowli jelenia szlachetnego stanowiąc w nich barwny element krajobrazowy.
Łoś - Alces alces
Rząd: Parzystokopytne - Artiodactyla
Rodzina: Jeleniowate - Cervidae
Opis: Łoś jest zwierzęciem dużym i silnym, o krępej, zwięzłej budowie. Długie silne nogi (badyle), masywne barki, rozbudowana klatka piersiowa i duża głowa osadzona na stosunkowo krótkiej szyi nadają łosiowi charakterystyczną postać. Kłąb wraz z występującym na nim owłosieniem tworzy wyraźny garb. Zad jest stosunkowo słabiej zbudowany. Głowa jest duża, silnie wydłużona, wąska. Ukośne nozdrza (chrapy) mają duże, skierowane ku dołowi otwory nosowe. Górna warga jest masywna i mięsista, o kształcie zbliżonym do czworokąta; zwisa nad wargą dolną. Uszy (łyżki) są duże i ruchliwe, owalnego kształtu. Oczy (świece) są stosunkowo małe, wypukłe, barwy brązowej. Na podgardlu zwisa narośl skórna, zwana brodą obrośnięta długim włosem. Występuje on u osobników obu płci, najsilniej rozwinięta jest jednak u byków, przybierając różne kształty. Owłosiony z wierzchu ogon (kwiat) ma tylko 7-9 cm długości, przylega do tułowia i jest nieomal nie zauważalny. Także zewnętrzne narządy płciowe byka nie rzucają się w oczy. To samo dotyczy grzęzów klępy z czterema niewielkimi sutkami. Nogi łosia kończą się czterema palcami, których ostatnie człony ochraniane są grubymi racicami. Pomiędzy racicami występują gruczoły wydzielające substancje zapachowe (feromony). Nadają one tropowi łosia woń specyficzną dla osobnika.
Dzięki temu na przykład klępa potrafi odnaleźć swe zagubione łoszaki, a byk odnajduje rujną klępę. Okrywę włosową (suknię)łosia stanowią szorstkie, dość twarde, lekko sfalowane grube włosy. W chwilach podniecenia zwierzęcia włosy mu się jeżą. Krótkie, elastyczne włosy znajdują się także na przedniej części pyska. W odróżnieniu od innych jeleniowatych, u łosia cała gęba włącznie z nozdrzami jest owłosiona. Ubarwienie łosia jest ciemnobrunatne, niekiedy niemal czarne. Nieco jaśniejszy jest brzuch i okolice pachwin. Łoś zmienia suknię raz w roku- na wiosnę. Okres linienia rozpoczyna się w kwietniu, jest bardzo intensywny w maju i czerwcu i kończy się w lipcu. Krótki, letni włos nadaje sukni ciemne ubarwienie oraz połysk. W miarę wydłużania się włosów wskutek dalszego ich wzrostu, suknia ku jesieni matowieje i nieco się rozjaśnia. Wzór zębowy łosia jest następujący
0 0 3 3 / 3 1 3 3.
Występowanie: Łoś jest holarktycznym elementem fauny europejskiej. Areał jego naturalnego występowania obejmuje około 21 mln km2, z czego około 70% przypada na Eurazję W Polsce łoś występuje najliczniej w północno-wschodniej części kraju.
Biotop: Łoś jest zwierzęciem typowo leśnym. Zamieszkuje najczęściej rozległe, podmokłe lub wilgotne lasy, bory bagienne, olsy, brzeźinaki, zarośla wierzbowe; często trzyma się bagien, szczególnie jeśli wśród nich są wyższe miejsca porośnięte lasem. Łoś łatwo przystosowuje się do warunków środowiska i chociaż najchętniej bytuje w lasach naturalnych, to obecnie coraz częściej spotyka się go w lasach zagospodarowanych, nawet w pobliżu okolic silnie zaludnionych.
Pokarm: Ze względu na wielkość ciała oraz proporcje długości nóg i szyi łoś jest zwierzęciem przystosowanym do ogryzania roślin na wysokości 50-200 cm ponad ziemią. Długa, chwytna górna warga i ruchliwy język pomagają w sprawnym przygryzaniu pędów roślin drzewiastych i objadaniu ich z liści, pączków i krótkopędów. Z roślin drzewiastych łoś żeruje często sosną, jałowiec, jodłę, modrzew i świerk. Rośliny te dostarczają mu wysokokalorycznego pokarmu w postaci igliwia, pączków, pędów i nasion. Łoś latem potrzebuje około 30-50 kg pokarmu dziennie, zimą około 12 kg a wiosną 10 kg.
Rozród: Łoś jest zwierzęciem poligamiczny. Byk pozostaje przez pewien czas z jedną klępą, a następnie w tym samym sezonie może pozostawać z drugą lub nawet trzecią. Nigdy jednak nie gromadzi haremu. Klępa osiąga dojrzałość w wieku 1 roku i 4 miesięcy, byki uczestniczą w rui po raz pierwszy w wieku 2 lat i 4 miesięcy. Ruja odbywa się we wrześniu-październiku, a jej główne nasilenie następuje w drugiej połowie września. Okres trwania rui u samicy wynosi około 7 dni. Ciąża trwa 226-244 dni. Cielęta łosi rodzą się w maju i na początku czerwca. Laktacja przeciąga się do jesieni. Klępy rodzą jedno lub dwa, bardzo rzadko trzy cielęta.
Rozwój poroża: W wieku 3-4 miesięcy na kościach czołowych łoszaka płci męskiej zaczynają się wykształcać możdżenie. Dopiero jednak w maju następnego roku roczniak nasadza pierwsze poroże. Z reguły jest ono niewielkie i zazwyczaj ma kształt tyk, długości do 20 cm. W trzecim roku łoś nasadza zazwyczaj poroże widłaka. Widłak jest powszechnie występującą formą poroża u łosi w młodszych klasach wieku. (Poroże łosia w typowej formie łopatacza składa się z trzech części: pni, łopat i pasnyków, natomiast poroże łosia w typowej formie badylarza składa się z rozgałęziających się pni tworzących pewną liczbę krótszych lub dłuższych odnóg.) W czwartym i piątym porożu przyszły łopatacz wyraźnie zaznacza charakter tej formy rosoch. W następnych latach poroże przybiera na masie i wymiarach, a na łopatach wzrasta liczba pasnyków. W wieku około 10 lat poroże osiąga swą szczytową wielkość, utrzymującą się przez kilka lat. Nazwę poroża o liczbie odnóg poczynając od trzech określa się w ten sposób, że podwaja się liczbę pasnyków z tej łopaty na której jest ich więcej. Mamy więc ósmaki, dziesiątaki, dwunastaki itd.
Szczyt rozwoju fizycznego osiągają łosie w wieku 6-10 lat, a ich maksymalny wiek dochodzi do około 20 lat.
Wrogami naturalnymi łosi są niedźwiedź, wilk, ryś i rosomak.
Behawior: Łoś ma doskonały węch, dobry słuch i nieco gorszy wzrok. Rośliny zanurzone w wodzie odnajduje za pomocą zmysłu dotyku.. Od pierwszego dnia życia łoszaki wydają głos o wysokim tonie, gdy żądają opieki matki lub uwagi. Później porozumiewają się z matką raczej za pomocą gestów niż dźwięków. Niezwykle długie nogi dobrze służą łosiom do brodzenia w błocie, wodzie lub śniegu oraz do przekraczania przeszkód terenowych. Łosie są doskonałymi pływakami. Woda jest preferowanym przez łosia elementem środowiska. Żerując na zanurzonej roślinności wodnej nurkują do 5 m przez około 30-50 sekund. Okresy maksymalnej aktywności łosi przypadają na brzask i zmierzch.
W dni bardzo wietrzne łosie nie są aktywne i często pozostają w legowiskach. W swoich ulubionych ostojach o obfitej bazie żerowej i przy dostatku wody łosie są na ogół mało ruchliwe.
Znaczenie gatunku: Łoś jako duży roślinożerca wywiera silny wpływ na środowiska. Preferowanie przez łosie terenów półotwartych lub małych luk skutecznie zapobiega porośnięciu ich przez roślinność drzewiastą. Zmiany w roślinności powstałe pod wpływem uporczywego zgryzania mogą przyjąć formę sukcesyjnego zastąpienia istniejącego zespołu przez odporniejsze lub mniej smakowite rośliny.
Daniel - Dama dama
Rząd: Parzystokopytne - Artiodactyla
Rodzina: Jeleniowate - Cervidae
Gatunek daniel Dama dama obejmuje dwa podgatunki, mianowicie daniela zwyczajnego D.d.dama oraz mezopotamskiego, czyli perskiego D.d.mesopotamica. Daniel zwyczajny różni się od mezopotamskiego bardziej łopatowatą formą poroża, większą masą ciała, nieco dłuższym ogonem i wyraźniejszym cętkowaniem.
Opis: Daniel jest zwierzęciem średniej wielkości.
Tułów ma zbudowany masywnie, stosunkowo krótkie i mocne nogi nadają mu, w porównaniu z sarną czy jelenie, wygląd zwierzęcia krępego i ciężkiego. Okrywa włosowa (suknia) daniela charakteryzuje się dużą zmiennością ubarwienia. Normalne umaszczenie jest czerwonawo-brunatne z białymi plamami ułożonymi w podłużnych rzędach, zimą- ciemnopopielate z niewyraźnymi plamami. Wzdłuż grzbietu biegnie ciemna smuga. Zmiana sukni (linienie) następuje w maju-czerwcu oraz październiku.
Występowanie: W górnym plejstocenie daniele występowały na terenie niemal całej Europy. Ostatnie zlodowacenie zepchnęło go do regionu śródziemnomorskiego. Do Europy Środkowej sprowadzono go w XVI i XVII wieku, początkowo jako zwierzę parkowe, później dopiero wprowadzając go w łowiskach otwartych.
W Polsce daniel był od średniowiecza hodowany w parkach i menażeriach. Liczniejsze populacje danieli występują w zachodniej części kraju, brak go na wschodzie kraju i w górach.
Biotop: Daniel zasiedla bardzo różne środowiska. W Polsce występuje w różnych typach siedliskowych lasów. Najczęściej zasiedla bory mieszane z panującą sosną zwyczajną oraz pewnym udziałem dębów, brzozy, świerka i buka. Urozmaicone, niewielkie kompleksy leśne, poprzedzielane enklawami polnymi, mające ponadto znaczny procent łąk, stanowią idealny biotop danieli.
Pokarm: Daniele należą do zwierząt przystosowanych do pobierania mieszanego pokarmu z przewagą traw. W obrębie całego areału swego występowania daniel preferuje trawy i roślinność zielną przed pędami drzew i krzewów. Najbardziej preferowane są słodkie trawy z rodzaju Agrostis, Festuca, Holcus i Poa. Chętnie zjadane są pozostające na zimę zielone liście jeżyny i bluszczu. Od wiosny do jesieni duże znaczenie w diecie mają liście i pędy drzew i krzewów. Do najchętniej zjadanych należą dzika jabłoń, jesion, buk, brzoza, grab, kasztanowiec, dąb, dzika grusza, śliwy i wierzby. Od listopada do lutego daniele zgryzają pędy roślin iglastych. Daniele zjadają chętnie żołędzie, bukiew, kasztany, jagody, jabłka i inne owoce. Zimą spałują korę drzew, głównie wiązów i iglastych.
Rozród: Dojrzałość płciową osiągają łanie w wieku 16 miesięcy. Ruja ma miejsce w październiku. Ciąża trwa około 230 dni. W czerwcu lub lipcu łania rodzi jedno, bardzo rzadko dwa młode. Laktacja trwa do następnej rui samicy.
Behawior: Daniel ma doskonały wzrok, znacznie lepszy niż pozostałe jeleniowate W ciemności widzi jednak znacznie gorzej. Węch ma również bardzo dobrze rozwinięty, choć słabiej niż u jeleni. Daniel wydaje kilka różnych dźwięków Łanie beczeniem utrzymują kontakt z cielętami. Cielęta odzywają się piskiem. Czasem daniele wydają głos podobny do miauczenia. W momentach zagrożenia zwierzęta te wydają okrzyk trwogi, wysokiego tonu bek. Głos byka w okresie rui brzmi jak zgrzytliwe chrapanie. Głowa jest wówczas trzymana poziomo lub lekko uniesiona, pysk lekko otwarty. Są to dźwięki bardzo krótkie i szybko po sobie następujące. Byki gromadzą się na niewielkiej przestrzeni, a łanie przychodzą na miejsce bekowiska zwabione głosem. Daniel jest zwierzęciem stadnym, tworzącym zgrupowania średniej wielkości. Można wyróżnić następujące ugrupowania: łania z potomstwem, rudel łań z młodzieżą, rudel byków, rudel mieszany, rudel młodzieży oraz osobniki samotne. Ugrupowania rodzinne łączą się w większe chmary składające się z łań, ich potomstwa z bieżącego oraz poprzedniego roku oraz samotnych łań.
Ich wielkość (do 20-30 osobników) i skład ulegają ciągłym zmianą. Jest to podstawowe zgrupowanie w okresie od rui do wycieleń. Z wyjątkiem okresu rui byki przebywają w ugrupowaniach liczących od kilku do kilkudziesięciu osobników. Kontakt pomiędzy osobnikami w grupie ogranicza się do ustalenia hierarchii. Chmary mieszane tworzą się podczas rui i spotykane są w ciągu jesieni, zimy i wczesnej wiosny. Są one bardzo nietrwałe ich skład i liczebność zmieniają się często. Rudle młodzieżowe tworzą się już spośród 2 miesięcznych cieląt w obrębie chmar łań z potomstwem. Właściwe rudle młodzieżowe tworzą się podczas rui i wycieleń gdy więzy z matką ulegają czasowemu rozluźnieniu. U danieli występuje pewien rozdział areału zasiedlanego przez chmary łań i byków. Areał chmar byków jest mniejszy i ograniczony do terenu dobrze osłoniętego (bezpiecznego), w porównaniu z większym areałem chmar łań i młodzieży, obejmujących więcej powierzchni otwartych. Zachowanie terytorium ogranicza się do samców podczas rui i samic w okresie wycieleń.
Znaczenie gatunku: Biorąc pod uwagę konieczność kompleksowego użytkowania łowisk i maksymalnego wykorzystania ich potencjalnych możliwości, daniela należy traktować jako gatunek wysoce perspektywiczny.
Za wprowadzeniem daniela na tereny łowiecki przemawiają następujące wnioski: a) wysoka produktywność populacji, b) niewielkie wymagania środowiskowe, c) w małych kompleksach leśnych nie nadających się do hodowli jelenia, daniel wypełnia wolną niszę ekologiczną, d) dzienna aktywność danieli podnosi atrakcyjność rekreacyjną lasu.
Sarna - Capreolus capreolus
Rząd: Parzystokopytne - Artiodactyla
Rodzina: Jeleniowate - Cervidae
Opis: Ogólna budowę ciała sarny można określić jako, wysmukłą. Głowa jest krótka, z profilu o zarysie zbliżonym do trójkąta. Pysk (gęba) zakończony jest dużymi, nieowłosionymi czarnymi nozdrzami (chrapami). Oczy (świece) z długimi rzęsami na górnej powiece, są brunatno czarne z podłużną, poziomo ustawioną źrenicą. Uszy (łyżki) mają kształt podłużnie owalny, a długość ich sięga 2/3 długości głowy.
Szyja jest stosunkowo cienka, dłuższa od głowy. Tułów jest dosyć krępy. Ogon jest szczątkowy, prawie niezauważalny. Nogi (cewki) są wysokie i cienkie. Tylna para ma silniejszą budowę i jest w stawach skokowych mocno wygięta. Cewki zakończone są parą racic. Kozioł, czyli rogacz różni się od sarny obecnością możdżeni oraz okresowym występowaniem poroża. Z innych cech zewnętrznych, u kozła widoczny jest pędzel tj. pęk włosów długości 8-10 cm na napletku, u kozy zaś fartuszek, czyli pęk 5-7 cm włosów w okolicy sromu. Kolor sierści (sukni) sarny jest latem rudy, nieco ciemniejszy na grzbiecie, na spodzie jaśniejszy. Zimą jest ona szarobrunatna. Na zadzie wokół odbytu występuje okrągła jasna plama, średnicy około 15 cm . Jest to tzw. lustro, latem słabo zaznaczone, zimą natomiast bardzo wyraźne, o czystym białym zabarwieniu. Suknia koźlęcia zaraz po urodzeniu się (wykoceniu) jest na stronie grzbietowej barwy brunatnej. Wzdłuż grzbietu i boków ciała przebiega kilka rzędów żółtawych lub białawych plam. Tę pierwszą suknię po 2-3 miesiącach zastępuje druga, która w swym ubarwieniu w zasadzie nie różni się od sukni letniej dorosłej sarny. Linienie następuje dwa razy w roku na wiosną i jesienią. Wzór zębowy sarny ma postać: 0 0 3 3 / 3 1 3 3.
Występowanie: Sarna europejska (Capreolus capreolus capreolus) zamieszkuje prawie całą Europę,
Azję Mniejszą i północny Iran.
Biotop: Sarna jest gatunkiem zdolnym do zasiedlania różnych środowisk. Występuje zarówno w wielkich, zwartych kompleksach leśnych, jak i na zupełnie bezleśnych terenach. Odpowiada jej zarówno las liściasty jak i iglasty. Nie unika wysokich gór, nie stroni od bagien i innych terenów podmokłych. Ulubionym środowiskiem sarny jest teren stanowiący mozaiką lasów i obszarów rolniczo uprawnych. Wyraźnie woli ona obrzeża lasu lub takie jego partie, w których starodrzewia występują na przemian z uprawami leśnymi. Sarna polna, nowa forma ekologiczna gatunku, dla której tereny leśne przestały być koniecznością życiową, wykazuje również większą skłonność do zasiedlania obszarów z zadrzewieniami śródpolnymi, które także tworzą tę tak pożądaną mozaikowatość środowiska.
Pokarm: Sarna odznacza się znaczną wybiórczością pokarmową. W warunkach leśnych głównymi składnikami żeru są rośliny zielone, a w mniejszym stopniu liście i pędy drzew, krzewów i krzewinek.
W pokarmie sarny polnej przeważają rośliny uprawne. Dzienne zapotrzebowanie sarny w okresie letnim wynosi około 3 kg żeru zielonego. Do pokrycia zapotrzebowania sarny na wodę wystarczy na ogół rosa i wilgoć zawarta w roślinach. Rzadko widuje się sarny pijące wodę bezpośrednio z wodopojów.
Rozród: Dojrzałość płciową sarna osiąga w wieku 14 miesięcy. Okres rui przypada na drugą połowę lipca i pierwszą połowę sierpnia. Ciąża trwa 10 miesięcy, ale w okresie pierwszych 4 1/2 miesięcy jest to ciąża utajniona. Okres porodu (kocenia się) przypada na drugą połowę maja i na początek czerwca. Jedna koza rodzi na ogół jedno lub dwa koźlęta, rzadko- trzy.
Rozwój poroża: U koźlęcia płci męskiej w wieku 2-3 miesięcy na kościach czołowych czaszki zaczynają się pojawiać możdżenie. Na nich narasta tzw. poroże pierwiastkowe w postaci malutkich guzików i szpiców. Koźlę zrzuca je zimą. W wieku 10 miesięcy u kozła zaczynają wyrastać normalne parostki, rozpoczynające roczne cykle regularnej zmiany poroża. Poroże kozioł zrzuca w okresie późno jesiennym. Wkrótce po tym rozpoczyna się nowe jego wzrastanie. Parostki roczne kozła z reguły są niewielkie. W następnych latach życia wzrasta ich wielkość i masa. Dojrzałe, maksymalnie rozwinięte poroże nasadzone jest w wieku 7-8 lat.
Później następuje uwstecznianie się poroża. Zasadniczo rozróżnia się trzy formy rozwojowe parostka: szpicaka, widłaka i szóstaka.
Do naturalnych wrogów sarny zaliczamy: wilka, rysia, duże psy.
Behawior: Możność dostatecznie wczesnego dostrzeżenia niebezpieczeństwa ma zasadnicze znaczenie w życiu sarny. Jest to w pełni zrozumiałe, jeśli wziąć pod uwagę, że jedyny dla niej ratunek przed wrogiem to ucieczka. Znajdując się w miejscu otwarty, sarna co chwila podnosi głowę, wietrzy i rozgląda się dookoła. Jeśli spostrzeże coś podejrzanego, natychmiast ratuje się ucieczkę.
Pod osłoną gąszczu roślinności zachowuje się zupełnie odmiennie. Wytrzymuje wtedy zbliżenie się wroga na bardzo bliską odległość. Najbardziej wyostrzonymi zmysłami sarny są węch i słuch. Zmysł wzroku nie jest najlepiej rozwinięty. Oko jest asygmatyczne. Powstają w nim tylko nieostre i zniekształcone obrazy. Ta specyficzna budowa oka sprzyja wybitnie rozpoznawaniu przedmiotów w ruch. Areał osobniczy sarny zwie się ostoją lub koczowiskiem. Drugie określenie lepiej oddaje istotę rzeczy. W poszczególnych bowiem okresach roku nie zawsze ten obszar wykorzystywany jest w całości. Sarna w zasadzie bytuje na niewielkim obszarze, składającym się zawsze z ostoi dziennej i z żerowiska. Wielkość areału osobniczego w środowisku leśnym przeważnie nie przekracza 20-30 ha.
Sarny żyjące w okresie zimy w małych zazwyczaj zgrupowaniach (w lesie) lub też większych nieraz stadach (na polach), na wiosnę rozłączają się i zajmują ostoje indywidualne. U kóz i prowadzonego przez nie niedorosłego jeszcze potomstwa odbywa się to bez jakichkolwiek konfliktów pomiędzy poszczególnymi rodzinami i osobnikami. Sarny żerują o każdej porze dnia. Główne fazy żerowania przypadają jednak na wczesne godziny ranne, południe oraz godziny wieczorne i nocne. W zależności od sytuacji środowiskowej, od stopnia zaniepokojenia, a także od pory roku, rytm dobowy żerowania może ulec zmianie. U rogaczy już wczesną wiosną zaczynają się utarczki i walki o ostoje letnie. Każdy bowiem dorosły rogacz wymaga dla siebie oddzielnego terytorium, którego aktywnie broni przed innymi osobnikami płci męskiej. Kozły oznaczają granicę swego terytorium różnymi znakami wzrokowymi, zapachowymi i słuchowymi. Kozioł napotkawszy w okresie rui trop grzejącej się kozy, ciągnie za nią. Nieraz koza piszczy przywabiając tym samca do siebie. Po zauważeniu kozy samiec uporczywie ją goni, wydając przy tym chrapliwe dźwięki. Krycie następuje dopiero w późniejszej fazie rui. Koza jest grzejna przez dwa- cztery dni. W tym czasie kozioł od niej nie odstępuje. Gdy jednak partnerka przestaje się grzać kozioł opuszcza ją i poszukuje innej.
Znaczenie gatunku: Sarny mogą wyrządzać szkody w gospodarce leśnej. Rozmiar tych szkód jest wykładnikiem kilku elementów takich jak: jakość środowiska, zagęszczenie sarn oraz intensywność zabiegów hodowlanych zmierzających do wzbogacenia naturalnej bazy żerowej, stworzenia wyważonego jakościowo i ilościowo systemu dokarmiania zimowego oraz stosowania mechanicznych lub chemicznych środków zapobiegania szkodom.
Żubr - Bison bonasus (Linnaeus, 1758)
Rząd: Parzystokopytne - Artiodactyla
Rodzina: Pustorogie - Bovidae
Opis: Żubr jest największym przedstawicielem kopytnych w Europie, o masywnej i ciężkiej budowie ciała z silnie rozbudowanym przodem i słabiej rozwiniętą częścią tylną. Linia grzbietu od najwyższego punktu w kłębie opada ku tyłowi. Głowa jest położona nisko, masywna, i ciężka, szyja krótka, ogon sięga stawu skokowego. Samice są mniejsze i lżejszej budowy ciała niż samce. Ubarwienie jest brunatne z odcieniem rudawym lub szarawym, jaśniejsze latem niż zimą Rogi występują u osobników obu płci, są stosunkowo małe, skierowane na boki i zakrzywione do góry i ku środkowi, barwy czarnej, o powierzchni gładkiej. Uszy są krótkie, ukryte w długiej sierści głowy. Pasmo długich włosów ciągnie się na spodzie szyi i przedpiersiu, na podbródku tworzy charakterystyczną "brodę".
Wzór zębowy: 0 0 3 3/3 1 3 1. Korony zębów policzkowych wysokie. Siekacze i kły dłutowate.
Występowanie: W czasach historycznych areał żubra obejmował leśne regiony zachodniej i środkowej Europy, po południową Szwecję, a na wschodzie sięgał po Wołgę i Kaukaz. Stopniowo jednak wytępiony żubr przetrwał w południowej Anglii do V-VI w., w południowej Szwecji do XII w., a północnej Francji (Ardeny, Wogezy) do XIV w. Za daty wyginięcia żubrów w stanie wolnym nad Odrą przyjmuje się rok 1364, a w Prusach Wschodnich - 1755.W Siedmiogrodzie żubry utrzymały się do 1790 r.
W Polsce już w XI i XII w. żubry były ograniczone do większych kompleksów leśnych i chronione jako zwierzyna królewska. Ostatnią ostoją żubra nizinnego w Europie była Puszcza Białowieska, gdzie na wiosnę 1919 r. padły skłusowane ostatnie sztuki. Podobny los spotkał żubry podgatunku kaukaskiego, które uchroniły się w górach Kaukazu do 1926 r.
Współcześnie żubr jest ponownie wypuszczany na wolność. Poczynając od 1952 r.. (Puszcza Białowieska) utworzono stada wolne na terenie Polski i b.Związku Radzieckiego. W roku 1984 było ich 24. Wówczas to na wolności przebywało 51% światowego pogłowia tych zwierząt.
Biotop: Typowym środowiskiem życiowym żubra są lasy mieszane i liściaste o charakterze pierwotnym, z wilgotnymi polanami i dobrze rozwiniętym podszyciem z gatunków liściastych. Preferencje biotopowe są determinowane przede wszystkim zasobnością żerową środowiska; najczęściej są więc wybierane lasy liściaste, bory mieszane świeże, rzadziej olsy. Lasy mieszane są wybierane nawet w przypadku ich niewielkiego udziału w danym kompleksie leśnym. Sezonowe preferencje biotopów uzależnione są też od rozwoju w nich roślinności.
Pokarm: Żubr jest przede wszystkim trawożercą. W jego diecie 63% stanowią rośliny zielne, trawy i turzyce, a 33% kora oraz pędy drzew, krzewów i krzewinek. Choć naliczono około 370 gatunków roślin zjadanych przez żubry w Puszczy Białowieskiej, to jedynie kilka z nich w każdej grupie stanowi zasadniczą część biomasy pobieranego żeru. i tak spośród 27 gatunków drzewiastych 8 (grab, wierzba, jesion, brzoza oraz malina, lipa, wiąz i dąb) stanowi aż 86% biomasy żeru. Podobnie trzcinnik stanowi 92% biomasy łącznie traktowanych traw, turzyc i sitów, a 10 pierwszych w szeregu preferencji roślin
zielnych (w tym zwłaszcza podagrycznik, pokrzywa zwyczajna, jaskier kosmaty, ostrożeń warzywny) -78% biomasy tej grupy roślin. Kora spałowana jest z 10 gatunków drzew i krzewów, lecz 85% jej biomasy pobierana jest z dębu, grabu i jesionu. Te same gatunki żerowe zajmują więc różną rangę w szeregu preferencji, zależnie od tego, jaka ich część jest zjadana . Żubr jest zwierzęciem o dużej plastyczności pokarmowej, przystosowanym do pobierania zdrewniałych części roślin. Dobowe zapotrzebowanie pokarmowe dorosłych żubrów, krowy i byka, określono odpowiednio na 23 i 32 kg świeżej masy roślin.
Kał żubra ma bardziej zbitą konsystencję niż u bydła.
Ruja: przypada na okres od sierpnia do października. U poszczególnych samic objawy rui występują przez 1-3 dni. Krowa nie zapłodniona powtarza ruję po 18-22 dniach. Ciąża trwa 254-280 dni. Samica rodzi jedno cielę. Sezon wycieleń trwa od maja do września, lecz w okresie do lipca włącznie rodzi się 82% wszystkich cieląt. Laktacja trwa 6-8 miesięcy, czasem dłużej. Samice dojrzewają płciowo najczęściej w trzecim roku życia, 1/4 wszystkich samic - wcześniej, a około 1/3 samic rodzi po raz pierwszy w 5 i 6 roku .
Rogi wyrastają bardzo wcześnie i już w ciągu pierwszego roku osiągają 10 cm, w drugim roku do 22 cm, a w trzecim roku do 30 cm.
W ciągu życia są one ścierane i stępiane, nie mogą więc być kryterium wieku u dorosłych zwierząt. Natomiast wyrastanie zębów i zmiana uzębienia mlecznego na stałe pozwala na określenie wieku do 6 lat. Maksymalna długość życia w warunkach rezerwatów i zagród wynosi 26 Lat dla samic i 23 lata dla samców.
Behawior: Żubr jest zwierzęciem stadnym. Dorosłe krowy, ich cielęta oraz młodzież obojga płci tworzą grupy mieszane. Dorosłe byki żyją pojedynczo lub w małych grupach po kilka sztuk. Przeciętne grupy mieszane liczą około 12 osobników, zwykle nie więcej niż 20 (90% obserwacji). Dorosłe byki łączą się ze stadami mieszanymi w okresie rui, kiedy to są obecne w 87% wszystkich stad.
Skład grup mieszanych jest zmienny w ciągu sezonu wegetacyjnego i w kolejnych latach. Kilka osobników, w tym stara krowa - przewodniczka stada, występuje stale. Najczęściej wymieniają się między grupami młode samce. Zmiany składu grup mieszanych występują podczas spotkania się różnych grup W Puszczy Białowieskiej grupy mieszane bytują ·na obszarze przeciętnie 2100 ha. Wiosną jest on większy (2800 ha), co zależy od zasobności żerowej środowiska. W złych warunkach siedliskowych obserwuje się wędrówki osobników, głównie byków, i to zwykle w końcu lata. We wschodniej części Puszczy Białowieskiej żubry migrowały poza obręb kompleksu leśnego na odległość 70-180, maksymalnie 350 km.
Rytm aktywności dobowej żubrów jest wielofazowy, determinowany przede wszystkim dostępnością pokarmu. Latem żerują one głównie rano i wieczorem, w czasie zimowego dokarmiania 2-5 razy dziennie, najczęściej - rano, wieczorem i przed północą.
Aktywność osobników w stadzie jest zsynchronizowana (zwłaszcza odpoczynek i wędrówka do wodopoju). Zimą 60% czasu przypada na odpoczynek, 30% na żerowanie, a 10 na ruch.
Żubr jest zwierzęciem powolnym, może jednak galopować na krótkie dystanse (400-500 m). Stosunek osobników w stadzie jest na ogół przyjazny, a reakcje antagonistyczne obserwowane są przede wszystkim przy paśnikach. Wówczas stare i silne osobniki wyraźnie dominują nad młodymi i słabszymi. Ruja przebiega spokojnie i cicho, choć byki są szczególnie podniecone i agresywne względem siebie. Byk adorujący rujną krowę przepędza inne byki. Krowa przed wycieleniem odchodzi od stada i powraca do niego po kilku dniach już z cielęciem, które jest przez nią bronione w ciągu pierwszych tygodni życia. Głosem żubra jest tzw. chruczenie, słyszalne rzadko, jako wyraz podniecenia lub rozdrażnienia.
Po pierwszej wojnie światowej w ogrodach i zwierzyńcach przeżyły tylko 54 żubry, dwanaście z nich dało początek wszystkim współcześnie żyjącym przedstawicielom tego gatunku. Jego liczebność w skali światowej wzrastała stopniowo i przekroczyła 2000 sztuk w 1978 r. i wynosiła 2865 sztuk w 1985 r. Możliwości utrzymywania większej liczby tych zwierząt w ogrodach zoologicznych i zwierzyńcach, a zatem i przyrost stada światowego są ograniczone. Reintrodukcje żubrów w granicach ich historycznego areału odbywają się pod ścisłą kontrolą człowieka Liczebność niektórych stad wolnych jest już regulowana. We współczesnych ekosystemach żubr nie ma praktycznie wrogów. Potencjalni drapieżcy, niedźwiedź, wilk lub ryś, ze względu na ich liczebność, . nie odgrywają istotnej roli w oddziaływaniu na stada żubra. Ochrona i zimowe dokarmianie ograniczają naturalną selekcję.
Stada wolne bytują w rozproszeniu i wzajemnej izolacji, w kompleksach leśnych poprzedzielanych krajobrazem antropogenicznym. Uniemożliwia to swobodną wymianę osobników między stadami i normalne funkcjonowanie populacji. W tej sytuacji żubr pozostaje w Polsce gatunkiem chronionym, a jego losy są całkowicie uzależnione od człowieka.
Kozica - Rupicapra rupicapra (Linnaeus, 1758)
Rząd: Parzystokopytne - Artiodactyla
Rodzina: Pustorogie - Bovidae
Opis: Kozica jest zwierzęciem wielkości kozy domowej. Ubarwienie sierści w lecie i w zimie jest różne. W lecie jest rudobrązowe z ciemniejszym pasem na grzbiecie i jasnożółtymi pasami na bokach głowy. Na udach znajduje się szeroki żółtobiały pas. Długość sierści w lecie wynosi 3 cm . W zimie ubarwienie sierści jest brunatne lub czarne, brzuch jest białawy, głowa i nogi są żółtobiałe. Po obu stronach głowy, od pyska przez oko aż do uszu, ciągnie się ciemniejszy pas. W lecie młode są zwykle ciemniej ubarwione niż dorosłe. W zimie sierść na bokach głowy jest zwykle jaśniejsza niż w lecie. Na grzbiecie kozic, od kości krzyżowej aż do ogona, wyrasta dłuższa sierść, zwana wąsami, osiągająca u samców długość do 20 cm .
Końce sierści wąsów są jaśniejsze i nazywane są szronem. Obie płci mają wyniosłe, w górnej części wygięte do tyłu (u samców łukowato, u samic hakowato) rogi, czyli haki. Rogi stale przyrastają, przy czym tworzą się na nich poprzeczne zgrubienia, tzw. roczne karby.
Kozica tatrzańska jest mniejsza od alpejskiej, a większa od kozicy karpackiej. Letnie ubarwienie kozicy tatrzańskiej jest bardziej żółtawe, do czerwono-brązowego, podczas gdy kozicy alpejskiej i karpackiej - szarobrązowe. Kozica ma krępe ciało z silnymi nogami; kopyta są przystosowane do skakania po skałach. Ostre krawędzie kopyt z elastyczną częścią środkową umożliwiają zwierzęciu poruszanie się po stromych zboczach. Za rogami osobników u obu płci znajdują się gruczoły zapachowe zwane figami. Ich czynność wydzielnicza wzrasta w okresie rui. Trop kozicy jest podobny do tropu kozy domowej: ma jednak stosunkowo słabo odciśnięte przednie krawędzie racic oraz węższe odciski pięt. Brzegi tropu kozicy są dość wyraziście odciśnięte. W chodzie zawsze głębiej odciskają się przednie i tylne końce (piętka) racic. Obie połówki racic bywają od siebie dość oddalone; nawet na 2 cm. Wymiary tropu: 4-5 x 5,5-6 cm, długość kroku 30-45 cm. Raciczki odciskają się wyjątkowo.
Występowanie: Wkrótce po okresie lodowcowym kozica występowała na całym obszarze środkowej Europy, od Pirenejów przez Alpy i Sudety aż po Karpaty i Apeniny. Obecnie, w wyniku zmian klimatycznych, występuje wyspowo w Górach Kantabryjskich, Pirenejach, Alpach, Apeninach, Sudetach, Tatrach, Karpatach Wschodnich, Bałkanach, na Kaukazie, Zakaukaziu oraz w górach wschodniej i Małej Azji. W obrębie rodzaju kozica wyróżnia się 12 podgatunków. W wysokich Tatrach kozica jest zwierzęciem pierwotnie występującym. Kozica tatrzańska została wprowadzona w Wielkiej Fatrze, a w 1969 roku w Tatrach Wysokich, alpejska zaś na początku XX wieku w Góry Łużyckie i Jasienickie (CSRS), skąd przeniesiono ją do Doliny Gaderskiej (1956-60) i Słowackiego Raju, (1963). W Polsce kozica występuje w Tatrach (!!!) i Sudetach Wschodnich.(???)
Typowym biotopem kozicy są skaliste zbocza w paśmie kosodrzewiny i wysokogórskie łąki. Zależnie od zasobności żeru kozica w lecie występuje w Alpach do wysokości 4700 m n.p.m, do strefy lodowcowej, w zimie zaś schodzi w dół na zawietrzne zbocza lub z braku pożywienia do górskich lasów i dolin. Na terenie Czechosłowacji przez cały rok żyje w lesie powyżej 500 m n.p.m. W lecie często gromadzi się na północnych lub zacienionych zboczach lub wąwozach, unikając miejsc nasłonecznionych, w zimie zaś chętniej przebywa na nasłonecznionych zboczach niżej położonych nad poziomem morza. Ostatnie badania wykazały, że kozica jest ściśle związana ze swym miejscem bytowania, które obejmuje powierzchnię około 500 ha.
Pokarm: Ponad połowę pokarmu kozicy stanowi roślinność alpejska, przede wszystkim trawy, koniczyna, mniszek, babka, wrzos, borówki: brusznica i czernica, jeżyny i maliny, z konieczności również liście, kwiaty i pączki drzew (kosodrzewiny, olchy zielonej, jarzębiny, wierzby i klonu), różne mchy i porosty. W zimie kozica wygrzebuje pożywienie spod śniegu, a w razie braku pożywienia niekiedy ogryza korę świerka i jodły, zlizuje też śnieg. Bardzo chętnie odwiedza karmniki i lizawki. Młodzież żywi się sama już po 14 dniach życia, ale matka dokarmia je mlekiem aż do jesieni. Ponieważ młode kozice dobrze znoszą mleko kozie, łatwo dają się odchowywać w nowych rewirach.
Rozród: Dojrzałość płciową osiągają samce w wieku 1 roku, a samice w sprzyjających warunkach również po 1 roku, lecz uczestniczą w rozrodzie dopiero w wieku 3-4 lat, tj. po osiągnięciu pełni rozwoju fizycznego.
Ruja trwa od października do początków grudnia. W rui biorą udział samce czteroletnie. Samice rodzą dopiero w wieku 3 lat. Ciąża trwa 24-26 tygodni. Młode, najczęściej jedno, rzadko dwa lub trzy, rodzą się w maju i czerwcu. Kozica rodzi raz w roku. Zdolność rozrodczą kozica zachowuje do późnego wieku. Młode po urodzeniu po godzinie stają już na nogi, a po 2-3 dniach nie odstępują na krok matki. W sierpniu młode mają już 2 cm różki, które do wiosny przyszłego roku osiągają długość 5-6 cm. Po 18 miesiącach życia rogi mają długość 12-14 cm i końce ich zaczynają się zaginać. W tym wieku młode się usamodzielniają. Rogi kozicy rosną przez całe życie, ale ich przyrost ustaje w okresie od listopada do lutego. W tym czasie powstają karby, po których rozpoznaje się wiek zwierzęcia. Po 5 latach życia przyrost rogów jest już niewielki. Rogi mogą osiągnąć wysokość do 25 cm.
Na swobodzie kozice żyją maksymalnie do 15-18 lat (wyjątkowo 25 lat).
Wiek kozic do 3 lat można określić na podstawie wymiany mlecznych siekaczy na zęby stałe: pierwsze siekacze wymieniają się w wieku 16 miesięcy, drugie w wieku 28 miesięcy, trzecie w wieku 32-38 miesięcy. Jako ostatnie, w wieku 35-40 miesięcy, wyrastają stałe kły. Do określania wieku kozic można również zastosować stopień starcia zębów policzkowych.
Naturalnymi wrogami kozicy są orzeł, kruk, lis, ryś i borsuk. Duże straty w pogłowiu powodują długie zimy z grubą pokrywą śnieżną i lawiny. Samce w średnim wieku, najaktywniej uczestniczące w rui, często giną wskutek nadmiernego wyczerpania.
Behawior: Kozica wytrwale i szybko biega, dobrze skacze i chodzi po skałach. Prowadzi życie dzienne i o zmroku. W lecie żeruje głównie rano i wieczorem, a podczas dnia żeruje jedynie w przypadku przemieszczania się. W okresie zimy rytm jej dobowej aktywności jest mniej regularny, żeruje w południe i pod wieczór, a w ciągu dnia odpoczywa i przeżuwa. Kozica wydaje bogatą gamę dźwięków. Najbardziej znany jest ostrzegawczy gwizd, któremu towarzyszy często tupanie przednich nóg. Spośród zmysłów kozica ma najlepiej rozwinięty wzrok. Z odległości 800 m rozpoznaje osobniki swojego gatunku, a człowieka na śniegu z odległości 1 km. Węch ma również dobrze rozwinięty. Dobry słuch pozwala matce rozpoznać głos swego młodego z dużej odległości. Oba zmysły są ważne w utrzymywaniu ścisłej więzi między kozą a koźlęciem. W razie niebezpieczeństwa młode chowają się pod ciałem matki, która je broni. Młode często bawią się ze sobą.
Kozica żyje w stadach liczących 3-15 sztuk. Stada zimowe liczą do 70 sztuk. W stadach wykształca się określona hierarchia socjalna. Stada młodych oraz samic prowadzi stara koza. Młode samce tworzą oddzielne stada. Stare samce dołączają do stad dopiero w okresie rui.Dorosłe samce mają swoje terytoria, których aktywnie bronią, znacząc je wydzieliną gruczołów zapachowych, znajdujących się za rogami. Starsze samce w okresie rui bronią terytorium, pilnują samic, zaganiają je do stada, staczają walki między sobą. Przed kopulacją samiec goni samicę. W pierwszej kolejności ruję odbywają silne samce, a dopiero potem uczestniczą w niej również samce słabsze.Stado na miejsce odpoczynku wybiera stanowisko o dobrej widoczności i łatwości ucieczki w razie niebezpieczeństwa.
Ciężarna kozica przed porodem odłącza się od stada, do którego wraca po kilku dniach wraz z młodym. W trakcie żerowania kozica często klęka na przednie nogi lub staje na tylnych, gdy chce sięgnąć wysoko. Kozice w lecie zbierają się w stada (kierdele) wielkości 3-15 sztuk, które w jesieni liczą do 70 sztuk.
Muflon - Ovis musimon
Rząd: Parzystokopytne - Artiodactyla
Rodzina: Pustorogie - Bovidae
Opis: Muflon krępym tułowiem i stosunkowo krótkimi nogami przypomina owcę domową, z którą jest blisko spokrewniony. Sierść w lecie jest rudawobrunatna, w zimie ciemniejsza- rudobrązowa.
U samców (baranów) powyżej pierwszego roku życia na obu bokach występują mniej lub bardziej widoczne białawe plamy zwane siodłem. Spód ciała, wewnętrzna strona nóg, pysk i lustro są białawe. Samice (owce) mają ubarwienie bardziej jednolite i jaśniejsze niż u samców, w lecie jasnobrązowe, w zimie ciemnobrązowe. U muflonów występuje charakterystyczny silny kark, na którym wyrasta grzywa z dłuższych włosów. U barana występują rogi (ślimy), spiralnie skręcone ku tyłowi i w bok. Na rogach są bardzo dobrze widoczne karby przyrostów rocznych, po których określa się wiek. Do cech odróżniających płeć należą: wielkość, ubarwienie sukni, rogi i siodło. Muflon ma gruczoły zapachowe między palcami, w okolicach odbytu, a samice również po bokach wymienia. Wzór zębowy muflona to 0 0 3 3 / 3 1 3 3.
Występowanie: W okresie historycznym muflon zachował się na dwóch śródziemnomorskich wyspach Sardynii i Korsyce.
W roku 1732 po raz pierwszy od czasów starożytności sprowadzono muflona na kontynent europejski, do zwierzyńca Belweder pod Wiedniem. Do Polski na Dolny Śląsk (Góry Sowie, Bielawa) muflon trafił w 1901 roku.
Biotop: Pierwotnym biotopem muflona są suche, skaliste obszary górskie, pokryte rzadkim drzewostanem, z gęstym krzewiastym podszyciem, z lukami porośniętymi trawą. Jak wszystkie zwierzęta gór muflon w zimie schodzi w doliny, a latem wychodzi wyżej w góry. Muflon preferuje środowiska polne.
Pokarm: Muflon najchętniej zjada miękkie, soczyste rośliny. Wybiera rośliny aromatyczne, także trujące. Ponad 705 jego pożywienia stanowią trawy, około 15% liście drzew i krzewów, około 10% krzewinki, a resztę nasiona i owoce. W lecie muflon żywi się głównie bylinami, w zimie przeważnie trawami, a na przedwiośniu borówką i jagodą. Muflon nie jest wybredny i zjada również wrzos, pokrzywę i kwaśne trawy. Niekiedy ogryza korę z odrośli korzeniowych i dolnych części pni drzew. Chętnie zjada wykładaną karmę i lizawki.
Rozród: W zależności od wysokości nad poziomem morza i wielkości stada ruja u muflona przebiega od października do połowy grudnia. Dojrzałość płciową osiąga muflon w wieku 1,5 roku. Ciąża trwa 22 tygodnie. W marcu lub kwietniu rodzi się jedno, rzadko dwa młode. Owca karmi jagnię przez pół roku. Jagnięta chowają się pod bokiem łani aż do przyszłego porodu. Muflony żyją około 16 lat.
Rozwój rogów: Wcześnie po urodzeniu u barana na łbie tworzy się kostna nasada, z której pod koniec pierwszego miesiąca życia wyrastają rogi. W okresie listopad-grudzień zanika przyrost rogów i powstaje w tym czasie tzw. przyrost roczny. Na wiosnę rogi znów intensywnie przyrastają. Między poszczególnymi przyrostami rocznymi na rogach narastają zgrubienia (karby).
Behawior: Większość muflonów żyje w stadach (kierdlach) po 3-5 osobników, jedynie dorosłe barany w lecie tworzą mało liczne grupy, a stare chodzą pojedynczo. Stada prowadzi stara, doświadczona owca, a grupę baranów osobnik najsilniejszy, który posiada najcenniejsze trofeum. W zimie stada są liczniejsze, 12-18 sztuk. W czasie rui rzadko dochodzi do tworzenia się stad rujnych. Ruja u owcy trwa 24-36 godzin. Baran wyszukuje samicę i dotyka ją nosem, ociera się o nią i oblizuje, a niekiedy popycha przednią nogą. Przed kopulacją, która trwa kilka sekund baran odpędza owcę w ustronne miejsce. Podczas rui barany staczają między sobą walki. Po krótkim rozbiegu uderzają się rogami. Trzask uderzeń jest słyszalny ze znacznej odległości. Walka rzadko kończy się tragicznie, ponieważ słabszy osobnik zwykle ucieka goniony przez krótki czas przez zwycięzcę. W okresie rui silny baran preferuje w stadzie najwyżej dwuletnie samce. Na dwa miesiące przed porodem matka opuszcza zeszłoroczne jagnię, które się usamodzielnia. Muflon jest zwierzęciem płochliwym, dobrze słyszącym i bardzo dobrze widzącym. Również węch i smak ma dobrze rozwinięty, co przejawia się w doborze pokarmu oraz higienie zwierzęcia. Samice i młode bronią się przed wrogiem do wielkości lisa tupaniem nóg. Muflon prowadzi dzienny tryb życia. Wypas rozpoczyna o wschodzie słońca.
W trakcie wypasu stado ustawia się w tyrarierę. Po 3-4 godzinach zwierzę krótko odpoczywa, poczym znowu żeruje. Około południa zwierzę znów wypoczywa, a popołudniowy cykl żerowania jest najdłuższy i trwa z małymi przerwami aż do zachodu słońca. Na krótki żer muflon wychodzi także około, północy. Muflony są zwierzętami wiernymi swemu środowisku. Pojedyncze sztuki nie posiadają własnego terytorium. Odległości, które między sobą zachowują poszczególne osobniki są określone hierarchią osobników w stadzie.
Koziorożec - Capra ibex
Rząd: Parzystokopytne - Artiodactyla
Rodzina: Pustorogie - Bovidae
Opis: Koziorożec ma sylwetkę typową dla rodzaju koza, budowę ciała krępą i mocną. Samiec, zwany capem posiada szablaste rogi osiągające długość do około 100 cm i masę do 5 kg. Samica zwana kozą, również ma rogi, choć krótsze (20-30 cm) i jest lżejszej budowy. U osobników obu płci występuje krótka broda. Suknia dorosłych zwierząt jest latem rudobrązowa, lśniąca, zimą zaś żółtawa, matowa z bardzo gęstym podszerstkiem. Podbrzusze jest szarawobiałe. Wzór zębowy to 0 0 3 3 / 3 1 3 3 . Trop jest podobny do tropu kozy domowej.
Występowanie: Zasięg występowania koziorożca alpejskiego obejmuje alpy oraz niektóre górskie okolice Niemiec, Austrii. W 1901 roku koziorożce alpejskie, kozy bezaerowe i koziorożce nubijskie zostały wprowadzone w Tatry. W 1953 roku na ten sam teren wprowadzono koziorożce syberyjskie, również bez powodzenia. Koziorożec zasiedla środowisko wysokogórskie, zwłaszcza strome zbocza, wykazując znaczne zdolności do wspinania się i skoków, w czym przewyższa nawet kozicę. W Alpach występuje w strefie turni na wysokościach 2500-3500 m n.p.m.
Zimą i na początku wiosny schodzi do nieco niżej położonych miejsc, zwłaszcza na stokach nasłonecznionych. Latem żeruje w wyższych partiach gór. Samce i samice różnią się preferencjami środowiskowymi. Kozy najczęściej wycofują się w rejony trudnodostępne, natomiast capy przebywają na powierzchniach otwartych.
Pokarm: Ulubionym żerowiskiem tego zwierzęcia są łąki alpejskie. Jego pokarm w okresie wegetacyjnym obejmuje trawy 60%, zioła 38% i części roślin drzewiastych 2%. Do najczęściej żerowanych gatunków należy tomka wonna, turzyce, kostrzewy i wiechlina alpejska. Zimą w przypadku konieczności koziorożec może zjadać mchy i porosty.
Rozród: Koziorożec osiąga dojrzałość płciową w wieku 3-6 lat. Ruja przypada na okres październik-grudzień. Ciąża trwa 20-22 tygodnie. Mają jeden miot w roku. Młode w liczbie 1-2 rodzą się w maju i na początku czerwca. Wkrótce po urodzeniu koźlęta są w stanie biec za matką, która w razie niebezpieczeństwa broni je, uderzając napastnika rogami lub absorbując swoim zachowaniem jego uwagę. Po 6 miesiącach młode stają się samodzielne. Długość życia koziorożca określa się na 12-18 lat. Wraz z wiekiem zmniejsza się wzrost rocznych pierścieni na rogach.
Behawior: Koziorożec prowadzi w zasadzie dzienny tryb życia, lecz bywa aktywny także o zmierzchu i podczas widnych nocy. W czasie rui capy toczą między sobą zaciekłe walki, zwykle jednak bezkrwawe. Kozy z koźlętami i młodymi capami gromadzą się w małych rudlach, stare capy są samotnikami. Koziorożec jest ostrożny i płochliwy, ma dobrze rozwinięte zmysły wzroku, słuchu i węchu. Podobnie jak inne zwierzęta górskie polega głównie na wzroku; w niebezpieczeństwie ucieka na urwiska. Spłoszony gwiżdże, podnosi ogon i ucieka galopem. Atak orła powoduje zbijanie się koziorożców w grupy.
Znaczenie gatunku: Wyrządzane przez ten gatunek szkody od zgryzania roślin i bicie rogami są niewielkie i dotyczą drzewostanów leżących w pobliżu górnej granicy lasu. Poważniejsze są szkody od wydeptywania muraw alpejskich, gdyż mogą powodować erozję i osuwanie się gleb po zboczach.
Niedźwiedź brunatny - Ursus arctos (Linnaeus, 1758)
Rząd: Mięsożerne - Carnivora
Rodzina: Niedźwiedziowate - Ursidae
Opis: Największy z naszych naziemnych drapieżników. Tułów ma masywny, szyję grubą, głowę stosunkowo małą, ale o szerokim czole, wydłużonym pysku i małych oczach. Uszy są niewielkie, zaokrąglone, kończyny silne, pięciopalczaste, zakończone potężnymi pazurami.
Wystające łopatki zdają się tworzyć garb. Ogon jest krótki, zwykle ukryty w futrze. Uwłosienie jest gęste, długie, od ciemnobrązowego, prawie czarnego, do jasnobrązowego, beżowego. Sam pysk i spód są jaśniejsze od reszty ciała. Wzór zębowy: 3 1 4 2/3 1 4 3. Samica ma 3 pary sutek.
Występowanie: Niedźwiedź brunatny występował ongiś w całej Europie, Azji i północnej Ameryce. Dzisiaj jest już na większości swego zasięgu geograficznego bądź wytępiony, bądź silnie zagrożony. W Polsce niedźwiedź brunatny występuje w Beskidzie Śląskim, na Babiej Górze, w Beskidzie Sądeckim i Niskim, w Tatrach i Bieszczadach zachodnich.
Pokarm: Niedźwiedź jest zwierzęciem wszystkożernym, w okresie letnio-jesiennym przeważnie pobiera pokarm roślinny. Żywi się owocami, jagodami, korzeniami, bukwią, żołędziami, zbożem. Ulubionym jego przysmakiem jest miód i owies w fazie mleczka, a także kukurydza. W pokarmie mięsnym znaleźć można owady, płazy, drobne gryzonie, ryby, ptaki. Gdy się zdarza sposobność, napada ssaki kopytne, zwłaszcza młode. W starszym wieku lub skaleczony bierze także bydło, konie i owce. Bardzo lubi padlinę; którą potrafi znaleźć nawet głęboko zakopaną. Zdarzają się również wypadki kanibalizmu. Pije dużo wody.
Rozród: Dojrzałość płciową samice uzyskują po 2 latach, samce po 4 latach życia. Ruja zaczyna się w maju i ciągnie się do lipca. Ciąża trwa 7-7,5 miesięcy. Młode w liczbie 1-5 w miocie rodzą się między grudniem a lutym, w czasie spoczynku zimowego.. Okres laktacji trwa około 3-4 miesięcy. Matka sama opiekuje się bardzo troskliwie potomstwem do 2 lat, w którym to okresie staje się ono samodzielne. Większość młodych niedźwiadków ma na szyi białe plamy, które po roku znikają. Linka przebiega u niedźwiedzi dwa razy do roku, na wiosnę i w jesieni. Na swobodzie niedźwiedzie osiągają wiek około 30 lat. Samica rodzi młode co cztery lata.
Behawior: Niedźwiedź brunatny ma dobrze rozwinięte zmysły, nie tylko słuchu i węchu, ale również i wzroku. Głos niedźwiedzia to mruczenie wyrażające zadowolenie, pomruk z równoczesnym wydechem powietrza, co brzmi jak "waff" lub "wuff" oznacza zaniepokojenie lub zaskoczenie.
Ryk z równoczesnym kłapaniem zębami, zgrzytaniem i parskaniem jest oznaką gniewu. Ruchy niedźwiedzia pozornie wolne mogą być bardzo szybkie, zwinne. Kroczący niedźwiedź wolno kołysze się na boki, bo jest inochodźcem; stawia naraz obie nogi jednej strony, a potem drugiej. W galopie może sadzić z szybkością do 65 km/ h. Często wspina się na zadzie, by móc np. lepiej coś zaobserwować, gdyż jest niezmiernie ciekawy.
Według badań amerykańskich niedźwiedź jest. zwierzęciem bardzo inteligentnym, pamiętliwym, a zarazem nieobliczalnym. Trudno przewidzieć jego reakcję. Atak niedźwiedzia następuje na czterech łapach, postawa stojąca na dwóch łapach oznacza groźbę lub ciekawość.
Samce niedźwiedzia prowadzą życie samotne. Ich areał osobniczy wynosi 1,5-2 tysięcy ha. Znakują one swoje terytorium w miejscach wyróżniających się pazurami i zębami. Uszkadzają wówczas wyłącznie drzewa iglaste i tylko w okresie wiosenno- letnim, w pobliżu gawr (do 3 km). Większość znaków robiona jest przez zwierzę stojące na łapach tylnych możliwie jak najwyżej (160-220 cm).
Bardzo lubią wodę, często się kąpią i dobrze pływają. W kwietniu niedźwiedzie opuszczają swoje legowiska zimowe - gawry, pierwsze wychodzą osobniki samotnie zimujące, ostatnie samice z młodymi. W czasie wyjścia z gawry dorosłym niedźwiedziom pozostaje około 25% tłuszczu nagromadzonego w ubiegłym roku. W okresie rui partnerzy szukają się wzajemnie, a przy spotkaniu dwóch samców może dojść do krwawych walk. W okresie jesiennym niedźwiedzie odżywiają się intensywnie, by zgromadzić odpowiedni zapas tłuszczu na zimę. W tym czasie dochodzić może do większych koncentracji osobników zarówno przy rzekach obfitujących w ryby, jak i na jagodziskach.
Na okres zimowy niedźwiedzie zapadają w rodzaj śpiączki, w czasie której następuje spadek temperatury ciała, zwolniona jest akcja serca. Stan ten nie jest prawdziwym snem zimowym. Gawry w górach zakłada w pieczarach i grotach naturalnych, które są często wykorzystywane przez parę lat z rzędu. Na nizinach wybiera w tym celu wykroty i naturalne zagłębienia. Gawry mogą być rozmieszczone w skupieniach, zależnie od liczebności populacji nawet dość blisko siebie (do 10 gawr na 1-2 km2). Niedźwiedź spłoszony podczas śpiączki opuszcza gawrę i już się więcej nie kładzie. Tak samo nie kładą się niedźwiedzie, które nie zdążyły nagromadzić odpowiedniego zapasu tłuszczu. Osobniki takie odznaczają się szczególną agresywnością. Niedźwiedzica z młodymi może być groźna dla ludzi, jeśli występuje w obronie młodych. Podobnie niebezpieczne może być nagłe spotkanie z żerującym samcem, gdyż broni on swego łupu.
Wilk - Canis lupus
Rząd: Mięsożerne - Carnivorae
Rodzina: Psowate - Canidae
Opis: Z wyglądu wilk przypomina psa owczarka alzackiego, ale ma bardziej wydłużony tułów i wyższą, lecz węższą klatkę piersiową. Kończyny przednie zakończone pięcioma palcami, zdają się być wciśnięte w klatkę piersiową z łokciami skierowanymi do wewnątrz. Głowa wyróżnia się szerokim czołem, skośnie osadzonymi oczami i krótszymi niż u psa owczarka uszami. Ogon jest puszysty, długości około jednej trzeciej tułowia. Na zewnętrznej stronie ogona, około 10 cm od nasady znajduje się gruczoł zapachowy, odznaczający się ciemniejszymi od reszty sierści włosami.
Ubarwienie wilka jest z wierzchu buropłowe, od spodu jaśniejsze. Ogólnie jednak jest trudne do opisu z powodu wielkiej różnorodności. Jedne osobniki mają na grzbiecie ciemną pręgę lub siodełko, u innych plam tych brak. Spód ciała od białego, szarożółtego do różowego. Samica posiada pięć par sutek. Formuła zębowa jest następująca 3 1 4 2 / 3 1 4 3.
Występowanie: Zasięg geograficzny wilka na półkuli północnej, w porównaniu do zasięgu innych drapieżników był jednym z największych. Obejmował on całą Europę, północną Afrykę , Azję i Amerykę. W Polsce spotykany jest głównie na południowym wschodzie kraju.
Biotop: Biotopem wilka są wielkie lasy górskie i nizinne z preferencją bagnistych, jak również tundra i stepy. W górach dochodzi do wysokości 3400 m n.p.m.
Pokarm: Podstawowym pokarmem wilka są duże ssaki kopytne. Nie gardzi również padliną, drobnymi ssakami, ptactwem a nawet żabami. Zabija głównie osobniki stare, młode i chore, które stanowią łatwiejszy łup, ofiarami są również zwierzęta w sile wieku i zdrowe. Może nie jeść nic przez tydzień, a potem jednorazowo 10-15 kg. Dzienne zapotrzebowanie pokarmu obliczono na 3-5 kg.
Rozród i rozwój: Rozwój godowy wilka (cieczka) zaczyna się zależnie od pogody w końcu grudnia i trwa do lutego. Kopulacja kończy się „zawieszeniem” partnerów, jak u psów domowych, trwającym 15-30 minut. Wilczyca ma jeden miot rocznie, ciąża trwa 63-65 dni, młode w liczbie 2-6 rodzą się w marcu, kwietniu. Okres laktacji trwa 6 tygodni. Samodzielność uzyskują po 2 latach.
Samice osiągają dojrzałość płciową po 22 miesiącach, samce zaś w trzecim roku życia. Linka następuje raz w roku, zaczyna się po cieczce w końcu marca a kończy się w maju. W jesieni nie ma pełnej zmiany sierści, tylko włosy intensywnie rosną, tworząc gęstą okrywę zimową. Młodymi wilkami opiekują się nie tylko rodzice, ale również inni członkowie stada. Gdy tylko młode zaczynają opuszczać norę i pobierają pokarm stały, zostają pod opieką piastuna, reszta watahy udaje się na łowy. Piastun taki bawi się z nimi i broni przed ewentualną napaści. Młode wilki karmione są nadtrawionym mięsem, które dorosłe osobniki wymiotują przed nimi. Zarówno młode jak i stare wilki bardzo lubią się bawić. Dla młodych zabawy te stanowią zaprawę do przyszłych łowów. Same muszą się nauczyć łowienia małych ofiar, jak mysz czy zając, natomiast duże ofiary dopiero później w towarzystwie starszych. Ma to miejsce w jesieni, gdy są już tak silne i duże, że mogą towarzyszyć watasze w wyprawach. Długość życia wilka wynosi około 10 lat.
Behawior: Wilk jest zwierzęciem bardzo inteligentnym o dobrej pamięci, szybkiej orientacji kojarzenia wypadków, np. zagrożenia, i łatwej adaptacji do nowych warunków. Prowadzi życie stadne. Stado wilków zwane watahą, ma bardzo wysoce rozwiniętą organizację i dyscypliną, które są możliwe do utrzymania dzięki wielu sposobom porozumiewania się ze sobą. Na szczycie piramidy stoi basior alfa i wadera alfa. Na końcu tej piramidy stoją szczenięta, które także posiadają własną hierarchię. Liczebność watah zależy od zagęszczenia wilków w terenie oraz liczby ofiar i wynosi około 6-11 sztuk. Ruchy wilka są szybkie i zgrabne, a chody dzięki specjalnej proporcji kończyn i tułowia pozwalają mu na szybkie i trwałe pokonywanie długich przestrzeni. Wilki spędzają w ruchu średnio 10 godzin na dobę. Pływają bardzo dobrze bez względu na temperaturę wody. Spośród zmysłów wilka najlepiej rozwinięty jest węch i słuch, wzrok jest słabszy. Wilk ma duży wachlarz sposobów porozumiewania się między osobnikami: wizualne, zapachowe i głosowe. Do wizualnych należy np. postawa- wyrażania władczości w ruchach głowy, wyrazie pyska czy sposobie trzymania ogona, innych u dominantów niż u osobników niżej stojących w hierarchii socjalnej. Do najbardziej znanego sposobu komunikacji głosowej wilków należy wycie, człowiek słyszy je z odległości około 8 km, wilki z pewnością z większej odległości.
Wilki wyją pojedynczo i gromadnie, w postawie siedzącej, stojącej i leżącej, przez cały rok. Wycie oznacza porozumiewanie się, a także informację o liczebności, bo każdy osobnik wydaje inny ton. Wilki wyją przed rozpoczęciem łowów, po ich zakończeniu a także dla przyjemności.
Znaczenie gatunku: Wilk jako jedyny z dużych drapieżników zwierzyny płowej i czarnej utrzymuje równowagę biologiczną tych gatunków w przyrodzie
Lis - Vulpes vulpes (Linnaeus, 1758)
Rząd: Mięsożerne - Carnivora
Rodzina: Psowate - Canidae
Opis: Lis jest najpospolitszym drapieżnikiem w naszym kraju. Tułów ma wydłużony, głowę o ostro zakończonym pysku i długich trójkątnych uszach. Kończyny ma krótkie, przednie 5-, tylne6-palcowe, opuszki stóp owłosione. Ogon (kita) jest długi i puszysty.
Koniec ogona jest biały, na górnej jego stronie, 5-6 cm od nasady, znajduje się gruczoł zapachowy. Wierzch ciała jest rudawy, spód biały, uszy i dolna część kończyn czarne Zmienność ubarwienia jest bardzo duża stąd rozliczne nazwy, jak węglarz, krzyżak itp. Formuła zębowa lisa jest następująca: 3 1 4 2/3 2 4 3. Samica ma 4 lub 5 par sutek.
Występowanie: Lis występuje w Eurazji, północnej Afryce i Ameryce Północnej. W górach sięga w Europie do 2700 m n.p.m., a w Azji do 4000-5000 m n.p.m. W Polsce rozpowszechniony jest w całym kraju.
Biotop: Biotopem lisa są lasy, pola, łąki.; Ulubionym jego siedliskiem są małe lasy śródpolne. W dużych kompleksach-trzyma się raczej na obrzeżach lub w enklawach śródleśnych.
Pokarm: Lis jest zwierzęciem wszystkożernym z przewagą. pokarmu mięsnego. Rodzaj pokarmu ..jest dostosowany do dynamiki populacji ofiar i waha się w zależności od biotopu i typu krajobrazu. Podstawowym pokarmem lisa są gryzonie myszowate, ale żywi się również. owadami, ślimakami, robakami, okazyjnie zającami lub królikami, ptakami ich zniesieniem, padliną, jagodami i innymi owocami. W pobliżu osad ludzkich odwiedza regularnie śmietniki i wysypiska. W okresie obfitości pokarmowej zbiera zapasy, które zagrzebuje w ziemi. Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe wynosi 0,5-1 kg.
Rozród: Okres rui, zwany cieczką, występuje w styczniu-lutym. Hierarchia socjalna tworzy się w okresie cieczki tylko wśród samców. Wiek samca, jego kondycja fizyczna i temperament odgrywają główną rolę w zajęciu odpowiedniej pozycji w hierarchii socjalnej.
Kopulacja trwa od 15 do 25 minut i kończy się zawieszeniem partnerów. Ciąża trwa 50-52 dni. Rzucanie młodych następuje w kwietniu-maju. Lis ma jeden miot rocznie, liczba młodych w miocie 3-8. Otwarcie oczu następuje po 12-15 dniach. Młode lisy (niedoliski) mają z początku szarobure wełniste futerko z jaśniejszym pasmem poprzecznym na czole i białą plamką na gardle. Dopiero po 6 tygodniach zmieniają włos na charakterystyczny dla osobników dorosłych. Okres laktacji trwa około 6 tygodni, ale już po 3 tygodniach młode liski są dokarmiane mięsem. Samodzielność uzyskują po 3-4 , a dojrzałość płciową - po 9-10 miesiącach życia.
Linka występuje raz w roku, w kwietniu-maju i polega na zmianie długiego włosa zimowego na letni krótki. W jesieni gęstość i długość włosów wzrasta, przechodząc w futro zimowe.
Długość życia lisa na swobodzie wynosi około 10-12 lat. Wiek do 2 lat można ocenić po starciu górnego zęba trzonowego (M') i siekaczy w żuchwie. Ustalenie dokładnego wieku lisów jest możliwe na podstawie liczenia (pierścieni) cementu i zębiny na szlifach zębów.
Behawior: Lis prowadzi życie samotne, łączenie w pary jest raczej sezonowe, chociaż obserwowano już wielokrotnie udział samca w karmieniu nie tylko samicy, ale i młodych w pierwszych tygodniach życia. W ciągu wiosny i lata lis prowadzi życie raczej osiadłe, w jesieni i w zimie koczownicze. Ma bardzo dobrze rozwinięte zmysły słuchu, wzroku, węchu i dotyku, co ułatwia mu polowanie na drobne gryzonie i owady. Zarejestrowano 28 różnych głosów wydawanych przez lisy, z których najbardziej znane jest ich poszczekiwanie w czasie cieczki.
Ruchy lisa są szybkie i zwinne, w kłusie porusza się z szybkością 6-8 km/h, w pogoni lub ucieczce z szybkością 45-50 km/ h. Skacze i dobrze pływa. Kopie samodzielne nory o kilku korytarzach i jednej komorze gniazdowej, która może leżeć na głębokości do 3 m. Czasem dzieli swą norę z borsukiem, przy czym ma oczywiście osobne wejścia (okna) oddzielną i komorę gniazdową.
Kopie także nory krótkie, tymczasowe, służące mu za schronienie przed deszczem lub niebezpieczeństwem. Zamieszkałą norę lisa łatwo poznać powyślizganych oknach i szczątkach pokarmu (pierze, skórki czy kości), zostawionych przed norą.
Areał osobniczy lisa obejmuje obszar, na którym on nie poluje, lecz buduje norę, oraz jedno lub więcej łowisk, wykorzystywanych na zmianę lub równocześnie. Wielkość łowisk wynosi od 57 do 160 ha
Terytorializm występuje tylko u samców, które znaczą swoje terytorium wydzielinami gruczołów zapachowych i odchodami pozostawionymi na pniakach, kamieniach i innych rzucających się w oczy miejscach.
Najniższa aktywność ruchowa lisów występuje w marcu, na krótko przed urodzeniem młodych. Lisy są najaktywniejsze w nocy ze szczytem przypadającym na świt. Rytm aktywności lisów odpowiada aktywności ich ofiar. W zimie wskutek niskich temperatur aktywność dzienna rośnie. Aktywność lisów ograniczają spadek ciśnienia i znaczna głębokość śniegu (50 cm).
Lis zabija swą ofiarę ukąszeniem w kark lub gardło, po czym następuje potrząsanie przez chwilę zdobyczą. Typowe zachowanie lisa zaobserwowano podczas myszkowania. Natychmiastowe opuszczenie kity po skoku oznacza schwytanie łupu, po pudle kita zostaje jeszcze przez chwilę uniesiona prostopadle w górę. Często też lis podrzuca zabite ofiary w powietrze i ponownie je chwyta.
Znaczenie gatunku: Lisy są nosicielami wścieklizny. Stosowane na zachodzie w walce z tą chorobą gazowanie nor jest i uciążliwe i mało skuteczne, a co gorsza jest również zatruwaniem środowiska. Redukcja powinna być więc przeprowadzona przez odstrzał młodych lisów przy norze.
Podstawę pokarmu lisa stanowią gryzonie wyrządzające poważne szkody w gospodarce rolnej i leśnej. Sprzyja on przeto utrzymaniu równowagi biologicznej w ekosystemach. Zjadając padlinę spełnia rolę sanitarną w łowisku, a odławiając zwierzęta chore zapobiega rozszerzaniu się chorób. Krzywdząca opinia o jego szkodliwości w łowisku wskutek zjadania drobnej zwierzyny nie znajduje potwierdzenia w badaniach naukowych.
Jenot - Nyctereutes procyonoides (Gray, 1843)
Rząd: Drapieżne - Carnivora
Rodzina: Psowate - Canidae
Opis: Jenot jest zwierzęciem nieco mniejszym od lisa. Tułów ma długi, krępy, nogi długie, głowę małą z krótkim, spiczastym pyskiem. Zaokrąglone uszy ledwo wystają z długich włosów głowy. Zęby charakterystyczne dla drapieżnika- wszystkożercy. W porównaniu z uzębieniem lisa kły są słabiej rozwinięte, powierzchnia cierna zębów trzonowych szersza. Formuła zębowa: 3 1 4 2/3 1 4 3 Krótki ogon nie przekracza 1/3 długości ciała. Futro zimowe tworzą bardzo długie ościste włosy (120 mm) i gęsty włos puchowy. Długi włos pokrywa równomiernie całe ciało włącznie z głową i ogonem.
Tylko kończyny, pysk, i zewnętrzna strona uszu pokryte są krótkim, gęstym włosem. Włosy na kończynach, uszach, wokół oczu i na policzkach są ciemnobrązowe lub prawie czarne, na bokach szyi, bakach, czole i pysku białożółte. Włosy porastające policzki i boki głowy tworzą charakterystyczne bokobrody. Włosy ościste na grzbiecie, łopatkach i ogonie są ciemnobrunatne lub czarne, tworząc jakby krzyż. Brunatnoszare umaszczenie boków przechodzi w żółtoszare na brzuchu. Futro letnie pozbawione włosów puchowych jest jaśniejsze od zimowego, o odcieniu rudobrązowym. Stopy są nie- owłosione.
Występowanie: Jenot jest jedynym przedstawicielem rodzaju Nyctereutes. Do 1928 r. występował na wolności tylko we wschodniej Azji: w Kraju Ussuryjskim i Amurskim. wschodnich Chinach, Korei i Japonii. Wyróżniono tam 5 podgatunków. Obecnie jenot występuje od okolic Bremy do wyspy Hokkaido i od pogranicza chińsko-wietnamskiego do górnej Dwiny i północnej Finlandii . W Europie zadomowił się poza tym w Czechosłowacji, Rumunii i Bułgarii. Pojedynczo spotyka się go na Węgrzech, w Austrii, Szwecji i Norwegii. W Polsce pierwsze egzemplarze zaobserwowano w 1955 roku, a obecnie spotykany jest w całym kraju .W północno-wschodniej części Polski występuje licznie i populacja ma tu charakter trwały i zwarty.
Biotop: Jenot zajmuje najchętniej tereny lasów liściastych położone w pobliżu zbiorników lub cieków wodnych. Spotkać go też można w lasach mieszanych i przybrzeżnych zaroślach. W zasadzie bytuje do wysokości 300 m n.p.m. choć spotykano go na wysokości 700 m n.p.m. Unika suchych borów sosnowych.
Pokarm: Odżywia się głównie pokarmem pochodzenia zwierzęcego, choć pobiera także, zwłaszcza jesienią, znaczne ilości pokarmu roślinnego.
Rozród: Młode jenoty osiągają dojrzałość płciową w wieku 8-10 miesięcy. Są to zwierzęta monogamiczne. Pary formują w październiku, listopadzie. Sezon godowy rozpoczyna się w początkach lutego i w zależności od klimatu i pogody w różnych strefach geograficznych trwa do końca kwietnia. Kopulacja ma miejsce w nocy lub wczesnym rankiem i trwa od 6-7 do 20 min. Cieczka u suk trwa od kilku godzin do 6 dni. W czasie cieczki dochodzi do 2-3 (maksymalnie 5) kopulacji.
Ciąża trwa 59-70 dni. W ciągu roku bywa tylko 1 miot - w kwietniu i maju. W miocie rodzi się zazwyczaj 6-7 szczeniąt, maksymalnie 15-16 . Laktacja trwa 45-60 dni, lecz młode już w wieku 1 miesiąca zaczynają korzystać z pokarmu dostarczonego przez dorosłe zwierzęta. Młode rodzą się ślepe, pokryte krótkim, gęstym, ciemnobrunatnym włosem puchowym. Dwumiesięczne jenoty mają już umaszczenie zbliżone do dorosłych.
Jenoty żyją przeciętnie 1,5-·2,0 lat, maksymalnie 10-11 lat.
Naturalnymi wrogami jenota są: wilk, ryś, orzeł bielik i lis (dla szczeniąt).
Behawior: Jenoty są aktywne nocą, tylko w czasie lata można je spotkać rano i wieczorem. Zachowują się bardzo ostrożnie. Dnie spędzają w norach lub legowiskach w gęstych trzcinach czy zaroślach. W czasie żerowania przeszukują brzegi zbiorników wodnych, chodzą po płyciznach. Doskonale i chętnie pływają. W lesie poruszają się wolno, przeszukując starannie różne zakamarki. Po odkrytych haliznach przebiegają szybko. W razie niebezpieczeństwa warują, starając się wtopić w tło otoczenia. Czasem zamykają oczy i udają martwe, by przy nadarzającej się okazji szybko i niespodziewanie czmychnąć. Tam gdzie jest ich dużo, często 2 lub 3 osobniki żerują w pobliżu. Węch mają doskonały, wzrok i słuch dość słaby.
Nory kopią nie dalej jak 500-800 m od brzegów wód. Są one proste, zazwyczaj z jedną komórką i jednym wyjściem długości 3-6 m. Za komorą znajduje się jeszcze krótki odcinek ślepej nory. Częściej jednak korzystają z opuszczonych nor borsuczych czy lisich. Przystosowują je do swych potrzeb wyściełając gniazdo i zatykając zbędne wyjścia. Nory utrzymane są w czystości.
W odległości 10-15 m od wyjścia znajdują się jamy wypełnione kałem. Kału nie zagrzebują. Latryny ukryte są często pod nawisami świerków.
Nory zajmują w październiku po uformowaniu par i przebywają w nich z krótką wiosenną przerwą do lipca, tj. do usamodzielnienia się szczeniąt. W lecie korzystają z nor doraźnie, częściej spędzają dnie w legowiskach usłanych w trzcinach lub gęstych zaroślach, pod wykrotami, nawisami świerków czy też stogami siana. Teren łowiecki jenota może wynosić 1-12 km2.
Część zimy jenoty przesypiają, mniej więcej od końca grudnia do końca stycznia, czasem lutego. Sen ten nie jest jednak głęboki. W ciepłe pogodne noce jenoty wychodzą z nory do miejsc oddawania kału i na krótkie poszukiwanie żeru, nie oddalając się więcej jak na 150-200 m. Na zimę jenoty tyją, zwierzęta, które nie zgromadziły dostatecznego zapasu tłuszczu nie zasypiają na zimę i zazwyczaj giną. W końcu lutego wzrasta aktywność jenotów, powoduje ją głód i sezon godowy.
W czasie godów samce wydają głos w postaci skowytu i głuchego mruczenia. Jenoty linieją wiosną najpierw gubiąc włos puchowy, a następnie ościsty. Proces zmiany włosa kończy się w zależności od płci i stanu fizjologicznego od października do grudnia.
Znaczenie gatunku: Jenot jest u nas obcym elementem przyrodniczym. Chociaż w ciągu roku odżywia się przeważnie drobnymi gryzoniami i bezkręgowcami, jednak wiosną i latem może specjalizować się w pustoszeniu naziemnych i nadwodnych gniazd i lęgów ptasich, redukując pogłowie kaczek i kuraków leśnych. Na przedwiośniu może być groźny dla osłabionych saren Jest konkurentem znacznie cenniejszych rodzimych gatunków - lisa i borsuka oraz roznosicielem groźnych chorób i pasożytów (wścieklizna, świerzb). Z racji trybu życia i wszystkożerności jest bardzo trudny do zredukowania i wytępienia.
Borsuk - Meles meles (Linnaeus, 1758)
Synonim: Jaźwiec
Rząd: Mięsożerne - Carnitrora
Rodzina: Łasicowate - Mustelidae
Borsuk jest największym przedstawicielem rodziny łasicowatych w Polsce i jedynym reprezentantem rodzaju Meles Brisson, 1762.
Opis: Tułów ma krępy, silny, zad masywny, głowa przechodzi w szyję bez zwężenia. Oczy są małe, uszy krótkie, zaokrąglone, biało obrzeżone, nos czarny, lekko zadarty. Ogon ma krótki.
Na spodniej jego części, naprzeciw odbytu,
występuje fałda skórna średnicy 4-5 cm, głębokości 2,5-3 cm, w której znajduje się narząd zapachowy. Ponadto posiada on po obu bokach odbytu charakterystyczne dla rodziny łasicowatych gruczoły zapachowe. Barwa sierści z wierzchu i na bokach ciała jest srebrzystoszara, spód ciała i kończyny czarne. Pysk i czoło są białe, przez oczy po obu bokach głowy przebiegają czarne pręgi. Samica ma 3 lub 4 pary sutek. Formuła zębowa borsuka 3 1 4(3) 1/3 1 4(3) 2
Występowanie: Areał występowania borsuka obejmuje Eurazję (brak go w północnej Skandynawii oraz na północy europejskiej części b.ZSRR). W górach sięga w Europie do około 2000 m n.p.m., w wysokich górach Azji, jak np. Tien-szan, można go spotkać nawet do 4000 m n.p.m.
Biotop: Biotopem jaźwca są laski śródpolne, w większych lasach zajmuje zwykle pasy przybrzeżne. Lubi tereny pagórkowate, nory wygrzebuje na stokach.
Pokarm: Borsuk jest wszystkożerny, a w jego diecie duży udział ma pokarm roślinny: kłącza, bulwy, jagody, orzechy i inne owoce, zboża, lubi zwłaszcza owies w fazie mleczka i kukurydzę. Zjada drobne gryzonie, krety, jeże, płazy, ślimaki, dżdżownice, owady, z których najbardziej lubi osy i trzmiele. Wykopuje je w nocy, zostawiając charakterystyczne lejki, podobne do tych, jakie zostają po buchtowaniu małych warchlaków. Nie gardzi też padliną.
Rozród: Główny okres cieczki borsuka to lipiec-sierpień, ale możliwe są ruje wcześniejsze i późniejsze. Ciąża trwa od 7 do 12 miesięcy (tzw. ciąża przedłużona) na skutek opóźnienia implantacji. Młode rodzą się między styczniem a kwietniem (jeden miot rocznie). Liczba młodych w miocie wynosi 1-5 (zwykle 3). Otwarcie oczu następuje po 28-35 dniach. Noworodki są całkiem białe i mają małżowiny uszne zarośnięte. Okres laktacji trwa około 4 miesiące, ale już po 75 dniach życia młode borsuki pobierają pokarm stały.
Samodzielność uzyskują po 6 miesiącach życia, ale więzy rodzinne utrzymywane są do następnej wiosny. Dojrzałość płciową uzyskują samce po dwóch latach życia, samice w wieku 12-15 miesięcy. Kopulacja trwa albo krótko (2 minuty), albo długo (15 minut). Odbywa się na powierzchni ziemi przed norą, często w obecności młodych.
Borsuk linieje raz w roku mniej więcej w połowie kwietnia. W jesieni natomiast wyrasta mu sierść zimowa, zwykle przed końcem października ma już nowy kożuch na zimę. Długość życia borsuka na swobodzie
wynosi 12-15 lat.
Wrogami naturalnymi są wilk, ryś i włóczące się psy
Behawior: Wbrew dawnym mniemaniom borsuk nie jest zgryźliwym samotnikiem, lecz wiedzie rodzinne, towarzyskie życie. W okresie lata dochodzi często do koncentracji dwóch albo trzech rodzin, które zamieszkują wspólną norę i razem się bawią. Większą część roku jaźwiec jest aktywny w nocy, opuszczając norę po zachodzie słońca i wracając przed wschodem. W okresie letnim przechodzi na aktywność dzienną. Rodziny borsucze przenoszą się z nory gniazdowej do innych, by dopiero w jesieni do niej powrócić. W czasie rui samce wydają przeraźliwe odgłosy, podobne do histerycznego krzyku kobiety lub dziecka.
Głos borsuka to skomlenie - popiskiwanie młodych, warczenie i rodzaj poszczekiwania wydawane najczęściej podczas zabaw. Borsuk ma dobrze rozwinięty słuch, węch i dotyk, słabiej wzrok.
Jaźwiec jest bardzo czystym zwierzęciem i przeprowadza codziennie gruntowną toaletę Ruchy borsuka mimo pozorów ociężałości są szybkie. Ma on rzadką u zwierząt zdolność prędkiego poruszania się tyłem. Potrzebny mu jest ten ruch do tzw. włóczenia, tj. znoszenia ściółki z traw, liści, paproci do wyścielenia komory gniazdowej. Po zgromadzeniu ściółki na stos borsuk obejmuje ją przednimi łapami, przyciska do piersi i tyłem posuwa się do nory. Ścieżki są więc dokładnie wymiecione i czyste. Intensywne włóczenie ma miejsce w jesieni, dużo mniejsze na wiosnę przed urodzeniem młodych. W jesieni jaźwiec odkłada gruby podkład tłuszczu. Nie zapada w sen zimowy, tylko w śpiączkę, która jest przerywana w czasie cieplejszych dni odwilży.
Obszar zamieszkiwany przez poszczególne osobniki populacji jest bardzo dokładnie znakowany wydzielina- mi gruczołów przyodbytowych i narządu zapachowego ogonowego. Jest to tzw. terytorium. Borsuki robią znaki (przyciskanie odbytu, pocierania) nie tylko na pniach drzewnych, krzewach itp., ale bardzo gorliwie "pieczętują" się wzajemnie, najsilniej w czasie rui. Wydzielina narządu zapachowego ma zwykle barwę żółtą, a w okresie rui u samców jest od pomarańczowoczerwonej do purpurowej.
Prócz oznakowań zapachowych borsuki zdradzają swoją obecność w terenie obdrapywaniem kory na drzewach i krzewach, wydeptywaniem placów zabaw w pobliżu nory, wyraźnymi szlakami prowadzącymi do nor i wreszcie bardzo charakterystycznymi norami. Dzięki idealnym przystosowaniem budowy ciała jaźwce kopią nory, powierzchni od 30 do 50 m2 i o 2 do 30 otworach (okien). Nory rodzinne mogą być piętrowe i zawierać kilka komór. Borsuki kopią nory zawsze w nocy, zwykle na stoku, co im ułatwia wysypywanie ziemi.
W ciągu dwóch tygodni para potrafi wykopać norę o jednej lub dwóch komorach i dwóch wylotach.
Korytarz nie prowadzi nigdy wprost do komory, lecz zwykle w odległości około 1 m skręca w lewo lub w prawo i obniża się stopniowo do głębokości około 1,5-3 m. Korytarz ma około 45 cm średnicy i 3-10 m długości. Komora ma 60 cm wysokości i około 1 m średnicy.
Struktura socjalna borsuka jest mało znana, wiadomo tylko, że dominantem w rodzinie jest samiec. Wydaje się także, że jaźwce zawierają stadła dożywotnie.
Wydra - Lutra lutra (Linnaeus, 1758)
Rząd: Drapieżne - Carnivora
Rodzina: Łasicowate - Mustelidae
Opis: Głowa jest szeroka, spłaszczona, pysk krótki, tępy, oczy małe, wypukłe. Małżowiny uszne, nozdrza niewielkie, podczas nurkowania zamykane są fałdami skórnymi. Tułów jest wydłużony, giętki, odnóża krótkie, silne, palce połączone błoną pławną. Ogon jest obły, masywny, gruby, dłuższy niż połowa ciała. Okrywa włosowa gęsta, koloru ciemnobrunatnego, spodem jaśniejsza, natłuszczona, nie przepuszczająca wody do skóry. Sutek 3 pary. Wzór zębowy: 3 1 4 1/3 1 3 2
Areał gatunku: obejmuje prawie całą Europę (oprócz Islandii, Balearów, Korsyki, Krety i Cypru), Afrykę Północną i Środkową, a także północną Azję. W Polsce występuje na terenie całego kraju, najczęściej na Pomorzu, Warmii i Mazurach, Podkarpaciu, w Białostockiem i Łomżyńskiem.
Biotop: Ulubionym biotopem wydry są czyste wody, górne i środkowe odcinki rzek, jeziora, potoki górskie, rzadziej większe stawy, z dobrze wykształconą roślinnością.
Pokarm: Nie należy do wąskich specjalistów pod względem żerowym. Jego podstawę stanowią (w zależności od regionu i pory roku) ryby różnych gatunków, żaby (najczęściej w zimie) i raki. Nie gardzi też większymi żukami wodnymi, pisklętami ptaków wodnych i błotnych, a także postrzałkami dzikich kaczek i piżmaków. W niewoli zjada 1-2 kg ryb/dobę. Zdobycz spożywa prawie wyłącznie na lądzie. Szczątki żeru i odchody zdradzają jej obecność w łowisku. Skupiska tych ostatnich (latryny) umieszczone są najczęściej na wystających z wody kamieniach, pochylonych drzewach, glebie mineralnej, kretowiskach i podobnie jak mocz pełnią rolę zapachowego zaznaczania areału osobniczego. W odchodach kiełbaskowatych, luźnych, oprócz łusek i ości ryb spotkać można stosunkowo często skorupki raków, szczątki płazów, a nawet roślin.
Rozród: wydry jest bardzo słabo zbadany. Główny jego okres przypada jednak w lutym. Słyszeć wtedy można przenikliwy, metaliczny głos, którego skala jest bardzo szeroka. Kopulacja najczęściej ma miejsce na lądzie. Ciąża nie przedłużona trwa 61-63 (87) dni, przedłużona zaś (po rui lipcowej) 9-12 miesięcy. Poród odbywa się w norze, do której wejście znajduje się 10-15 cm pod wodą. Porody przypadają na kwiecień-czerwiec (w Wielkiej Brytanii w ciągu całego roku). W miocie jest 2-4 (5) młodych, ślepych i niedołężnych.
Noworodki są barwy od ciemnoczekoladowej do czarnej włącznie, potem stają się popielate z odcieniem brązowym: Młode otwierają oczy po 28-35 dniach życia, ssą do 2 miesięcy, lecz z matką pozostają przez 8-9 miesięcy. Pierwsze pożywienie stałe przyjmują w wieku około 8 tygodni. Pełny rozwój osiągają po 2 latach. Dojrzewają płciowo w drugim, częściej jednak w trzecim roku życia. Nie wszystkie samice rodzą co roku
Maksymalna długość życia wynosi 10-15 (18) lat.
Do głównych przyczyn ograniczających pogłowie wydry zaliczyć należy znaczne uszczuplenie stanu zarybienia akwenów (ścieki, intensyfikacja rybactwa jeziorowego), likwidacja bagien, starorzeczy (ograniczenie możliwości zakładania schronień), wycinanie trzcin, regulacja rzek kanałów (niszczenie nor i kryjówek), kłusownictwo, a w stosunku do osobników młodych używanie żaków rybackich z włókien sztucznych w których często się topią.
Behawior: Jest to typowy drapieżnik zmierzchowo-nocny, a w spokojnych, rozległych łowiskach aktywny również w dzień. W zimie można zaobserwować wydrę na oparzeliskach i lodzie. Wychodząc na lód tarza się w celu osuszenia futra, zostawiając 2-3-metrowe rynienkowate ślady na śniegu.
W czasie wiosennych wylewów rzek wydra penetruje często zalane łąki. Wzrok i słuch ma wspaniale rozwinięte. Świetnie pływa, nurkuje do 7 minut. Na lądzie szybko biega, ale prędko się męczy. Na płyciznach nieporadna. Wyjścia na ląd ("wślizgi") znajdują się w ukrytych miejscach. Najbardziej osiadły tryb życia prowadzi w okresie odchowu młodych. Bytuje najczęściej w pojedynkę, samice pozostają z potomstwem aż do następnych godów. Migracje wydry mają miejsce najczęściej jesienią i zimą.
Przyczynowo wiązać należy je z poszukiwaniem partnera, niepokojem; lecz przede wszystkim z warunkami żerowymi (zimowy jego niedostatek, wędrówki ryb na tarło w górę rzek). Podejmuje wtedy nieraz dalekie wędrówki do 10-15 km, najczęściej nocą. "Weksle" wydry zidentyfikować można po zdeptanej trawie, nie tylko wzdłuż głównego cieku, lecz także jego dopływów, a nawet rowów melioracyjnych. Rewir wydry ograniczony jest z reguły pasem brzegowym szerokości 80-100 m, z obu stron cieku wodnego. Minimum powierzchni na jednego osobnika wynosi w bogatych łowiskach 2-3 km brzegu jeziora lub 5 km rzeki, jego wielkość jest jednak z reguły większa, gdyż ilość i jakość kryjówek wywierają tu zasadniczy wpływ na bezpieczeństwo gatunku. Samica z młodymi zajmuje osobny areał położony wewnątrz terytorium samca. Wielkość tych areałów podlega silnym fluktuacjom.
Nory buduje w urwistych brzegach akwenów. Kryjówki czasowe zakłada w trzcinach, szuwarach, pod nawisami korzeniowymi, w kupach naniesionego przez wodę chrustu, pod lodem (w miejscach jego spiętrzenia), w opuszczonych "chatkach" piżmaków, a także - zwłaszcza latem - w norach i żeremiach bobrów.
Drapieżnik ten należy obecnie w całej Europie do gatunków najbardziej zagrożonych wyginięciem. Wiele obserwacji wskazuje, że jej liczebność w Polsce się zmniejsza.
Łasica łaska - Mustela nivalis (Linnaeus, 1766)
Rząd: Mięsożerne - Carnivora
Rodzina: Łasicowate - Mustelidae
Opis: Łasica jest naszym najmniejszym drapieżnikiem. Tułów ma smukły, nadzwyczaj giętki. Kończyny są krótkie o owłosionych podeszwach. Ogon jest stosunkowo krótki, stanowi około 1/4 długości ciała z głową. Ubarwienie letnie sierści z wierzchu ciała jest brązoworude, na spodzie ciała - białe, odgraniczone od barwy grzbietu linią falistą (a nie równą). Cały ogon jest brązowy. Poniżej kątów ust znajdują się brązowe cętki i plamki. Na białym futerku brzucha często występują brązowe cętki i plamki W zimie futerko jest całkowicie białe (w górach północnej i wschodniej Europy) lub bieleje tylko częściowo, albo pozostaje brązowe jak w lecie, tylko jest jaśniejsze (środkowa Europa). Formuła zębowa: 3 1 3 1/3 1 3 2 Samica ma 4 pary sutek.
Rozmieszczenie geograficzne: łasicy obejmuje całą Europę (prócz Islandii, Irlandii, Cypru i małych wysp), północną i wschodnią Azję, Afrykę Północną i Amerykę Północną. Została wprowadzona w Nowej Zelandii. W Polsce występuje w całym kraju, ale liczebność jej nie jest znana.
Biotop: Łasica zajmuje te same biotopy co gronostaj, ale unika siedlisk mokrych, lubi tereny otwarte. W zimie zbliża się również do osiedli i przebywa w stajniach, stodołach i szopach. W górach dochodzi do 2700 m n.p.m.
Pokarm: Podstawowym pokarmem łasicy są drobne gryzonie, stanowiące do 80 i więcej procent jej diety. Zjada poza tym żaby, jaszczurki, drobne ptaki, czasem króliki.
Przy większej dostępności pokarmu robi zapasy(zniesienia ptaków, gryzonie) dochodzące do kilkunastu sztuk. Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe wynosi dla samców 33 g (27% masy ciała), dla samic 23 g (30% masy ciała). W razie braku gryzoni łasica rabuje skrzynki gniazdowe ptaków, przez co może wpływać na ich populacje.
Rozród: łasicy jest właściwie mało zbadany. Ruja główna przebiega w lutym-marcu, ale dodatkowo też przez cały rok. Ma 1 lub 2 (3) mioty rocznie. Ciąża trwa 34-37 dni. Młode w liczbie 4-9 w miocie przychodzą na świat w różnych miesiącach, co prawdopodobnie dało podstawę do wyodrębnienia oddzielnego gatunku łasicy mniejszej - Mustela minuta Pomel 1853, który jednak przez większość autorów nie jest uznawany.
Okres laktacji trwa 6-8 tygodni, ale już po 14 dniach młode łasice pobierają stały pokarm. Samodzielność uzyskują po 12-'16 tygodniach, dojrzałość płciową po około 4 miesiącach.
Samice urodzone wczesną wiosną mogą mieć młode jeszcze w tym samym roku. Linka przebiega u łasicy dwukrotnie, na wiosnę - w kwietniu i maju oraz w jesieni - we wrześniu i październiku. Długość życia na swobodzie wynosi około 3 lata, w niewoli dożywa do 6 lat.
Łasica ma tych samych wrogów co gronostaj, który jest także dla niej niebezpieczny.
Behawior: Łasica jest aktywna w dzień i w nocy, dlatego czasem pada ofiarą sów. W zimie poluje pod śniegiem. Dzięki swym małym rozmiarom dostaje się bez trudu do kryjówek swych ofiar.
W czasie rui samiec chwyta samicę za kark i niesie ją aż znajdzie miejsce odpowiednie do kopulacji, która może trwać 2-3 godziny.
Wielkość areału osobniczego zależy od zagęszczenia i u samców wynosi od 1,7-4,8 ha, u samic 1-1,2 ha. Terytorium jest znakowane kałem i wydzieliną gruczołów zapachowych.
Norka europejska - Mustela lutreola (Linnaeus,. 1761)
Rząd: Mięsożerne - Carnivra
Rodzina: Łasicowate - Mustelidae
Opis: Norka europejska pod względem budowy ciała zbliżona jest do tchórza, ale nieco mniejsza. Szyja jest prawie tak gruba jak głowa. Palce, szczególnie tylnych kończyn, są połączone dobrze rozwiniętą błoną pławną. Ogon mniej puszysty niż u tchórza, prawie tak długi jak połowa długości ciała. Ubarwienie z wierzchu jest ciemnobrunatne, spód ciała jaśniejszy. Na gardle lub piersiach biała plama o zmiennych rozmiarach i kształtach. Uszy są małe, zaokrąglone, białoobrzeżone. Górna warga jest zawsze biało obrzeżona. Ogon i kończyny ciemniejsze od reszty ciała.. Formuła zębowa: 3 1 3 1/3 1 3 2
Samica ma 4 pary sutek.
Zasięg geograficzny: norki europejskiej obejmował niegdyś Europę bez Anglii, Skandynawii, Włoch
i Półwyspu Pirenejskiego. W Polsce gatunek ten prawdopodobnie jeszcze występuje. Ostatnie dane
o występowaniu norki europejskiej w okolicach Elbląga pochodzą prawdopodobnie z 1926 r.
Biotop: Norka żyje w zarośniętych brzegach zbiorników wodnych zarówno stojących jak i płynących. W górach dochodzi do 1500 m n.p.m Podstawowy pokarm norki stanowią drobne ssaki, żaby, raki, ryby, owady wodne, w lecie okazyjnie także dzikie ptactwo wodne i domowe.
Rozród: Okres rozrodu norki zaczyna się w kwietniu-maju. Ciąża trwa 42-46 dni. Młode rodzą się w czerwcu-lipcu. Norka europejska rzuca jeden miot rocznie, liczący 2-7 młodych. Otwarcie oczu następuje po 30-35 dniach. Okres laktacji trwa około 10 tygodni. Młode uzyskują samodzielność po około 3 miesiącach, a dojrzałość płciową po 9 miesiącach.
Behawior: Norka znakomicie pływa i nurkuje, pod wodą przebywa około 1-2 minut. Wrogiem norki jest wydra, poza tym włóczące się psy i ptaki drapieżne. Niszę ekologiczną norki europejskiej zajmuje w większości krajów europejskich norka amerykańska - Mustela vison Schreber, 1777.
Norka amerykańska - Mustela vison (Schreber, 1777)
Rząd: Mięsożerne - Carnivora
Rodzina: Łasicowate - Mustelidae
Opis: Budową ciała jest bardzo zbliżona do norki europejskiej. Tułów ma wydłużony, walcowaty, głowę lekko spłaszczoną, uszy małe - nieznacznie wystające z futerka. Palce kończyn połączone są dość dobrze rozwiniętą błoną pławną. Ogon, nieco dłuższy niż u norki europejskiej, stanowi zwykle połowę długości ciała. Ubarwienie futerka jest zmienne: na ogół ciemnobrązowe, niekiedy prawie czarne.
Bywają jednak norki brązowe lub nawet jasnobrązowe (orzechowe), czasem z ciemną smugą wzdłuż grzbietu. Jedynie dolna część pyska jest biała. Drobne białe plamki; występują często na spodzie szyi i piersi, a w dolnej części brzucha może być nawet wąska, biała smuga, niekiedy rozwidlająca się w pachwiny. Część osobników w populacji (np. na Ałtaju) może mieć białe plamki również na górnej części pyska (cecha norki europejskiej!), od całkiem małych do obejmujących połowę wargi. Sierść jest bardzo gęsta, puszysta, i miękka z bardzo dobrze rozwiniętą warstwą włosów wełnistych, lśniąca, odporna na przemakanie. Włosy pokrywowe są spłaszczone w najszerszej ich części. Formuła zębowa jest taka sama jak u norki europejskiej. Sutek ma norka 4 pary, a tylko wyjątkowo - 3 pary.
Rozmieszczenie geograficzne: norki obejmuje prawie cały kontynent Ameryki Północnej, od Alaski po Florydę. Sprowadzona została do Europy jako zwierzę fermowe około 1925 r. do Niemiec. Zbiegłe z hodowli osobniki dały początek wolnym populacjom w wielu krajach Europy Środkowej i Skandynawii.
Biotop: Norka amerykańska zajmuje te same biotopy, co norka europejska, podobny jest też rodzaj wykorzystywanych przez nią kryjówek.
Pokarm: Żywi się głównie drobnymi gryzoniami (w tym też szczurami, karczownikami, piżmakami), drobnymi rybkami, żabami, rakami, ptakami oraz owadami wodnymi. Niekiedy zachodzi do zabudowań, gdzie może tępić ptactwo domowe.
Zależnie od rejonu zasiedlenia i sezonu skład pokarmu norek wykazuje dość znaczne wahania. W ciągu doby norka pożywia się od 4 do 9 razy. Dobowe zapotrzebowanie pokarmowe wynosi 20-25% masy jej ciała.
Rozród: Ruja norek amerykańskich w b.ZSRR przebiega od końca lutego do początku kwietnia. Ciąża trwa, według różnych autorów, od 36 do 75 dni. Liczba młodych w miocie wynosi 1-9 sztuk, wyjątkowo
11-16 (17). Okres laktacji trwa 2-2,5 miesiąca, wcześniej jednak, bo już pod koniec pierwszego miesiąca życia, młode zaczynają próbować pokarm mięsny przynoszony przez matkę. Jesienią młode norki osiągają wymiary dorosłych. Norki linieją dwukrotnie: wiosną i jesienią.
Behawior: Latem norki są osiadłe, jesienią prowadzą bardziej koczowniczy tryb życia; młode zwierzęta zajmują wtedy nowe siedliska. Norka dobrze i wytrwale pływa. W ciepłej wodzie (24°C) może pływać ponad trzy godziny. Na ogół nie oddala się też zbytnio od wody. Jej areał osobniczy wynosi średnio 16 ha. Wrogami naturalnymi norki amerykańskiej są: wilk, lis, wydra, pies oraz większe ptaki drapieżne. Norka konkuruje z wydrą. W zasięgu wspólnego areału norka amerykańska jako silniejsza, skutecznie wypiera norkę europejską. Gatunki te nie krzyżują się ze sobą. Na fermach norka amerykańska może żyć do 7-10 lat. W wolnej przyrodzie żyje zapewne znacznie krócej. Norka amerykańska zajmuje u nas właściwie wolną niszę ekologiczną.
Kuna leśna - Martes martes (Linnaeus, 1758)
Synonim: Tumak
Rząd: Mięsożerne - Carnivora
Rodzina: Lasicowate - Mustelidae
Opis: Kuna leśna jest wielkości kota domowego, ale ma tułów silnie wydłużony, głowę wąską o wyciągniętym pysku, oczy stosunkowo duże. Nos ma czarny lub ciemny. Uszy są małe, prawie trójkątne, o końcach zaokrąglonych, obramowane jaśniejszym paskiem. Sierść długa, miękka, jedwabista, barwy od jasno do ciemnobrązowej, kasztanowej. Na gardle znajduje się plama zmiennego kształtu, barwy od żółtej do pomarańczowej. Nie dochodzi ona nigdy do przednich łap. Ogon jest puszysty, długością równy mniej więcej połowie długości ciała. Grzbiet, kończyny i ogon są nieco ciemniejsze od reszty ciała. Formuła zębowa 3 1 4 1/3 1 4 2. Samica ma dwie pary sutek.
Występowanie: Tumak zamieszkuje prawie całą Europę zachodnią i północną Azję aż po Ob i Irtysz. W Polsce występuje prawie wszędzie, ale jest bardzo nieliczny.
Biotop: Biotopem tumaka są rozległe lasy mieszane nizinne i górskie. W górach dochodzi do 1600-1850 m n.p.m. za kryjówkę służą mu dziuple, opuszczone gniazda ptaków drapieżnych i wiewiórek.
Pokarm: Pokarmem kuny leśnej są głównie gryzonie myszowate, poza tym wiewiórki, ptaki i ich zniesienia, owady, płazy, ryby i padlina. W jesieni, udział roślin (owoce i jagody) może stanowić 100% diety. Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe wynosi około 10% masy ciała, czyli 160 g. W okresie nadmiaru pokarmu kuna leśna robi zapasy, np. jajek ptasich, które zagrzebuje, by je potem spożyć.
Rozród: Tumak osiąga dojrzałość płciową w wieku około 15 miesięcy. Cieczka rozpoczyna się z końcem czerwca i trwa do 1 sierpnia. Kopulacja trwa średnio 50 minut (10-150) zaobserwowano .5-7 kryć.
Ciąża jest przedłużona i trwa od 260 do 305 dni. Młode rodzą się w marcu-kwietniu. Kuna ma jeden miot w ciągu roku, z 3-5 młodymi. Oczy otwierają się im po 34-38 dniach. Pierwsze opuszczenie gniazda następuje po około 44 dniach. Okres laktacji trwa około 2,5 miesiąca. Rozpad rodziny następuje pod koniec lata lub na początku jesieni, ale młode osiągają samodzielność dopiero po 6 miesiącach życia.
Co do linki tumaka zdania są podzielone: jedni autorzy wymieniają dwie linki w roku, na wiosnę i w jesieni , inni uważają, że całkowita linka przebiega tylko raz w roku, na wiosnę- zaczyna się od łap, a kończy się na grzbiecie. Włos zimowy wyrasta we wrześniu i w połowie października tumak już ma futro zimowe.
Maksymalna długość życia tumaka w przyrodzie wynosi 10-12 lat.
Wrogami naturalnymi tumaka są większe od nich drapieżniki i włóczące się psy oraz orzeł, puchacz i jastrząb gołębiarz.
Behawior: Kuny leśne są aktywne nocą, tylko głodne polują jeszcze w godzinach rannych. Prowadzą życie koczownicze. Łowisko jest zwykle dużo większe niż areał osobniczy. Ten ostatni obliczany zależnie od warunków i ilości pokarmu wynosi od 5 do 23 km2 liczba wrogów i konkurentów wywiera także duży wpływ na wielkość areału. Terytorium znakowane jest wydzielinami gruczołów zapachowych i odchodami.
Tumak przebywa w ciągu nocy do 10 km. Znakomicie wspina się na drzewa i przeskakuje jak wiewiórka (często w pogoni za nią) z jednego na drugie z odległości do 3,5 m. Potrafi także zeskoczyć na cztery łapy z wysokości 20 m. W ruchach bardzo zwinny i szybki, poluje przeważnie na ziemi. Pływa dobrze, ale niechętnie. Idąc po ziemi często staje słupka, by ogarnąć wzrokiem większą przestrzeń przed sobą. Zmysły wzroku, słuchu i węchu są bardzo dobrze rozwinięte. Spotykany na ziemi ucieka szybko w gąszcze, na drzewie natomiast potrafi godzinami wpatrywać się w człowieka.
Znaczenie gatunku: Tumak w ekosystemie pomaga w utrzymaniu równowagi wśród gryzoni myszowatych.
Kuna domowa - Martes foina (Erxleben, 1777)
Synonim: Kamionka
Rząd: Mięsożerne - Carnivora
Rodzina: Łasicowate - Mustelidae
Opis: Kuna domowa, czyli kamionka, pod względem budowy ciała jest bardzo zbliżona do kuny leśnej, różni się jednak od niej następującymi cechami. Głowa jest masywniejsza, uszy krótsze, bardziej zaokrąglone i szerzej rozstawione (54-56 mm) niż u kuny leśnej. Nos barwy surowego mięsa. Opuszki stóp są nagie. Barwa ogólna sierści jest szarobrązowa, sierść ostra, kłująca. Plama na gardle jest biała, podłużnie rozwidlona, sięgająca do kończyn przednich, zmiennego kształtu i wielkości. Formuła zębowa jest następująca: 3 1 4 1/3 1 4 2 .Samica ma 2 pary sutek.
Rozmieszczenie geograficzne: kamionki obejmuje środkową, zachodnią i południową Europę, Małą Azję, Środkową Azję aż do Kaszmiru, Sikkim, zachodnią i północną Mongolię. Brak jej na Wyspach Brytyjskich, Korsyce, Sardynii, północnej Sycylii i częściowo we wschodniej Europie. W górach dochodzi do 2700 m n.p.m. W Polsce występuje w całym kraju, lecz nielicznie.
Biotop: Biotopem kuny domowej są lasy, gdzie zajmuje dziuple, stosy drewna i gałęziówki, ale również osiedla ludzkie, w których zamieszkuje stajnie, strychy, stodoły, wysypiska, ruiny, kamieniołomy. Spotkać ją można również w wielkich miastach, gdzie przebywa przeważnie na strychach kościołów.
Pokarm: kamionki jest bardzo zróżnicowany. Podstawą są drobne gryzonie, szczury, ptaki, napada także drób, króliki, nie gardzi padliną. Rzadko zjada nietoperze i jeże. Ulubionym przysmakiem są jaja. W korzystnych warunkach robi zapasy, przy czym np. małe jajka zwykle zjada na miejscu, duże (granicę stanowi masa 10 g) unosi ze sobą. W lecie przeważa pokarm roślinny, jak jagody i inne owoce. Ulubione zwłaszcza są wiśnie i czereśnie, których pestki widoczne są w kale. Pod względem wymiarów i wyglądu kał jest podobny do kału tumaka. Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe wynosi od 100-200 g.
Rozród: Ruja kamionki wypada w końcu czerwca i trwa do połowy sierpnia. Ciąża (przedłużona) trwa 247-280 dni. Jeden miot rocznie. Młode rodzą się w końcu marca lub na początku kwietnia; w miocie są 2-6, średnio 3 młode. Gniazda są dobrze wymoszczone. Młode otwierają oczy po 34-38 dniach, ssą około 6 tygodni, dojrzałość płciową uzyskują po 15 miesiącach.
Linka przebiega dwa razy w roku: wiosenna rozpoczyna się w końcu kwietnia - początku maja, od głowy i przechodzi na tułów, w końcu na ogon. Linka jesienna zaczyna się w sierpniu, przebiega w kierunku odwrotnym i kończy się w listopadzie. Maksymalna długość życia wynosi przypuszczalnie około 10 lat.
Aktywność kamionki jest głównie nocna. Wielkość terytorium zależna jest od warunków pokarmowych (obejmuje od 2 do 4 tysięcy ha). Długość jednorazowej marszruty dochodzi do 8 km. W zimie zagęszczenie kamionki w osiedlach jest większe niż w lecie.
Tchórz zwyczajny - Mustela putorius (Linnaeus, 1758)
Rząd: Mięsożerne - Carnivora
Rodzina: Łasicowate - Mustelidae
Opis: Tchórz zwyczajny jest największym przedstawicielem rodzaju Mustela Linnaeus, 1758 w faunie krajowej. Jest mniejszy i bardziej niezgrabny niż tumak. Głowę ma okrągłą, krótką. Oczy małe, uszy krótkie, zaokrąglone. Kończyny proporcjonalne krótkie, opuszki palców i stóp nagie. Ogon jest puszysty, krótszy od połowy długości ciała z głową. Wierzch ciała żółtawy o włosach ościstych ciemnobrązowych, wełnistych barwy żółtej. Spód ciała, kończyny i ogon czarne.
Pysk i okolice skroni są białe, uszy biało obrzeżone, ciemię i czoło żółtawe, tworzą charakterystyczną maskę twarzową.
Formuła zębowa 3 1 3 1/3 1 3 2. Samica ma do 10 par sutek, średnio 5.
Występowanie: Tchórz zwyczajny występuje w Eurazji. Brak go w Islandii, w większości krajów skandynawskich i na greckich wyspach Morza Śródziemnego. W Polsce jest pospolity w całym kraju.
Biotop: Biotopem tchórza są laski śródpolne, tereny pokryte krzewami blisko zbiorników wodnych, także pola. Jako zwierzę synantropijne zamieszkuje też stodoły, szopy, sterty zboża, stosy kompostowe lub nawozu i inne obiekty osad ludzkich.
Pokarm: Podstawowym pokarmem tchórza zwyczajnego są gryzonie myszowate (także szczury), żaby i ropuchy. Przy okazji nie gardzi chomikami czy piżmakami, żmijami, rakami, ptakami i ich zniesieniem, królikami, owadami i padliną. Przy dużej podaży pokarmu zakłada również „spiżarnie", do których znosi unieruchomione ukąszeniem ofiary. Znajdowano w tych spiżarniach od 60 do 120 żab i ropuch. Czasem magazynuje także owoce.
Rozród: Dojrzałość płciową osiąga w 9 miesiącu życia, choć niektórzy autorzy podają, że dopiero w drugim roku życia. Cieczka rozpoczyna się w marcu i trwa do początku maja. Kopulacja trwa około godziny, ciąża - 41-42 dni . Samica rzuca 1 miot w ciągu roku. Młode, w liczbie 3-9 rodzą się w maju-czerwcu. Masa noworodków wynosi około 10 g. Młode mają włosy wełniste jasnoszare. Oczy otwierają po 23-24 dniach. Laktacja trwa 4-5 tygodni. Młode uzyskują samodzielność po 3 miesiącach życia.
Tchórz linieje dwukrotnie w ciągu roku, na wiosnę i w jesieni. Utratę blasku i stopniowe przerzedzenie futra zauważyć można już w końcu zimy, przede wszystkim na karku i na bokach ciała. Letni włos zaczyna rosnąć najpierw na łapach i głowie, stopniowo linka przesuwa się coraz dalej ku tyłowi i kończy się na ogonie. Linka wiosenna ukończona jest w kwietniu. Linka jesienna zaczyna się w październiku na tylnej części grzbietu, potem na bokach ciała i dalej na brzusznej stronie i kończynach, a kończy się w listopadzie. Długość życia tchórzy w hodowlach wynosi 8-12 lat, na swobodzie przypuszczalnie nie więcej jak 4-5 lat. Wiek tchórza można określić dokładnie po słojach cementu na szlifach zębów.
Spośród wrogów tchórzy należy wymienić wszystkie ssaki drapieżne, od kota domowego do wilka, z ptaków - orła i puchacza. Napastowany tchórz broni się wyrzuceniem na odległość kilku metrów silnie cuchnącej wydzieliny gruczołów przyodbytowych, co go czasem ratuje z opresji. Zyskało mu to miano śmierdziela.
Behawior: Podobnie jak borsuk tchórz prowadzi życie rodzinne, stare biorą udział w zabawach młodych, razem też polują. Dopiero od jesieni zaczynają prowadzić życie samotne. Tchórze wykazują aktywność nocną. Podczas rui ciekająca się samica okazuje swą gotowość przez nastawianie karku. Samiec chwyta ją za kark i niesie pewien odcinek drogi nim zacznie się kopulacja. Tchórze w czasie polowań odbywają drogę do 8 km .
Terytorium podobnie jak u borsuka ma raczej charakter sezonowy niż przestrzenny, choć granice są znakowane i odchodami i wydzielinami gruczołów zapachowych. Tchórz ma dobrze rozwinięty słuch i wzrok, słabiej węch. Ruchy są mniej zwinne niż u kuny, ale wspina się dobrze na drzewa i strome ściany budynków, potrafi też jak borsuk szybko poruszać się tyłem. Dobrze pływa i nurkuje. Sam potrafi wykopać norę o jednym zwykle korytarzu i komorze, ale na terenach, gdzie są króliki i chomiki, adaptuje nory swych ofiar.
Głos ma bardzo urozmaicony od "ćwierkania" w gnieździe, przez ochrypłe pomrukiwania, do głośnych wrzasków- skrzeczeń w razie zagrożenia.
Znaczenie gatunku: Jego rola w ekosystemie podobnie jak i innych drapieżników żywiących się głównie gryzoniami myszowatymi jest bardzo duża, zwłaszcza że w pobliżu osiedli ludzkich chętnie zjada szczury. W łowiectwie jego szkody są minimalne, może się dać we znaki w kurnikach i gołębnikach.
Tchórz stepowy - Mustela eversmanni (Lesson, 1897)
Rząd: Mięsożerne - Carnivora
Rodzina: łasicowate - Mustelidae
Opis: Tchórz stepowy jest z pokroju podobny do tchórza zwyczajnego, ale jest od niego nieco mniejszy i różni się znacznie umaszczeniem, które jest na grzbiecie piaskowo żółte, przez co czarno brunatne kończyny i ogon tylko w połowie czarny silniej kontrastują z resztą ciała.
Występowanie: występuje w Europie i Azji, do Austrii, Węgier i Czechosłowacji na zachodzie po wschodnią Syberię, środkową Azję i Chiny.
W Polsce spotykamy w południowo-wschodniej części kraju (Hrubieszów, Chełm).
Biotop: Zamieszkuje głównie tereny otwarte: stepy, półpustynie, łąki, nieużytki. Samodzielnie kopie proste nory, ale zajmuje również nory chomików i susłów, które poszerza. Zajętą przez niego norę łatwo poznać po przykrym zapachu pochodzącym z rozkładających się resztek pokarmu i niezakopanych odchodów u wejścia nory.
Pokarm: Pokarm tchórza stepowego stanowią głównie drobne gryzonie myszowate, chomiki i susły. Ponadto zjada młode króliki, ptaki gnieżdżące się na ziemi i ich zniesienia, płazy i owady. Przy dużej ilości pożywienia robi zapasy.
Rozród: Ruja wypada w lutym-marcu. Ciąża trwa 36-40 dni. Młode w liczbie 8-11 (18) rodzą się w końcu kwietnia i początkach maja. Rozwijają się szybciej niż młode tchórza zwyczajnego. Oczy otwierają po 2 tygodniach. Ssą 6 tygodni. W wieku 1,5-2 miesięcy zaczynają polować, najpierw gromadnie. W końcu lata stają się samodzielne. Dojrzałość płciową osiągają w wieku 10 miesięcy. Tchórz stepowy na swobodzie żyje około 6 lat.
Gronostaj - Mustela erminea (Linnaeus, 1758)
Rząd: Mięsożerne - Carnivora
Rodzina: Łasicowate - Mustelidae
Opis: Gronostaj ma tułów mocno wydłużony, smukły i gibki. Ogon stanowi jedną trzecią długości ciała z głową. Pysk jest miernej długości. Oczy są stosunkowo duże, uszy krótkie. Podeszwy stóp latem słabiej, zimą silniej owłosione. Wierzch ciała i boki są latem brunatne, spód ciała biały z wyraźnym ostrym odgraniczeniem barw. Ogon jest brunatny, w końcowej części długości (jedna piąta) czarny. Futerko zimowe gronostaja jest całe białe z wyjątkiem końca ogona, który pozostaje czarny. W niektórych krajach (Anglia, Irlandia) zimą gronostaj nie bieleje, lecz jest jaśniejszy niż latem.
Wzór zębowy 3 1 3 1\3 1 3 2. Samica ma 3-5 par sutek.
Rozmieszczenie geograficzne: gronostaja obejmuje Eurazję i północną Amerykę, brak go na południe od Pirenejów, Alp, Kaukazu i w południowej Azji. Na północy sięga poza krąg polarny. Introdukowany w Nowej Zelandii. W Polsce występował niegdyś w całym kraju nielicznie. Współcześnie pewnie też jest wszędzie nieliczny, choć brak szczegółowo udokumentowanych danych.
Biotop: Biotopem gronostaja są tereny zróżnicowane, brzegi rzek i stawów zarośnięte trzciną, płazowiny, brzegi lasów, łąki, żywopłoty. W górach dochodzi u nas do 990 m n.p.m., w Azji do 2000 m. Na mieszkanie obiera nory kretów, chomików, królików, myszy oraz drzewa dziuplaste, ruiny, stosy kamieni, wały kolejowe.
Pokarm: gronostaja stanowią głównie drobne gryzonie. Przed wprowadzeniem kota domowego, który jeszcze w XII wieku był rzadkim zwierzęciem domowym, ,gronostaj był hodowany i ceniony jako łowca myszy i szczurów. Okazyjnie zjada też króliki, ptaki i ich zniesienia, żaby, owady, dżdżownice i padlinę. W latach ubogich w gryzonie także jagody i inne owoce, ale pokarm roślinny nie odgrywa większej roli w jego diecie.
Rozród: Okres rui gronostaja trwa od kwietnia do lipca. Długość ciąży (przedłużona) wynosi od 223 do 378 dni, średnio 280 dni . Jeden miot rocznie. Młode rodzą się w okresie maj-czerwiec, zwykle w liczbie 6-9 (ale zdarza się i 13 sztuk). Są one barwy białej, o rzadkim włosie, ogonki całe białe. Na karku mają zgrubiałą skórę porośniętą grzywą. W tym miejscu chwytają je samice przy przenoszeniu w inne miejsce, jeśli np. nora jest zagrożona. Oczy otwierają się im po 34-42 dniach, najpierw u samic.
Czarna barwa włosów ogona pojawia się dopiero po 6-7 tygodniach. Okres laktacji trwa 4-12 tygodni, ale pokarm stały zaczynają jeść już po 4 tygodniach życia. Samodzielność uzyskują po około 4 miesiącach, dojrzałość płciową samce po 10, samice po około 4 miesiącach. Kopulacja trwa 2-20 minut, przy czym jedna samica może być pokryta przez kilku samców.
Linka przebiega u gronostaja dwa razy w roku i może się rozciągnąć na 8-35 dni. Linka wiosenna zaczyna się między 4 stycznia a 10 kwietnia (rozrzut 96 dni) i kończy między 18 stycznia a 27 kwietnia (rozrzut 99 dni). Samice kończą linkę wiosenną miesiąc wcześniej niż samce. Linka jesienna zaczyna się w listopadzie i postępuje od brzucha ku plecom, wiosenna odwrotnie. Samiec bierze udział w wychowie młodych. Maksymalna długość życia na wolności ma wynosić około 7 lat.
Wrogami naturalnymi gronostaja są wszystkie większe od niego ssaki i ptaki drapieżne.
Behawior: Skala głosów wydawana przez gronostaja jest dość szeroka. Podczas rui wydaje on głośny skrzek. Areał osobniczy samca wynosi około 34,2 ha, samicy 4,7 ha . Granice terytoriów są patrolowane, bronione i znakowane odchodami i wydzieliną gruczołów zapachowych. Aktywność jest przeważnie dzienna czasem trwa aż do zmroku. Gronostaj jest w ruchach bardzo zwinny, często staje słupka. Wspina się na drzewa i dobrze pływa. W zimie podczas mrozów poniżej 13°C poluje przeważnie pod śniegiem. Gdy młode są wyrośnięte, bawią się i łowią wspólnie w gronie rodzinnym.
Ryś - Felis lynx (Linnaeus, 1758)
Rząd: Mięsożerńe - Carnivora
Rodzina: Kotowate - Felidae
Opis: Ryś pod względem budowy przypomina raczej psa niż kota (długie kończyny i krótki ogon). Głowę ma typowo kocią, okrągłą z trójkątnymi, stosunkowo długimi uszami, zakończonymi charakterystycznymi czarnymi pędzelkami włosów długości 40-50 mm. Oczy są duże, o źrenicy pionowej, barwy szarozielonej. Ogon jest gruby, tępo zakończony, na końcu czarny. Kończyny przednie są pięciopalczaste, tylne czteropalczaste, zakończone ostrymi, mocno zakrzywionymi, wysuwalnymi pazurami.
Sierść z wierzchu jest barwy od szarożółtej do ciemno- rudej. Spód ciała jest jaśniejszy, biały lub kremowy.
U większości okazów występują na kończynach i bokach ciała cętki, plamy lub kreski czarne bądź ciemnobrązowe. Nie jest to związane ze środowiskiem, bo rysie o sierści plamistej i bez plam występują zarówno w górach, jak i na nizinach. Włos mają rysie miękki, jedwabisty i długi. W zimie u samców są wyraźnie widoczne bokobrody.
Formuła zębowa rysia jest następująca: 3 1 2 1/3 1 2 1. Samica ma 3 pary sutek.
Występowanie: Ryś zamieszkiwał niegdyś prawie całą Europę, Azję i Amerykę Północną. Obecnie zachował się już tylko w kilkunastu krajach Europy oraz w Azji i Ameryce. W Polsce niegdyś pospolity, występuje obecnie tylko na wschodzie i południu kraju.
Biotop: Biotopem rysia są rozległe lasy górskie i nizinne, iglaste i mieszane. W górach dochodzi do 2000 m n. p. m.
Pokarm: Jako typowy mięsożerca żywi się ryś różnej wielkości ptakami i ssakami, nie gardzi padliną, jak również drobnymi gryzoniami, płazami, a nawet owadami. Rodzaj pokarmu i jego wybór zależą od zagęszczenia poszczególnych gatunków ofiar i ich dostępności dla rysia oraz od pory roku. Tam gdzie jest dużo zwierzyny drobnej, podstawę pożywienia rysia stanowią w okresie bezśnieżnym zające, króliki, kuraki leśne, w zimie zaś zwierzyna płowa. W Polsce z powodu niedoboru zwierzyny drobnej podstawę jego pożywienia stanowią sarny i jelenie, rzadko warchlaki. Ryś potrafi przy tym wyspecjalizować się w żywieniu poszczególnymi gatunkami zwierząt.
Rozród: Okres godowy rysia, zwany marcowaniem, rozpoczyna się zależnie od pogody w końcu lutego i trwa od dwóch tygodni do miesiąca. Okres ciąży waha się od 63 do 73 dni. Samica rodzi raz w roku, w maju-czerwcu, 2-4 młodych. Okres laktacji trwa około 6 miesięcy, ale pokarm stały przyjmują już po 40-50 dniach życia. Młode uzyskują samodzielność po roku, dojrzałość płciową osiągają samce po 3, samice po około 2 latach.
Długość życia wynosi około 12-16 lat.
Behawior: Ryś, z wyjątkiem samicy prowadzącej młode, wiedzie życie samotne. Długi odpoczynek w ciągu dnia jest częścią rytmu dobowego rysia. Mniej więcej godzinę przed zapadnięciem zmroku ryś opuszcza miejsce odpoczynku i wyrusza na łowy. .Krótko odpoczywa też w środku nocy.
Na noc przypada jednak większość aktywności. W zimie jest również aktywny w dzień. Areał osobniczy waha się od 900 do 1000 ha, terytorium, którego granice są również znakowane odchodami w miejscach widocznych, jest dwu- do trzykrotnie większe.
Ryś ma dobry wzrok, słuch i dotyk, bardzo słaby natomiast węch. Ruchy rysia przypominają ruchy psa i kota. Siada jak pies i podobnie merdaniem ogona na boki objawia uczucia zadowolenia i przyjaźni. Z powodu budowy wydaje się ciężki i niezgrabny. Są to jednak tylko pozory, bo w ruchach niczym kotowi nie ustępuje, a nawet znacznie go przewyższa szybkością, refleksem i zwinnością.
Wspina się na drzewa, bo lubi się wygrzewać na słońcu. Znakomicie skacze. Wody. nie lubi, ale doskonale pływa. Podobnie jak inne koty, ryś bardzo dba o higienę osobistą i dokładnie się liże, myje łapami itp.
Takie zabiegi przeprowadza kilka razy dziennie, przede wszystkim po jedzeniu. Charakterystyczne jest ostrzenie pazurów przez zdrapywanie kory. Wybiera do tego celu zwykle uschnięte, miękkie drzewo, pod którym siada i zostawia spore stosy strużyn.
Głos rysia jest zbliżony do głosu kota domowego, ale donośniejszy i jakby ochrypnięty. Poza rują słychać go rzadko. Mruczeniem wyraża zadowolenie, parskaniem i prychaniem - obawę i gniew, przy czym przybiera postawę obronną, charakterystyczną dla kota domowego tzn. garbi się i trzyma ogon uniesiony prostopadle do góry. W czasie cieczki rysie różnych płci nawołują się wzajemnie przeraźliwym miauczeniem - warczeniem. Głos ten wydawany jest przeważnie o zmroku i w nocy. W obecności człowieka ryś zachowuje się zupełnie inaczej niż inne drapieżniki. Przy zbliżaniu się człowieka nie ucieka, lecz przywarowuje płasko do ziemi lub oddala się chyłkiem, ale niespiesznie Jeśli spotkanie nastąpi niespodziewanie lub ryś zauważy, że jest widziany, uskakuje tylko z pola widzenia, a potem znowu wolno się posuwa.
Znaczenie gatunku: Niszy ekologicznej rysia nie może zastąpić żaden inny drapieżnik. W wypadku wysokiego stanu zwierzyny płowej, zwłaszcza sarn, ryś spełnia ważną rolę w utrzymaniu równowagi tego gatunku.
Żbik - Felis silvestris (Schreber, 1777)
Rząd: Mięsożerne - Carnivora
Rodzina: Kotowate - Felidae
Opis: Z wyglądu żbik przypomina pospolitego, nierasowego kota domowego, ale jest od niego większy i masywniejszy. Głowa jego jest gruba, silnie umięśniona, uszy szeroko rozstawione i nie tak spiczaste jak u kota domowego. Nos jest koloru cielistego, wargi czarne. Oczy są stosunkowo duże, tęczówka barwy żółtej lub zielono- żółtej, żyłkowana, źrenica pionowa. Kończyny ma mocne i grube; przednie pięcio- tylne czteropalczaste, za- kończone ostrymi wysuwalnymi pazurami barwy rogowej. Puszysty ogon żbika jest grubszy na końcu niż u nasady, na końcu jakby równo ucięty. Stosunek długości ogona do długości ciała z głową waha się od 37 do 42%.
Ogólna barwa wierzchu ciała jest żółtobura. Część twarzowa jest jaśniejsza od reszty ciała, głowa i uszy szarobrązowe, podbródek szarobiaławy: gardło i piersi burożółtawe. Strona brzuszna i pachwiny są jaśniejsze od wierzchu ciała, o sierści białawej przemieszanej z żółtą. Kończyny przednie od nadgarstka, a tylne od stawu skokowego w dół są z wierzchu jaśniejsze od reszty ciała, na spodzie stóp ciemne plamy długości od jednej trzeciej do połowy stopy. Charakterystyczny dla żbika jest deseń czarny lub ciemnobrązowy występujący na boku głowy - dwa wyraźne paski i na wierzchu głowy - od czoła między uszami cztery wąskie paski biegnące aż do barku. Od barku do nasady ogona ciągnie się znacznie szersza pręga grzbietowa, kończąca się dokładnie u nasady ogona. Na kończynach występują po 4 pręgi poprzeczne, na ogonie 3-5 czarnych pierścieni, wyraźniejszych i szerszych im bliżej końca ogona. Koniec ogona zawsze czarny lub ciemnobrązowy, najszerszy z wszystkich pierścieni ogona. Na brzuchu są także czarne lub ciemne cętki, które mogą być ułożone regularnie w dwóch lub więcej rzędach.
Formuła zębowa: 3 1 3 1/3 1 2 1. Samica ma 3-4 pary sutek.
Rozmieszczenie geograficzne: żbika obejmowało niegdyś całą Europę z wyjątkiem Finlandii i Półwyspu Skandynawskiego. Obecnie występuje on już tylko wyspowo w większości krajów europejskich. W Polsce spotkać można żbika jedynie w Bieszczadach, Tatrach i Beskidach.
Biotop: Biotopem żbika jest las. Najchętniej przebywa on w gęstych młodnikach liściastych lub mieszanych w terenie górzystym o podglebiu skalnym lub też w jarach wielkich rzek o stromych, urwistych, mocno zarośniętych brzegach. Granica jego zasięgu w górach dochodzi do około 2000 m n.p.m.
Pokarm: Podstawę pożywienia żbika stanowią drobne gryzonie, oprócz tego zjada krety, jaszczurki, ryby, owady. Nie gardzi okazyjnie złapanym zającem czy królikiem lub też ptactwem łownym, w ostre zimy bierze także padlinę. Pokarm roślinny jest przygodny lub kuracyjny. Dzienna dawka pokarmowa wynosi około 400 g, co rocznie wynosi około 140 kg.
Rozród: Okres godowy żbika, zwany marcowaniem, zaczyna się z końcem lutego - początkiem marca i trwa przypuszczalnie, jak u kota domowego, od 3 do 4 dni. Po ciąży, trwającej około 63 dni, przychodzą z końcem kwietnia - początkiem maja na świat młode w liczbie 3-4. Rodzi się jeden miot rocznie. Okres laktacji trwa 4 miesiące, po czym młode uzyskują samodzielność, objawiającą się wcześniej u samców niż u samic.
Żbik uzyskuje dojrzałość płciową w wieku 10-12 miesięcy, dojrzałość fizyczną zaś dopiero po 2 latach. Młode, które w momencie urodzenia mają bardzo ciemne uszy i spiczasto zakończone ogony, rosną bardzo szybko, i już po 3 miesiącach ważą 10-krotnie więcej niż w chwili urodzenia.
Linka przebiega u żbika dwa razy w roku - na wiosnę i w jesieni.
Behawior: Żbik z wyjątkiem samic z młodymi prowadzi życie samotne. Zmysły jego są dobrze rozwinięte, najsłabszy jest węch. Chód żbika jest lekki, cichy i sprężysty, bieg szybki, ale niewytrwały. Chętnie wspina się na drzewa, by tam wygrzewać się na słońcu. Dobrze skacze i pływa. Mruczeniem wyraża zadowolenie. W gniewie lub podrażniony parska i fuka jak kot domowy, garbiąc się równocześnie, zadzierając ogon i strosząc sierść. W stosunku do ludzi bardzo dziki i nieufny.
W okresie rui samce poszukujące samic wydają przeraźliwe miauczenia. Po spotkaniu z samicą najpierw długo leżą nieruchomo naprzeciw siebie, potem zaczynają się burzliwe zaloty, biją się łapami i hasają aż sierść fruwa w powietrzu. Ta sierść i niewielkie zadrapania drzew przy ostrzeniu pazurów to jedyne ślady, jakie zdradzają obecność żbika w łowisku. W jesieni żbik gromadzi duże ilości tłuszczu na zimę (ponad 10% masy ciała).
Areał życiowy żbika waha się w granicach 60-70 ha. Terytorium bronione jest i znakowane wydzieliną gruczołów zapachowych i odchodami tylko przez samca. Wewnątrz terytorium odchody są.
Bóbr europejski -Castor fiber (Linnaeus 1758)
Rząd: Gryzonie - Rodentia
Rodzina: Bobrowate - Castoridae
Opis: Bóbr jest największym przedstawicielem europejskich gryzoni. Tułów ma masywny, niezgrabny, workowaty, przechodzący prawie bez zaznaczenia szyi w dużą okrągłą głowę. Nozdrza, małe okrągłe oczy i maleńkie zaokrąglone uszy są osadzone wysoko, prawie na jednym poziomie. Podczas nurkowania otwory nosowe i słuchowe zaciskają się. Rozdwojona warga górna umożliwia szczelne zamykanie otworu gębowego w czasie pracy pod wodą. Kończyny są pięciopalczaste, zakończone silnymi lekko wygiętymi pazurami. Pazur drugiego palca kończyny tylnej jest rozdwojony i służy do pielęgnacji futra. Kończyny przednie są krótkie, drobne i chwytne. Bóbr posługuje się nimi zręcznie w czasie pracy, pielęgnacji futra, jedzenia, kopania nor i zabawy. Kończyny tylne są krótkie, masywne i silne. Są one podstawowym organem lokomocji bobra. Ich palce są spięte błoną pławną. Ogon jest duży, spłaszczony grzbietobrzusznie, pokryty zrogowaciałym naskórkiem imitującym łuski. Spełnia on rolę steru w wodzie, podpory w czasie pracy na lądzie i głównego organu termoregulacji. Ciało pokryte jest błyszczącym, miękkim i gęstym futrem. Włosy puchowe są krótkie, bardzo gęste; brunatne z szaroniebieskim odcieniem, na brzuchu i bokach głowy są gęstsze i jaśniejsze. Włosy ościste są sztywne, długości 5-6 cm, u różnych osobników koloru od żółtobrunatnego do ciemnobrązowego i czarnego. Decydują one o ubarwieniu bobra. Wzór zębowy: 1 - 1 3 /1-1 3.
Występowanie: We wczesnym średniowieczu bóbr europejski występował w całej Europie i ogromnej części Azji. Obecnie zasięg jego występowania rozciąga się od Normandii na zachodzie do basenu Amuru na wschodzie, i od dolnego Rodanu , basenów rzek Urungu (Chiny) i Bułgan (Mongolia) na południu, do Koła Polarnego w Skandynawii, europejskiej części ZSRR i środkowej Syberii (66°30'N) na północy. Mimo tak szerokiego zasięgu gatunku, w wielu krajach środkowoeuropejskich bóbr nie występuje. W Polsce zwarty zasięg bobra obejmuje województwa północno-wschodnie. Niewielkie skupiska powstały w wielu innych regionach w wyniku celowego rozprzestrzeniania gatunku.
Biotop: Bóbr zajmuje u nas bardzo zróżnicowane siedliska. W ogromnej większości przypadków są to tereny niskie, nieużytki gospodarcze. 54% stanowisk znajduje się na rzekach, 29% na brzegach jezior oraz 17% na rowach melioracyjnych, wyrobiskach torfowych i naturalnych bagienkach śródpolnych i śródleśnych. Z małymi wyjątkami, bóbr zajmuje siedliska ubogie, porosłe olszą, brzozą, leszczyną i wierzbami. Stanowiska bogate, zasobne w osiki czy topole, należą u nas do rzadkości.
Pokarm: Bobry są typowymi roślinożercami, korzystają z wszystkich niemal gatunków roślin przybrzeżnych i wodnych. Latem żywią się prawie wyłącznie ziołami, trawami i roślinnością wodną. W październiku zaczynają intensywnie ciąć krzewy i drzewa, magazynując je pod wodą na zimę. Od późnej jesieni do wczesnej wiosny w diecie bobrów przeważa kora, miazga (kambium), pędy i liście drzew i krzewów. Preferują osikę i inne topole, następnie różne gatunki wierzb, brzozę, leszczynę. Najmniej chętnie pobierają olszę.
Rozród i rozwój : Sezon godowy występuje u bobrów w styczniu i lutym. Kopulacja ma miejsce w wodzie, w norach lub pod lodem, trwa 0,5-3 minut. W czasie jednej rui może wystąpić 2-5 aktów kopulacji w ciągu kilkunastu godzin. Zwierzęta w rui zachowują się głośno, często popiskują., Nierzadko kopulują w dzień. Ciąża trwa średnio 107 dni. Młode rodzą się głównie w maju i czerwcu Porody mają miejsce w dzień. Samica rodzi raz w roku. Dojrzewa do rozrodu w 3-4 (wyjątkowo 2) roku życia. Plenność samic związana jest z warunkami siedliska. W naszych warunkach obserwowano średnio 2 młode w miocie, a na fermie średnio 2, 8, maksymalnie 6 młodych w miocie. Laktacja trwa do 90 dni.
Noworodki są pokryte gęstym jedwabistym włosem i w kilka godzin po urodzeniu otwierają oczy. Od chwili urodzenia są bardzo aktywne, często głośno popiskują. Młodymi opiekują się oboje rodzice. Głośne zachowanie się młodych trwa około 1 miesiąca i związane jest z wyłącznym odżywianiem się mlekiem matki. W drugim miesiącu życia próbują jeść karmę roślinną, pływają w pobliżu wyjść z nor, nadal są pod baczną opieką jednego z rodziców. Rosną bardzo szybko.
Bobry żyją do 30 lat, lecz okres ich intensywnego rozrodu przypada między 3-4 a 10 rokiem życia.
Behawior: Bobry są zwierzętami monogamicznymi, żyją rodzinami. Rodzina składa się z pary rodzicielskiej, przychówku tegorocznego i z roku ubiegłego. Młode bobry wiosną w początkach trzeciego roku życia opuszczają rodzinne żeremia i wywędrowują w poszukiwaniu partnerów i nowych siedlisk. Rodzina, zależnie od zasobności przybrzeżnego żeru zimowego (karmy drzewnej), zajmuje cieki długości 1-4 km. Średnia liczebność rodziny czy też stanowiska wynosi u nas 4 bobry.
Bobry mają silny instynkt terytorialny. Na swym terenie są groźne dla obcych osobników gatunku. Zarówno samce jak i samice znakują teren swojej działalności strojem bobrowym - wydaliną worków strojowych o trwałym zapachu piżma.
Bobry są zwierzętami ziemnowodnymi, doskonale przystosowanymi do bytowania w wodzie. Pływają dość wolno, lecz wytrwale, świetnie nurkują - mogą przebywać pod wodą do 10 minut. Pracują pod wodą. Pędzą nocny tryb życia, są ostrożne. Na lądzie dość niezgrabne i powolne, nie oddalają się zazwyczaj od wody więcej niż 50 m, i taki jest zasięg ich penetracji strefy przybrzeżnej. Zaniepokojone na wodzie nurkują, alarmując inne bobry silnym uderzeniem ogona Żeremia lub nory opuszczają kanałami podwodnymi, wypływając dość daleko od nich. Zaskoczone na lądzie bez możliwości ucieczki atakują siekaczami, skacząc na napastnika.
Tam gdzie brzegi cieków czy zbiorników wodnych są dostatecznie wysokie, a wahania poziomu wody małe, żyją w rozległych norach, których system ma kilka podwodnych wyjść (51 % naszych stanowisk). Na terenach niskich budują domki (żeremia) z ogryzionych gałęzi, pni i mułu. Domkom, dochodzącym nawet do 3 m wysokości, towarzyszą liczne podwodne kanały długości do 30-40 m. Na płytkich ciekach budują tamy spiętrzające wodę. Umożliwia im to transport gałęzi z dalszych odległości, a także lokowanie podwodnych magazynów żeru na zimę. Magazyny te, składające się .z fur gałęzi, zatapiają bobry w pobliżu wyjść z nor lub żeremi. Tamy budowane u nas dochodzą do 100 m długości i 2 m wysokości. Układane są z gałęzi i mułu.
Obecność bobra znacznie podnosi atrakcyjność terenów rekreacji. Swą aktywną działalnością w środowisku potrafi on je istotnie zmienić i przystosować do swych potrzeb. Tamy i stawy bobrowe powodują samooczyszczanie się wody. Poza tym stwarzają dogodne warunki bytowania wielu ssaków i ptaków wodnych, szlachetnych ryb i roślin wodnych.
Piżmak - Ondatra zibethicus (Linnaeus, 1766)
Rząd: Gryzonie - Rodentia
Rodzina: Nornikowate - Arvicolidae
Opis: Piżmak jest gryzoniem wielkości szczura, o krępym, niezgrabnym tułowiu, dość dużej głowie osadzonej na bardzo krótkiej szyi. Czaszka jest szeroka i płaska, o wydatnych łukach jarzmowych. Uszy są małe, prawie ukryte w sierści, zaokrąglone, porośnięte krótkim, gęstym włosem.
Fałd skórny zamyka otwór słuchowy podczas nurkowania. Ucho usytuowane jest prawie na poziomie oka i nozdrzy, dość blisko oka. Oczy są małe, czarne, wysoko osadzone. Pysk tępy z kilkoma rzędami włosów czuciowych (wibrysów) na wargach.
Rozdwojona górna warga umożliwia zamykanie otworu gębowego fałdami skórnymi w czasie pracy piżmaka pod wodą. Otwory nosowe, bocznie położone; również są zamykane w czasie nurkowania otaczającymi je chrząstkami. Kończyny przednie są krótkie, porośnięte futrem aż po nadgarstek, poniżej którego pokryte są krótkim włosem. Kończyny tylne są dwukrotnie większe od przednich. Boki długich palców i brzegi stóp porośnięte są szczecinkami, skutecznie zwiększającymi powierzchnię kończyny podczas pływania.
Palce zakończone są długimi, od spodu wklęsłymi pazurkami, barwy od jasnożółtej do ciemnobrunatnej. Ogon jest długi, bocznie spłaszczony, mniej więcej w połowie sierpowato wygięty ku dołowi, pokryty rogowymi łuskami, z pomiędzy których wyrastają włosy czuciowe. Ułatwia on piżmakowi pływanie. Futro piżmaka jest gęste, lśniące, u poszczególnych osobników może mieć różne odcienie barwy brunatnej. Zwykle na grzbiecie jest ciemne, przechodzi w jaśniejsze na bokach i szarobrązowe na podbrzuszu. Warstwa puchowa jest srebrzystoszara. Samica ma 6 sutek piersiowych i 4 brzuszne.
Występowanie: Ssak ten do 1905 r. występował tylko w Ameryce Północnej. W 1905 r. został osiedlony w Czechach (koło Pragi), a w późniejszych latach w Finlandii, b.ZSRR, Francji i Anglii. Obecnie zajmuje ogromny areał - około 16 ml km2 w Ameryce Północnej i tyleż w Eurazji.
Na terytorium Polski przedostał się z Czechosłowacji w 1924 r. i do 1958 zasiedlił cały kraj. Proces zasiedlania przyspieszony został przez ucieczki zwierząt z rozbitych w czasie działań wojennych ferm hodowlanych.
Biotop: Piżmak jest zwierzęciem ziemno- wodnym, żyje w przybrzeżnej strefie zbiorników i cieków wodnych. Występuje w strumieniach górskich, rzekach i rzeczkach, rowach melioracyjnych, bagienkach śródpolnych, wyrobiskach torfu, stawach rybnych, jeziorach. Nie wymaga zbyt wielkiej głębokości wód, potrafi przezimować nawet na bagienkach, których głębokość nie przekracza 0,5 m. Toleruje też znaczne zanieczyszczenie wody.
Pokarm: Dla piżmaka praktycznie nie istnieje problem zasobności siedliska w żer. Pobiera prawie wszystkie rośliny wodne, z których wykorzystuje zarówno korzenie, łodygi, jak i owoce oraz kwiaty. Żeruje również na trawach i ziołach przybrzeżnych, a także na wszystkich uprawach rolnych, chętnie ogryza korę, liście i pączki wierzb. Zjada też spadłe w sadach owoce. W niektórych siedliskach nie gardzi pokarmem zwierzęcym. Stwierdzono, że zjada raki, ślimaki, małże a niekiedy padlinę.
Rozród: Sezon rozrodu w zależności od warunków klimatycznych zaczyna się w marcu lub kwietniu, a kończy we wrześniu. W warunkach europejskich piżmaki dają w ciągu roku 3 mioty. Samice z pierwsze- go miotu rodzą po raz pierwszy jeszcze jesienią tego samego roku. Ciąża trwa około 29 dni. Miot liczy 3-8 nagich i ślepych młodych. Otwierają one oczy po 10-13 dniach, a po 3 tygodniach usiłują wychodzić z gniazda i próbują jeść zielony pokarm. Laktacja trwa 4 tygodnie i po tym też czasie małe opuszczają gniazdo.
Piżmak ma wielu naturalnych wrogów redukujących znacznie jego populację. Należą do nich tchórz, lis, jenot, wydra, norka, duże ptaki drapieżne, a także duże szczupaki.
Behawior: Piżmaki żyją rodzinami. Młode z 3 kolejnych miotów pozostają w rodzinnych norach. Usamodzielniają się stopniowo, lecz nie zawsze wywędrowują z rejonu urodzenia. Prawdopodobnie samce strzegą terytorium rodzinnego, często widoczne są na ich skórze ślady walk. W sezonie rozrodczym mają rozwinięte i wypełnione piżmem przyodbytowe organy prepucjalne, tzw. worki strojowe. Wydalina tych organów służy do znakowania terytorium. Zimą zarówno jądra, jak i worki strojowe ulegają uwstecznieniu. Piżmaki żyją w systemie kopanych przez siebie nor w skarpach brzegowych. Nory składają się z korytarzy i komór. Komory gniazdowe mają wyjścia pod wodę i na powierzchnię gruntu. Jesienią budują także z roślin przybrzeżnych i mułu chatki dochodzące do wysokości 1 m. Pływają doskonale i szybko, nurkują wytrwale i mogą spędzić pod wodą około 10 min. Kiedy płyną spokojnie po powierzchni wody środkowa część sierpowatego ogona wystaje ponad wodę, po czym można je odróżnić od bobra, nutrii i wydry. Wiosną od lutego do maja i jesienią od września do listopada ma miejsce szczególna aktywność piżmaków, połączona z intensywnymi wędrówkami. Mogą się przemieszczać do 150 km w dół rzek. W czasie wędrówek i jesiennej budowy domków są aktywne również w dzień. Na ogół jednak pędzą nocny tryb życia.
Znaczenie gatunku: Piżmak może wyrządzać znaczne szkody niszcząc groble i umocnienia brzegów zbiorników wodnych. Przy nadmiernym występowaniu może też czynić szkody w uprawach polowych i warzywniczych.
Świstak - Marmota marmota (Linnaeus, 1758)
Rząd: Gryzonie - Rodentia
Rodzina: Wiewiórkowate - Sciuridae
Opis: Świstak jest stosunkowo dużym i krępym gryzoniem, kształtem ciała przypominającym nieco zająca.
Ogólnie ubarwienie ciała ma szarobrązowe: na grzbiecie od żółtobrązowego do ciemnobrązowego, na brzuchu czarnawożółte, na bokach żółtoszare, na głowie szarobrązowe. Ogon u nasady jest brązowy, a końcowa trzecia część prawie czarna. Świstak przez cały rok jest jednakowo ubarwiony.
Młode świstaki są zwykle nieco jaśniejsze od starych. Na kulistej głowie osadzone są małe uszy. Oczy są umieszczone na bokach głowy. Nogi są krótkie i mocne, tylne jedynie o ok. 10% dłuższe niż przednie; przystosowane do grzebania. Przednimi palcami nóg świstak może przytrzymywać części roślin. Dymorfizm płciowy przejawia się tylko w wielkości.
Wymiary tropu łapy przedniej wynoszą 3 X 3 cm, tylnej zaś 6-10 X 4 cm. W tropie zawsze odciśnięte są pazury.
Występowanie: Świstak w Europie występuje reliktowo w Alpach, Karpatach i Pirenejach. Opisano dwa podgatunki: świstak alpejski - Marmota marmota marmota (Linnaeus, 1758) i świstak tatrzański - M. m. latirostris Kratochvil, 1961. W połowie ubiegłego wieku wprowadzono świstaka alpejskiego w Tatry Niskie, a następnie w Jesioniki. Próby wprowadzania do Karkonoszy nie powiodły się. Z introdukcji pochodzi też wiele stanowisk we wschodnich Alpach i francuskich Pirenejach. W Polsce występuje w Tatrach Zachodnich i Wysokich.
Biotop: Świstak żyje na alpejskich łąkach i stromych, lodowcowych wąwozach ponad pasmem kosodrzewiny, w luźnych kępach drzew, na wysokości 1600-2000 m n.p.m. Chętniej przebywa na zboczach południowych i terenie o wykształconej warstwie gleby. Omija natomiast gleby kamieniste, tereny zacienione i wilgotne.
Pokarm: Świstak żywi się wyłącznie pokarmem roślinnym, który stanowią górskie trawy i byliny. Na zimę gromadzi w norach zapasy siana, którym wyścieła również gniazdo. Zjada przede wszystkim zielone części bylin, jedynie na wiosnę przy niedostatku masy zielonej wygrzebuje cebulki i kłącza. Czasem zjada też kwiaty i owoce bylin. Dziennie zjada 1,0-1,5 kg zielonej masy roślin. Do dziś nie stwierdzono, czy świstak pije wodę. Przed snem zimowym gromadzi w ciele zapas tłuszczu, który u jednego osobnika wynosi zwykle 800-1200 g, tj. około 1/5 ogólnej masy ciała.
Rozród i rozwój: Świstak osiąga dojrzałość płciową w wieku dwu - czterech lat. Okres parzenia zwierząt przypada bezpośrednio po śnie zimowym, od drugiej połowy kwietnia do połowy maja. Cieczka trwa około 24 godzin, samica wydaje wówczas głos podobny do miauczenia kota. Z samicą parzą się kolejno wszystkie samce kolonii i nie dochodzi przy tym do walk między nimi. Ciąża trwa 33-35 dni. Samica rodzi raz w roku 2-6 młodych. Liczebność miotu uzależniona jest od wysokości nad poziomem morza oraz warunków pokarmowych i atmosferycznych. Prawdopodobnie rozwój populacji jest regulowany lokalnymi warunkami, ponieważ mimo dużej rozrodczości nie dochodzi do nadmiernego zwiększenia pogłowia. Młode rodzą się nagie, nieme, ślepe i bezzębne. Po urodzeniu ważą około 30 g. Przez około 6 tygodni nie opuszczają nory i są karmione przez matkę.
Świstak linieje raz w roku po rui. Samce linieją wcześniej niż samice. Świstak na wolności żyje do 10 lat, a w hodowli nawet do 18 lat.
Ubarwienie sierści nie jest dokładną cechą określania wieku. Młode świstaki rozpoznaje się po wielkości i miękkiej, prawie jednolitej szarej sierści. W czerwcu młode zmieniają przedtrzonowe zęby mleczne na zęby stałe.
Naturalnymi wrogami świstaka są: orzeł przedni, jastrząb, kruk, gawron, wrona, sowa, lis, ryś, wilk i kuna.
Behawior: Świstak jest zwierzęciem dziennym. Norę opuszcza po dłuższym nasłuchiwaniu, między godziną 6 a 8, później wykonuje poranną toaletę i żeruje mniej więcej do godziny 10. Czynności te powtarza między godziną 14. i 19.
W południe siedzi w norze, a w ciągu dnia wygrzewa się w słońcu. Późnym latem świstaki, szczególnie młode, intensywnie żerują. Świstak jest zwierzęciem bardzo ruchliwym i sprytnym, co dobrze widać w trakcie zabaw. Jego aktywność w nocy i w norach nie jest znana.
Ze zmysłów najlepiej ma rozwinięty słuch. Jego sygnały ostrzegawcze słyszalne są na kilkaset metrów. Również wzrok ma doskonały i szybko reaguje na jakikolwiek ruch. Prawdopodobnie świstak ma również dobrze rozwinięte zmysły smaku i węchu, a jako zwierzę spędzające 9/10 życia w norze także dotyku.
Świstak żyje w koloniach, które tworzą poszczególne rodziny, tj. rodzice i młode w wieku do 2 lat. Terytoria kolonii i rodzin są znakowane, szczególnie w okresie rui. Teren znakują częściej samce niż samice. Znane gwizdanie jest również sygnałem świadczącym o zajęciu określonego obszaru, podobnie jak składanie ekskrementów na stałe miejsca. Podniecony świstak porusza ogonem z nastroszoną sierścią z góry na dół, niekiedy na boki.
Obce osobniki tego samego gatunku są przepędzane z terytorium świstem i zgrzytaniem zębów. Do obrony służą również gruczoły przyodbytowe, z których w razie niebezpieczeństwa wydzielany jest nieprzyjemny zapach.
Nory świstaka są trojakiego rodzaju. Nory - kryjówki są nie dłuższe niż 1 m. Nory letnie 2-10 m długości są płytkie (około 30 cm), często z wieloma otworami wyjściowymi oraz jednym gniazdem. Nory zimowe, mieszkalne są głębokie, do 5-7 m pod ziemią, mają obszerne gniazdo, kilka ślepych korytarzy na odchody. W norach zimowych świstak gromadzi zapasy siana aż do 15 kg. Przed zimowym snem są one zalepiane gliną i przykrywane kamieniami. W czasie snu zimowego temperatura ciała świstaka spada do około 10°C (normalna temperatura ciała świstaka wynosi 34-36°C), częstotliwość oddechów do 1-4/min, a tętna do 25/min. W trakcie snu zimowego świstak nie pobiera pokarmów i trawi jedynie zapasy tłuszczu, które na wiosnę spadają do około 300 g.
Znaczenie gatunku: Świstak należy do zwierząt ustępujących przed cywilizacją. Do połowy ubiegłego wieku świstak był zwierzęciem łownym, przede wszystkim ze względu na pozyskiwane sadło, któremu przypisywano właściwości lecznicze. Od połowy XIX wieku w Tatrach świstak jest pod ścisłą ochroną.
Dziki królik - Oryctolagus cuniculus (Linnaeus, 1758)
Rząd: Zającokształtne - Lagomorpha
Rodzina: Zającowate - Leporidae
Opis: Królik jest mniejszy od zająca. Budowę ma masywną, głowę stosunkowo dużą. Uszy ma stale stojące i krótsze od głowy. Czubki uszu są czarne, zaokrąglone. Oczy są duże, tęczówka ciemnobrązowa. Przednie kończyny są przystosowane do grzebania. Sierść gładko ułożona do tyłu. Ubarwienie sierści zmienne. Grzbiet i boki szarobrązowe, rzadziej szarożółte, kończyny żółtorude. Brzuszna strona ciała przeważnie biała, wyraźnie odcina się od grzbietowej.
Wzór zębowy królika jest następujący:2 0 3 3/1 0 2 3.
Występowanie: Ojczyzną królika jest południowo-zachodnia Europa, przede wszystkim Hiszpania. Zaaklimatyzował się w wielu innych krajach na północ od Alp i obecnie występuje w całej południowej i środkowej Europie. Introdukowany został na inne kontynenty: licznie występuje w Australii i Nowej Zelandii, sporadycznie w Ameryce Północnej i Południowej. W Polsce przebiega wschodnia granica zasięgu królika w Europie. Na teren Polski został sprowadzony w 60 latach XIX w. i wypuszczony na Śląsku, a później również w innych regionach zachodniej Polski, co doprowadziło do powstania zwartego areału jego osiedlenia. Na południu nie występuje w Sudetach Wschodnich i wschodniej części Beskidu Zachodniego.
Biotop: Królik żyje na brzegach lasów, w młodnikach sosnowych, na zboczach parowów, w dolinach rzecznych, w pobliżu pastwisk, zrębów lub nieużytków. Spotkać go można coraz częściej w okolicach zaludnionych, w sadach, .parkach i w składach drewna. Unika wzniesień powyżej 600 m n.p.m. Osiedla się na glebach luźnych, o podłożu piaszczystym lub wapiennym. Wymaga nagiej ziemi lub pokrytej darnią.
Pokarm: Żeruje zwykle o zmierzchu i nad ranem. Zjada wiele roślin, najchętniej drobniutkie rośliny przy samej ziemi. Ulubionym żerowiskiem są intensywnie użytkowane pastwiska, pożarzyska, mrozowiska i inne powierzchnie pokryte drobniutką roślinnością. Chętnie żeruje na obrzeżach lasu, gdzie oprócz roślin zielnych zjada korę i pędy drzew i krzewów.
Zimą żywi się suchymi trawami, bulwami roślin, korzonkami oraz korą i pędami krzewów i drzew. Nie znosi gęstej i wysokiej pokrywy trawiasto-zielnej. Nie toleruje żyznych siedlisk, dużej ilości opadów, stosowania nawożenia lub słabego użytkowania roślin przez inne ssaki.
Rozród: Okres rozrodu królika ciągnie się od lutego do września. Ciąża trwa 31 dni. Liczba miotów w ciągu roku wynosi 3-5, liczba osobników w miocie 4-12, stosunek płci 1:1. Młode rodzą się nagie, ślepe i niedołężne. Samica karmi je mlekiem około 4 tygodni. W wieku 3-4 tygodni wychodzą po raz pierwszy z nory i zaczynają żerować. Dojrzewają płciowo w wieku 5-8 miesięcy .
Maksymalna długość życia królika wynosi około 10 lat.
Behawior: królik żyje w norach koloniami. Kopie rozległe i głębokie nory wyposażone w kilka wylotów oraz jedno- lub wielorodzinne komory gniazdowe. Królik większą część życia spędza pod ziemią, nie oddala się zbytnio od nor.
Królik ma bardzo dobry wzrok i słuch. Jest dość ostrożny i płochliwy. W razie niebezpieczeństwa przebywające na powierzchni króliki ostrzegają się nawzajem ,głośnym tupnięciem tylnej kończyny o ziemię, po czym chowają się w norach. Królik jest zwierzęciem towarzyskim, nie obserwowano walk osobników, nawet przy zagęszczeniu kilku tysięcy osobników na 100 ha.
Znaczenie gatunku: Królik jest rodzimym komponentem biocenoz leśnych i powinien nim pozostać przy obecnym, niskim zagęszczeniu. Nie zachodzi obawa wystąpienia katastroficznego jego zagęszczenia, gdyż warunki klimatyczne i środowiskowe Polski utrudniają dynamiczny rozwój populacji i uzyskiwanie wysokiego przyrostu, mierzonego stopniem przeżywalności młodych.
Zając szarak - Lepus europaeus (Linnaeus, 1758)
Rząd: Zającokształtne - Lagomorpha
Rodzina: Zającowate - Leporidae
Opis: Tułów zająca jest wydłużony, klatka piersiowa wysoka, lecz bardzo wąska, a kręgosłup giętki. Silne tylne nogi (skoki) są mocno rozwinięte, dwukrotnie dłuższe od przednich. Przednie skoki mają po pięć palców, tylne po cztery palce, wyposażone w mocne pazury. Dolna strona stóp obrośnięta jest gęstymi włosami; tworzącymi rodzaj szczotki. Wielkie stojące uszy (słuchy) zająca są bardzo ruchliwe, a zwierzę może poruszać nimi we wszystkich kierunkach. Słuchy są ważną cechą rozpoznawczą wszystkich trzech gatunków zającowatych występujących w naszym kraju.
U szaraka słuchy są dłuższe niż głowa, z czarnymi szczytami. Słuchy bielaka również mają czarne szczyty, lecz przyłożone do głowy sięgają jedynie końca pyska. U królika słuchy są krótsze niż głowa, bez czarnych szczytów. Oczy (trzeszcze) są duże, okrągłe barwy brązowej, bocznie osadzone w głowie. Charakterystyczna dla zająca jest głęboko w poprzek dzielona górna warga. Na końcu pyszczka występują długie włosy czuciowe. Sierść (turzyca) zająca składa się z gęstego i wełnistego podszycia oraz dłuższych, mocniejszych włosów pokrywowych. Na spodniej części ciała włosy są koloru białego, na bokach ciała - białe z rudawymi końcami, na stronie grzbietowej ciała są szare z żółtordzawym zakończeniem i ciemnobrunatną podstawą. Gdzieniegdzie spotkać można także włosy czarne. Na tylnej części grzbietu i na udach występuje lekki srebrzysty nalot. Mieszanina tych odcieni barw daje wierzchniej części kożucha zająca kolor ziemisty. Brzuch, podgardle i wewnętrzna strona nóg są białe. Krótki i dobrze owłosiony ogon (omyk) z wierzchu jest czarny, a od spodu biały. Nieraz występuje też mała biała plamka na czole, zwłaszcza u zajęcy młodych.
Uzębienie składa się z 28 bezkorzeniowych zębów rosnących przez całe życie. Wzór zębowy: 2 0 3 3/1 0 3 2. Cech odróżniającą zajęcokształtne od gryzoni jest przede wszystkim występowanie w górnej szczęce za pierwszą parą siekaczy drugiej pary drobnych siekaczy Istnieją też znaczne różnice w budowie zębów.
Występowanie: Zając: szarak zamieszkuje obecnie całą Europę, z wyjątkiem Norwegii oraz północnych części Szwecji, Finlandii ł Związku Radzieckiego. W Azji granica zasięgu tego gatunku dochodzi na wschodzie do rzeki Ob.
Biotop: W Polsce zając występuje wszędzie, choć w bardzo zróżnicowanym zagęszczeniu. Brak go jedynie w najwyższych, skalistych partiach Tatr. Zając, zwierzę pierwotnie stepowe, odznacza się wielkimi zdolnościami dostosowywania się do różnych warunków środowiskowych.
Oprócz odpowiadających mu najbardziej terenów polnych, zamieszkuje również i lasy, bagna, torfowiska, wydmy nadmorskie; obszary rekultywowane, a nawet tereny miejskie. Jeżeli chodzi o lasy, to zasiedla on przede wszystkim ich obrzeża oraz mniejsze kompleksy. W głębi większych lasów spotyka się go znacznie rzadziej. Wraz ze zwiększającą się wysokością terenu nad poziomem morza liczebność zajęcy się zmniejsza.
Pokarm: Zając odżywia się wyłącznie pokarmem roślinnym. W skład jego jadłospisu wchodzi większość roślin uprawnych w różnej postaci, trawy i rozmaite zioła, pączki, młode pędy, a także kora grubszych gałęzi i pni drzew oraz krzewów, ponadto niektóre owoce, nasiona oraz grzyby. Pełna dzienna dawka żywieniowa zająca wynosi 800-1000 g świeżej masy
Zając w zasadzie nie pije wody. Wystarcza mu woda zawarta w pokarmie oraz kropelki rosy lub deszczu na roślinach. Znane są jednak sporadyczne wypadki picia przez zające wody z rowów, kałuż itp.
Rozród i rozwój: Zające mogą osiągnąć dojrzałość płciową już w pierwszym roku życia. Minimalny okres niezbędny do osiągnięcia tej dojrzałości i przystąpienia do rozrodu wynosi u samic 7 miesięcy, u samców zaś 5-6 miesięcy. Zając przez 10 miesięcy w roku wykazuje fizjologiczną zdolność do rozmnażania się.
Przerwa występuje jedynie w październiku i listopadzie, kiedy w najądrzach samców brak jest plemników.
W zależności od warunków atmosferycznych danego roku ruja (parkoty) zaczyna się w styczniu lub lutym i trwa do sierpnia-września. Czas trwania ciąży u zająca można określić na 40-43 dni. W warunkach klimatycznych zachodniej Polski pierwsze zające rodzą się już na początku lutego. Są to jednak wypadki stosunkowo rzadkie. Liczące się w skali populacji mioty pojawiają się dopiero w marcu. Stanowią one około 10% łącznej liczby urodzonych w sezonie. Samica rzuca w roku 3 lub 4 mioty, w odstępach około dwóch miesięcy. Łączna liczba urodzonych przez jedną samicę wynosi średnio 7,4 młodych.
Liczba młodych w miocie waha się od 1 do 6. W pierwszym wczesnowiosennym miocie rodzą się zazwyczaj tylko jedno lub dwa młode. Im starszy zając, tym większa średnia wielkość miotów. Okres laktacji trwa do 30 dni. Młode karmione są mlekiem raz na dobę pod osłoną ciemności.
Na podstawie badań nieużytkowanej łowiecko populacji zająca, maksymalną fizjologiczną długość życia zająca określono na 12-13 lat. Praktycznie licząca się długość życia zająca wynosi 5 lat.
Lista potencjalnych drapieżników - prześladowców zająca jest obszerna. Znajdują się na niej wszystkie ssaki drapieżne, z kotem domowym i psem włącznie oraz większe ptaki drapieżne z jastrzębiem, błotniakiem stawowym i myszołowem na czele. Niewiele jednak z tych drapieżników jest w stanie pochwycić i udławić dorosłego zająca. Stanowi on ofiarę jedynie dla wilka, rysia, silniejszego psa oraz lisa, a wyjątkowo dla orła przedniego, puchacza i jastrzębia. W łowiskach polnych, czyli tam gdzie populacja zająca może występować w znacznym zagęszczeniu - podstawowym i jedynym liczącym się w bilansie ilościowym drapieżcą dla zająca jest lis.
Behawior: W warunkach krajobrazu cywilizowanego zając prowadzi głównie nocny tryb życia. Podczas dnia przebywa w swojej kotlinie (legowisku), śpiąc bądź spoczywając. O wyborze miejsca na legowisko decyduje występowanie osłony przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi i oczywiście także bezpieczeństwo. Jeżeli do legowiska zbliża się wróg, zazwyczaj wcześnie zauważony przez zająca, to zając w pierwszej fazie trwa w bezruchu. Z chwilą przekroczenia przez prześladowcę określonej strefy bezpieczeństwa, ogromnym susem wyskakuje z kotliny i ucieka. Jest on wytrwałym i szybkim biegaczem; potrafi rozwinąć szybkość do 80 km/h. Zając również doskonale skacze w dal i wzwyż. Potrafi też dobrze pływać, choć na ogół nie wchodzi do wody bez rzeczywistej potrzeby. Sam sposób poruszania się zająca odbiega dość znacznie od sposobu poruszania się innych ssaków lądowych. Biega wyłącznie kłusem. Porusza się skokowo, przy czym tylne nogi stawiane są obok siebie, a przednie - jedna za drugą. Sporo czasu zajmuje zającowi czyszczenie ciała. Za pomocą szczotkowatych łapek, zwilżonych przez polizanie, myje i szczotkuje cały kożuch. Zając w zasadzie jest nietowarzyski i prowadzi samotne życie. Nawet więzy matki z młodymi są bardzo luźne i krótkotrwałe. Nie jest on jednak zwierzęciem absolutnie asocjalnym. Występuje u niego tendencja do grupowego rozmieszczenia w terenie. Badania pozwoliły ustalić, że zające tworzące tego rodzaju luźne, małe skupienia pozostają pomiędzy sobą w kontakcie słuchowym, węchowym i wzrokowym. Obszary aktywnie zajmowane przez poszczególne zające są stosunkowo niewielkie i obejmują powierzchnię rzędu kilkunastu hektarów. Na tym obszarze znajduje się jedna lub kilka zajmowanych kotlin oraz żerowisko. Teren penetrowany przez zające jest jednak znacznie większy. Łączy się to przede wszystkim z faktem, że w razie niebezpieczeństwa szuka on ratunku w ucieczce.
Ustalono, że w okresie, kiedy pola nie są pokryte roślinnością, średnia odległość takiej ucieczki wynosi okoł0 1000 m w linii prostej. Następnie zając zatacza łuk i wraca na teren, z którego został ruszony. Areał osobniczy zakreślony pętlami tras ucieczki, przebiegającymi w różnych kierunkach, ma powierzchnię około 350 ha.
Znaczenie gatunku: Szkody wyrządzane przez zające, a mogące mieć znaczenie gospodarcze, powstają głównie w sadach i szkółkach zadrzewionych, których młode drzewka są narażone zimą na ogryzanie kory. Szkody w uprawach polnych, w porównaniu ze szkodami wyrządzanymi przez niektóre inne gatunki zwierząt łownych, są stosunkowo niewielkie. Przy dużej obfitości roślin żerowych i rozproszeniu zajęcy szkody te są nawet trudno zauważalne. Na terenach leśnych szkody wyrządzane przez zające polegają przede wszystkim na zgryzaniu pędów młodych drzewek na uprawach. W łowiskach leśnych zajęcy jednak zwykle jest niewiele, stąd i ewentualny rozmiar szkód jest nieznaczny.
Zając bielak - Lepus timidus (Linnaeus, 1758)
Rząd: Zającokształtne - Lagomorpha
Rodzina: Zającowate - Leporidae
Opis: Zając bielak różni się od zająca szaraka nieco mniejszymi wymiarami i masą ciała. Ubarwienie letnie zająca bielaka jest dość zmienne z przewagą tonacji buroszarej i niewielką domieszką barwy rudawej. Spód ciała ma biały, ogon od spodu biały, z wierzchu szary, ale bez czarnego włosa, końce uszu czarne. Zimą całe futro jest białe, tylko końce uszu czarne. Barwa ogona i jego kształt są dobrą cechą diagnostyczną, pozwalającą odróżnić zająca bielaka od zająca szaraka. Stopy bielaka są silnie uwłosione, co uwidocznia się na szerszym tropie w porównaniu z zającem szarakiem.
Zasięg geograficzny: tego gatunku obejmuje Islandię, Wyspy Brytyjskie (Irlandię, Szkocję), Alpy, Skandynawię, północną część Europy Wschodniej, północną Azję po Kamczatkę i Sachalin. Południowa granica zasięgu w europejskiej części ZSRR przebiega na linii Puszcza Białowieska, Kijów, Charków, Woroneż. Przez Polskę przebiega zachodnia granica dość zwartego zasięgu tego gatunku, obejmując część Pojezierza Mazurskiego (Puszcza Augustowska i Romincka), a także Puszczę Białowieską, gdzie spotykany bywa tylko sporadycznie.
Biotop: Zając bielak występuje głównie w większych kompleksach leśnych zarówno w lasach liściastych, jak i mieszanych, a także w borach. Na północy zasiedla tajgę i tundrę. W przeciwieństwie do szaraka zasiedla tereny bagienne, często występuje w dolinach rzek. W okolicach górzystych przebywa najczęściej na wysokości ponad 1000 m (w Alpach osiąga 3400 m n.p.m.). Rozprzestrzenienie bielaka w terenie zmienia się w zależności od sezonu.
W lecie rozmieszczenie osobników w różnych biotopach jest bardziej równomierne niż w zimie, kiedy to występują znaczne różnice w skupiskowości populacji tego gatunku związane z zasobnością i dostępnością żeru w danym biotopie.
Pokarm: Na żer wychodzi zwykle nocą. Pokarm bielaka w lecie stanowi soczysta roślinność zielna.
Rozród i rozwój: Okres rozrodu trwa od lutego-marca do września-października w zależności od stref klimatycznych. Ciąża trwa od 47 do 53 dni, średnio 50 dni. Przeciętna wielkość miotu u bielaka zawiera się w granicach 2-8, częściej 3-5. Młode rodzą się z otwartymi oczami, owłosione i od razu ruchliwe. Ssą matkę przez około 3 tygodnie. Po 10 dniach zaczynają żerować samodzielnie. Dojrzałość płciową osiągają w wieku 8-9 miesięcy. Fizjologiczna długość życia bielaka nie jest znana. Najstarszy zając znakowany w Szkocji miał 6 lat. Bielak wyprowadza w sezonie rozrodu od 1 do 3 miotów. Na terenach o łagodniejszym klimacie parkoty zaczynają się w lutym, a pierwszy miot przychodzi na świat w kwietniu. W wiosennym rozrodzie uczestniczą nie wszystkie samice. Drugi miot ma miejsce w czerwcu lub na początku lipca. W tym okresie ogół samic uczestniczy w rozrodzie. Jest to miot decydujący o wielkości przyrostu młodych w danym roku. W trzecim miocie uczestniczy niewielka liczba samic w populacji.
Behawior: Populacje bielaka w zwartej części areału charakteryzują się występowaniem cyklicznych zmian liczebności, które mają miejsce co 4-5 lat. Z cyklami tymi na północy związane są fluktuacje liczebności wielu drapieżców, jak lis, kuna, gronostaj.
Zając bielak, podobnie jak szarak, jest zwierzęciem osiadłym. Znakowane zające zarówno stare, jak i młode w większości wypadków odławiane były nie dalej jak 200 m, sporadycznie do 500 m od miejsca poprzedniego odłowu. W okresie zimowym natomiast pokonują dystanse do 1 km i dłuższe szukając bardziej dostępnej bazy pokarmowej na zrębach czy w młodnikach.
Głuszec - Tetrao urogallus (Linnaeus,1758)
Rząd: Kuraki - Galliformes
Rodzina: Głuszce - Tetraonidae
Opis: W Polsce występuje podgatunek T.u.major Brehm, 1831. Samce mają głowę, szyję i wierzch ciała ciemnopopielate z delikatnym falistym rysunkiem (Ferens 1967). Spód ciała ciemnobrunatny, wpadający w czerń. Na brzuchu występują białe plamy. Wole z zielonkawym metalicznym połyskiem. Dolne pokrywy ogonowe są czarne z białymi wierzchołkami. Sterówki czarne. Na podbródku wydłużone pióra tworzą tzw. brodę. Lotki są ciemnobruntne. Dookoła oka występuje nagi pierścień czerwonej barwy.
Dziób żółtorogowy, skoki upierzone, brudnoszare.
Samica ma wierzch głowy, plecy, górne pokrywy skrzydłowe i ogonowe ciemnobrunatne z poprzecznym płowordzawym pręgowaniem i jasnymi plamkami.
Opierzenie szyi z przodu jest rudawe, poprzecznie czarno pręgowane. Wole kasztanowate. Na piersi i brzuchu upierzenie jest beżoworudawe z ciemnymi i białymi poprzecznymi prążkami. Lotki są ciemnobrunatne z marmurkowym rdzawym rysunkiem. Sterówki są bężowordzawe z ciemniejszymi poprzecznymi smugami. Dziób jest jasnożółty, nad okiem czerwona plama.
Pisklęta mają na wierzchu ciała oraz na głowie, beżowe i brunatne plamy na żółtym tle. Spód ciała mają żółty. Osobniki młode mają upierzenie nieco jaśniejsze od dorosłych, bez metalicznego połysku na wolu.
Występowanie: W Europie zasięg głuszca obejmuje najważniejsze łańcuchy górskie, jak Pireneje, Alpy, Karpaty i Bałkany. Ponadto Szkocję, Skandynawię, Niemcy i Polskę. Na wschód sięga aż po Bajkał, dorzecze Leny i północną Mongolię.
Biotop: W obrębie swego olbrzymiego areału występowania głuszec zasiedla bardzo zróżnicowane biotopy, wszędzie jest jednak związany ze środowiskiem leśnym. Na północy i wschodzie występuje w tajdze i borach borealnych, w środkowej Europie zasiedla biom lasów mieszanych, na południu (w Bałkanach i Hiszpanii) - lasy liściaste. Na terytorium między Wołgą a Uralem głuszec zasiedla lasy dębowo- sosnowe i brzozowo-sosnowe strefy lasostepu.
O doborze środowiska decydują dwa względy: pokarm i osłona. W okresie wylęgu i wodzenia młodych głuszka przebywa w przerzedzonych starodrzewiach o bogatym runie (płaty borówki, trzęślica, jeżyna, wierzbówka, wełnianka, mchy), i pokarmie zwierzęcym (mrowiska). Zimą natomiast, wobec niedostępności roślin runa, głuszec przenosi się do starodrzewów i drogowin, gdzie żeruje w koronach drzew.
Głównymi gatunkami żerowymi są: sosna (na niżu), świerk (w górach), modrzew, buk i osika (przed zrzuceniem liści). Głuszec jest typowym mieszkańcem praboru, prześwietlonych starodrzew i o dobrych warunkach żerowych i osłonowych, a unika zwartych młodników i żerdziowin .
Pokarm: Od wiosny do jesieni głuszce żerują na ziemi zjadając jagody borówek: czarnej, bagiennej, brusznicy i jałowca oraz pędy borówki czarnej. Ponadto zjadają w tym okresie nasiona, kwiatostany i źdźbła traw i turzyc, pączki krzewinek i niektórych drzew (brzoza, osika, olcha, buk), mchy, liście osiki i olchy szpilki modrzewia, rośliny zielne, mięczaki, pajęczaki i owady. Zimą głuszce żerują w koronach drzew, zjadając igliwie sosny, świerka, nasiona drzew iglastych. Jedynie w okresach odwilży żerują na jagodziskach. Wole u głuszców jest duże, mieści ok. 90 g pokarmu. W żołądku mięśniowym znajdują się gastrolity z odłamków granitów, skaleni i kwarców, o wymiarach 2-5 mm .
Rozród i rozwój: Już w lutym stare koguty zaczynają przylatywać na teren tokowiska. Toki rozpoczynają się jednak dopiero w marcu (w górach o 3 tygodnie później niż na niżu). Na nizinach tokowiska znajdują się najczęściej w przerzedzonych drzewostanach 80-120-letnich na siedliskach boru wilgotnego i bagiennego, w górach natomiast najczęściej na haliznach z rzadka porośniętych starymi świerkami lub jodłami. Kulminacja toków przypada na kwiecień, gdy kury regularnie przylatują na tokowiska i są deptane. Toki naziemne osiągają punkt kulminacyjny w maju, lecz trwają jeszcze w czerwcu, chociaż już bez udziału kur.
Gniazda znajdują się zawsze na terenie suchym, pod wysoko sterczącymi korzeniami wywrotów w pobliżu pni drzew, blisko dużych głazów, w kępach trzcinnika, w gąszczu czernicy, pod nisko ugałęzionymi świerkami lub w jałowcach. Składanie jaj następuje w kwietniu. Tempo składania: 1 jajo na 1,4-1,5 dnia. Okres wysiadywania trwa od 24 do 32, średnio 28 dni'. Przeciętna wielkość zniesienia wynosi 7,4 jaj.
Pisklęta po wylęgnięciu pozostają w gnieździe pod kurą przez jedną dobę. Następnie głuszyce wyprowadzają je na większe przestrzenie porośnięte borówką czernicą, halizny, przepadłe uprawy, pożarzyska, miejsca wiatrołomów.
Wymiary ciała ptaka dorosłego i dojrzałość płciową osiąga głuszec dopiero w drugim roku życia. W lipcu i sierpniu następuje okres pierzenia się. Głuszce zjadają wówczas więcej owadów w poszukiwaniu białka zwierzęcego. W sierpniu koguty kończą wymianę upierzenia i intensywnie żerują w jagodnikach. Młode głuszce pierzą się w sierpniu.
Behawior: Głuszce prowadzą osiadły tryb życia. Jedynie na wschodnich i północnych krańcach areału notuje się sezonowe wędrówki w poszukiwaniu pokarmu, lecz są to przemieszczenia lokalne.
Podczas godów koguty najczęściej zajmują te same drzewa, o czym świadczy obecność knotów.
Kogut zapada na drzewo z dużym łopotem, a następnie oddaje kilka taktów swojej pieśni tokowej lub całą pieśń, często przesiada się na sąsiednie drzewo, na którym zapada w sen. Rano, na długo przed wschodem słońca, koguty rozpoczynają tokowanie. W okresie księżycowych nocy koguty tokują czasem przez całą noc.
W czasie szlifowania kogut nie słyszy i myśliwy w tym czasie może zbliżyć się o 2-3 kroki.
Intensywnie tokujący kogut może jednego ranka dać nawet około 200 pieśni.
Liczebność głuszca uległa zmniejszeniu w czasie połowy ubiegłego wieku w całej Europie, Jednocześnie nastąpiło zmniejszenie się zasięgu jego występowania, który z jednolitego przekształcił się w wyspowy. Jeśli się pominie krótkie okresy poprawy, ten spadkowy trend tak wzmógł się od początku obecnego stulecia, że w wielu obszarach występowania zagęszczenie populacji zmniejszyło się do wielkości krytycznej, a nawet spadł poniżej tej wartości. Dotyczy to zarówno wysoce zmienionych, kulturalnych krajobrazów zachodniej Europy, gdzie głuszec ostał się wyłącznie w nielicznych parkach narodowych, intensywnie zagospodarowanych borów Półwyspu Skandynawskiego. mocno użytkowanych lasów między Wołgą i Uralem, jak i stosunkowo pierwotnych lasów na południowej granicy zasięgu głuszca na Bałkanach.
Cietrzew - Lyrurus tetrix (Linnaeus,1758)
Rząd: Kuraki - Galliformes
Rodzina: Głuszce - Tetraonidae
W Eurazji występuje 7 ras geograficznych cietrzewia. Polskę i Europę zasiedla podgatunek nominalny.
Lyrurus t. tetrix Linnaeus, 1758.
Opis: Cietrzew wyróżnia się, podobnie jak i niektóre inne kuraki, wybitnym dymorfizmem płciowym, tzn, znaczną różnicą ubarwienia obu płci. Tło upierzenia koguta jest czarnogranatowe z wyraźnym niebieskim, metalicznym połyskiem.
U nasady skrzydeł występuje niewielkie, lecz charakterystyczne białe lusterko, a w poprzek lotek II rzędu przebiegają charakterystyczne dwie białe pręgi; z których górna jest wyraźnie szersza. Pokrywy podskrzydłowe i podogonowe są białe, przy czym u niektórych ptaków pokrywy podogonowe wyróżniają się rzadkim, czarnym, nakrapianiem. Niektórzy autorzy wiążą tę cechę z wiekiem osobnika. Najbardziej charakterystycznym elementem upierzenia koguta cietrzewia jest kształt sterówek. Skrajne sterówki (3-5 z każdej strony) są wygięte łukowato na zewnątrz , co nadaje ogonowi charakterystyczny lirowaty kształt. Ponadto koguty odznaczają się występowaniem silnie nabrzmiałej brwi, tzw. róży, o szczególnie intensywnej koralowej barwie w okresie godowym.
Młode koguty (w pierwszym roku życia) mają mniej intensywne barwy, a na grzbiecie i pokrywach skrzydłowych domieszkę piór o brunatnym odcieniu. Słabiej jest u nich również wykształcona lira.
Kura cietrzewia, zwana cieciorką, jest mniejsza od koguta i skromniej ubarwiona. Przeważa barwa rdzawobrunatna z ciemniejszym falistym rysunkiem i czarniawymi plamami, co stwarza podobnie jak u słonki, subtelny i zharmonizowany z otoczeniem ton upierzenia. Białe plamy na skrzydłach i lusterko są mniej wyraźne niż koguta. Ogon tylko nieznacznie wycięty.
Występowanie: Cietrzew jest szeroko rozprzestrzenionym gatunkiem w Eurazji. Północną granicę jego zasięgu wyznaczają 67-69 równoleżnik w Europie oraz 66-68 w Azji. W Europie występuje zatem w całej Skandynawii, w europejskiej części b.Związku Radzieckiego, w Polsce, Czechosłowacji, na Bałkanach, w Niemczech, Austrii, Holandii, Belgii, we Francji w górach oraz w Anglii i Szkocji.
W Polsce występuje niezbyt licznie w wielu jeszcze województwach, zwłaszcza we wschodnich rejonach kraju. Stanowiska cietrzewi spotykamy również w południowej części kraju i w województwach centralnie położonych Od wielu lat brak już jednak cietrzewi w całej północno-zachodniej Polsce.
Biotop: Cietrzew jest kurakiem leśnym, jednak zdecydowanie unika cienistych i zwartych drzewostanów. Największe zagęszczenie populacji spotykamy na terenach w pewnej mierze zdewastowanych lub mało produktywnych, jak rozległe halizny poligonowe, duże powierzchnie wiatrołomów, pożarzyska i luźne drzewostany bagienne. W dużej liczbie występują również cietrzewie w zaroślach łozowych (wierzby, brzoza) w dolinach Biebrzy i Narwi. Chociaż w znacznie mniejszej liczbie, to jednak regularnie spotykamy cietrzewie również w drzewostanach intensywnie zagospodarowanych, zwłaszcza rębnią zupełną. Tokują wtedy pojedynczo lub po kilka osobników na zrębach zupełnych. Nie potwierdza się zatem w pełni opinia, iż obecność cietrzewia w lesie świadczy o kiepskim gospodarowaniu leśnika.
Nieodzownym natomiast warunkiem występowania cietrzewia jest obecność brzozy w lesie, bądź w postaci litych drzewostanów, bądź pojedynczej domieszki. Szczególne znaczenie wydają się mieć stare brzozy.
Pokarm: Skład diety dorosłych cietrzewi różni się znacznie w poszczególnych porach roku. Wiosną żerują igły, pędy sosny i jałowca, kwiatostany i pędy wierzby, pędy i pączki brzozy. Latem również przeważa żer roślinny, a przede wszystkim liście i pędy wielu roślin runa leśnego i drzew oraz owoce borówek (czarnej, brusznicy, bagiennej) i inne. Niewielką domieszkę stanowi żer zwierzęcy w postaci owadów, pajęczaków, pierścienic, mięczaków i innych.
Jesienią w pożywieniu w dalszym ciągu przeważają owoce roślin runa, przede wszystkim wspomniane już jagody, owoce krzewów i drzew leśnych oraz nasiona traw, turzyc i inne. W zimie podstawowym pokarmem są pędy i pączki brzozy, w mniejszym stopniu olchy czarnej i wierzb. Pisklęta po krótkim okresie wyłącznie owadziej diety przechodzą stopniowo na żer ptaków dorosłych.
Rozród i rozwój: Cietrzew jest ptakiem o wyraźnym instynkcie stadnym, przy czym w zależności od pory roku występuje w stadkach rodzinnych (lato i wczesna jesień), w większych stadach mieszanych (późna jesień) lub czasem w ugrupowaniach jednopłciowych (zima).
W rocznym biologicznym cyklu cietrzewia wyróżnia się okres toków. Toki cietrzewi należą do zjawisk wywierających na obserwatorze silne wrażenie. Odbywają się często w otwartej scenerii łąk lub bagien śródleśnych, nierzadko w pełnym słonecznym oświetleniu. Tokowisko nie jest miejscem przypadkowego zgromadzenia kogutów demonstrujących charakterystyczne pozy tokowe i śpiew. Obowiązuje na nim ustalony na początku okresu tokowego ład terytorialny. Każdy z tokujących kogutów posiada ściśle określone terytorium, którego aktywnie broni przed konkurentami. Najintensywniejsze walki między kogutami mają miejsce w początkowym okresie, w fazie ustalania granic indywidualnych terytoriów, przy czym najsilniejsze (z reguły najstarsze koguty) zajmują centralne tereny tokowiska. Koguty jednoroczne prawdopodobnie w ogóle nie mają stałych terytoriów na tokowisku i są zepchnięte na jego obrzeża. Tokowisko znacznie ożywia się po przylocie kur na miejsce toków.
Wielokrotnie obserwowany fakt zapadania kur tylko w centrum tokowiska na terytoriach dominującego koguta ma głębokie biologiczne znaczenie, uniemożliwia bowiem praktycznie udział w rozrodzie młodych lub słabych samców. Zburzenie terytorialnego układu, np. przez odstrzał dominujących kogutów, powoduje znaczne zakłócenia cyklu rozrodczego, koguty zaczynają bowiem ponownie walczyć o terytoria. Myśliwym polującym na cietrzewie znane są fakty całkowitego rozpędzania tokowiska przez odstrzał koguta dominującego, tzw. tokowiska. Cietrzewie tokują najchętniej na śródleśnych terenach otwartych, jak łąki, rozległe nieużytki, tereny bagienne itp. Z braku innych miejsc toki odbywają się na świeżo zalesionych uprawach, rozległych terenach po wiatrołomach, na pożarzyskach lub nawet na liniach oddziałowych. W kulturalnym krajobrazie toki często koncentrują się na przyleśnych łąkach lub nawet na oziminach. Po tokach koguty przestają interesować się kurami, zmieniając często ostoję.
Kury około połowy maja składają 8-10 jaj w prymitywnym, lecz zazwyczaj dobrze ukrytym gnieździe. Okres wysiadywania trwa 25-27 dni (w warunkach wolierowych 24-25 dni).
Pisklęta są typowymi zagniazdownikami i rosną bardzo szybko; szczególnie intensywny jest rozwój lotek. Po 10 dniach podfruwają już na gałęzie krzewów. W wieku 4,5 miesiąca osiągają już nieomal masę dorosłego ptaka.
Wkrótce po tokach koguty przechodzą częściowo pierzenie, zmieniając szatę godową na letnią. W sierpniu i na początku września wszystkie ptaki przechodzą całkowite pierzenie, podczas którego koguty uzyskują charakterystyczną szatę zimowo-godową. Po wypierzeniu się młode koguty rozpoznajemy głównie po nieco krótszych niż u starych i słabo jeszcze wygiętych sterówkach zewnętrznych. Cietrzewie nie podejmują regularnych migracji jesiennych, czy wiosennych. Wkrótce po wypierzeniu się ptaki zaczynają się łączyć w stada, których wielkość zależy od lokalnego zagęszczenia populacji. Stada te są często jednopłciowe. W okresie zimowym stada przemieszczają się po całej ostoi w zależności od występowania starych brzóz. Tylko na północnych krańcach zasięgu obserwujemy czasem zimowe przemieszczenia populacji na dłuższy dystans. W Skandynawii regularnie, u nas w północno-wschodniej części kraju dość często, cietrzewie zimą chętnie zaśnieżają się, tzn. spędzają noc w tunelach pod pokrywą śnieżną.
Behawior: Charakterystyczne dla cietrzewi są fluktuacyjne zmiany liczebności. Obserwuje się to również w krajach, w których ptaki te występują o wiele liczniej niż w Polsce; np. w Skandynawii. Przyczyny tych fluktuacji są znane tylko częściowo (warunki pogodowe). Również w Polsce można zaobserwować zmiany występowania i stanu cietrzewi. przy czym ogólna ich liczebność w kraju wykazuje tendencję spadkową.
Do najważniejszych należy bezwzględnie zaliczyć zmianę warunków krajobrazowych, powodowaną przez melioracje rozległych łąk bagiennych i terenów podmokłych, którym towarzyszy wycinanie na łąkach wszelkich zakrzewień i zadrzewień. W biotopie leśnym zdecydowanie niekorzystnie działa eliminowanie brzóz ze składu gatunkowego lasu, zwłaszcza wycinanie pojedynczych, starszych przestoi W ostatnim okresie pojawił się nowy czynnik mogący w zdecydowanym stopniu wpłynąć na spadek liczebności cietrzewi. Są nim nie zawsze przemyślane introdukcje bażantów na tereny zasiedlane przez cietrzewie.
Poza bezpośrednimi stosunkami antagonistycznymi, jak np. rozpędzanie, zakłócanie normalnego przebiegu toków przez pojedyncze agresywne koguty bażanta, znacznie ważniejszy jest wpływ pośredni, polegający na roznoszeniu organizmów pasożytniczych, które powodują śmiertelne schorzenia cietrzewi.
Jarząbek - Tetrastes bonasia (Linnaeus 1758)
Rząd : Kuraki - Galliformes
Rodzina: Głuszce - Tetraonidae
Jarząbek jest ptakiem osiadłym, o szerokim zasięgu występowania w Eurazji: wytworzył kilka podgatunków. W południowej części Polski występuje podgatunek Tetrastes bonasia rupestris (B.rehm 1831), a w województwach wschodnich bardziej szary w grzbietowych partiach Tetrastes bonasia bonasia (Linnaeus 1758).
Opis: Jarząbek jest najmniejszym z naszych kuraków leśnych, o najsłabiej zaznaczonym dymorfizmie płciowym. Pozostaje to prawdopodobnie w związku z monogamicznym trybem życia. Samiec ma charakterystyczny czubek na głowie oraz silnie kontrastujące z resztą upierzenia czarne podgardle. Wierzch ciała jest brązowo szary z poprzecznymi czarnymi i rdzawymi falami. Czarna gardziel jest biało obramowana. Biała smuga przechodzi również przez dolną część szyi aż do pleców. Spód jest jasny z wyraźnymi ciemnobrązowymi plamami tworzącymi łuskowaty rysunek. Ogon jest krótki, zaokrąglony. Z dość szeroką czarną pręgą na końcu, same wierzchołki sterówek są natomiast białe.
Dookoła oka występuje nagi czerwony pierścień, tworzący dość wyraźną brew. Skok jest upierzony tylko do połowy, choć u form żyjących na północy aż po nasady palców. Samica jest ubarwiona podobnie. Różni się od samca przede wszystkim brakiem czuba na głowie oraz białawym, ciemno plamkowanym podgardlem i mniej wyraźną czerwoną obwódką nad okiem.
Występowanie: W Europie występują dwa wspomniane już podgatunki jarząbka, które swoim zasięgiem obejmują prawie całą północno-wschodnią część kontynentu i Skandynawię (T. b. bonasia). Zasięg T. b. rupestris jest niewielki, obejmuje przede wszystkim tereny górskie, jak Karpaty i Alpy, oraz przyległe do nich podgórza. Jarząbek prawie zupełnie nie występuje w zachodnich rejonach kraju.
Najliczniej jest spotykany w Karpatach, w północnych i wschodnich rejonach kraju, jak Puszcza Solska, Puszcza Białowieska i Knyszyńska, rzadziej w Puszczy Augustowskiej i Piskiej. Dość liczne stanowiska utrzymują się na Pomorzu, a w Polsce centralnej spotykamy go tylko nielicznie; najczęściej izolowane stanowiska.
Biotop: Jarząbek jest typowym ptakiem leśnym, który nie unika zwartych drzewostanów. Preferuje drzewostany o urozmaiconym składzie gatunkowym i bujnie rozwiniętym podszyciu, a także urozmaiconym runie. Jego ulubionym biotopem są lasy iglaste, świerkowe lub jodłowe z domieszką krzewów i drzew liściastych, a zwłaszcza brzozy, osiki i leszczyny. Lubi teren urozmaicony pod względem rzeźby, poprzecinany ciekami wodnymi z bogatym jagododajnym runem. Zdecydowanie unika słabo podszytych monokultur sosnowych. Wydaje się, że podstawowymi warunkami, umożliwiającymi bytowanie jarząbka jest obecność podszytu świerkowego i runa, składającego się przeważnie z różnych borówek. Wymienione wymogi środowiskowe ograniczają zasięg jarząbka w kraju.
Pokarm: Dieta jarząbków jest dość urozmaicona. Pisklęta po krótkim okresie żerowania niemal wyłącznie owadów (białko zwierzęce), chętnie następnie wykorzystują owoce runa (borówki) i części wegetatywne roślin (młode pędy, listki), W zimie dorosłe jarząbki żywią się w dużej mierze pączkami drzew i krzewów.
Poza okresem wodzenia piskląt, kiedy tworzą stadka rodzinne, jarząbki przez większą część roku żyją w parach. Odznaczają się przy tym wyraźnie rozwiniętym terytorializmem, który u kogutów uwidacznia się już jesienią. Zajmują one wtedy określony teren przepędzając pozostałe samce.
Rozród i Rozwój: Okres właściwych toków przypada na marzec i kwiecień. Z uwagi na monogamię toki jarząbków nie mają ani w części takiej ekspresji, jak gromadne toki głuszców i cietrzewi.
Kogut tokuje do swojej samicy na ziemi lub czasem na gałęzi, przybierając odpowiednie pozy tokowe, jak opuszczanie skrzydeł i rozściełanie sterówek. Ogon bywa wtedy na przemian składany i roztaczany. Pozom tokowym towarzyszy dość charakterystyczny głos, składający się z krótkich serii gwiżdżących tonów. Do lęgów przystępuje samica w drugiej połowie kwietnia. Gniazdo, podobnie jak u innych kuraków, jest umieszczone na ziemi w płytkim dołku. Jednak jest ono znacznie lepiej ukryte niż u pozostałych kuraków. Lokalizacja gniazda zazwyczaj zapewnia dobrą jego osłonę przed wiatrem i opadami. Przykładowo, jarząbki zakładają gniazda na wywyższeniach terenu pod osłoną nisko ugałęzionego świerka lub wśród nawisów korzeniowych starszego drzewa. Spotkano również gniazda umieszczone ponad ziemią w konarach wykrotów korzeniowych.
Zniesienie składa się z 7-12 jaj (najczęściej 8-10), które kura wysiaduje niezwykle twardo, tak że niekiedy można ją schwytać ręką na gnieździe. Kogut nie bierze udziału w wysiadywaniu, jednak wspólnie z kurą opiekuje się pisklętami. Stadka rodzinne rozbijają się już wczesną jesienią. Wyklute po 21-25 dniach pisklęta rozwijają się niesłychanie szybko i jako kilkudniowe potrafią już podfruwywać na drzewa. Niezwykle szybko rozwijają się u nich lotki. Ptaki pierzą się latem.
Młode osobniki, do wieku około 14 miesięcy, można rozpoznać po 2 pierwszych lotkach, w których węższa część chorągiewki posiada skośne białe paski. U osobników dorosłych paski te przybierają postać dużych półokrągłych plam. Jarząbki żyją z reguły bardzo krótko (duża śmiertelność).
Behawior: Jarząbki są ptakami osiadłymi. Poza okresem wodzenia potomstwa nie występuje u nich tak silny instynkt stadny, jak u innych kuraków leśnych. W zimie ptaki z reguły nocują na drzewach, choć w swym północno-wschodnim zasięgu często zaśnieżają się na noc, podobnie jak cietrzewie. Jarząbek ma sporą listę wrogów naturalnych, spośród których najgroźniejsze to jastrzębie, kuny i lisy. Lęgom i pisklętom zagrażają kruki, wrony, a nawet niektóre gatunki drobnych łasicowatych.
Na zmiany liczebności i zasięgu jarząbka w kraju wpłynęły w przeszłości przede wszystkim zmiany struktury drzewostanu, spowodowane częściowo tylko klęskami owadzimi, a przede wszystkim celowym wprowadzeniem monokultur sosnowych bądź świerkowych.
Bażant łowny - Phasianus colchicus (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Bażant właściwy, szlachetny, obrożny
Rząd: Kuraki - Galliformes
Rodzina: Bażanty - Phasianidae
Bażant pierwotnie zamieszkiwał całą środkową Azję od Kaukazu aż do wybrzeży Pacyfiku i Japonii. W latach siedemdziesiątych w Chinach w prowincji Szantung w górskiej miejscowości Lintju odkryto najstarsze kopalne szczątki bażanta. Wiek doskonale zachowanych kości oblicza się na 20 ml lat.
Opis: W Polsce bażant łowny przedstawia mieszaninę cech powstałą w wyniku krzyżowania różnych podgatunków. Ubarwienie dorosłego koguta jest bardzo urozmaicone: szyja i głowa zazwyczaj są granatowe z zielonkawym lub niebiesko zielonkawym metalicznym połyskiem. Dookoła oczu i po bokach głowy znajdują się nieopierzone, brodawkowate wyrostki skórne barwy czerwonokarminowej. Pierś jest miedzianoczerwona. Kark i górna część płaszcza są złocisto-lub ciemnobrązowe, błyszczące, z czarnym obrzeżeniem piór. Nadogonie jest brązowe lub brązowoczerwone, połyskujące. Na szyi przeważnie występuje pierścień z białych piór(obroża), choć trafiają się bażanty z ledwie widocznymi kilkoma białymi piórami, a także bez białego pierścienia. Ogon mają wydłużony, klinowaty, sterówki zwężają się ku końcowi. Pokrywy nadogonowe i brzegi sterówek są włoskowato postrzępione. Pokrywy podogonowe zazwyczaj są kasztanowate z czarnymi, połyskującymi plamami. Tęczówka oka jest żółtobrązowa lub brudnordzawa. Dziób i nogi są sinoszare. W połowie skoku znajduje się ostroga, która z wiekiem ptaka staje się coraz dłuższa.
Kura bażanta jest o wiele skromniej ubarwiona. Dominuje kolor szarobrązowy, ochronny z płowobrunatnymi plamami. Na płaszczu, bokach ciała i wolu występują ciemnobrązowe plamy z czerwonobrunatnymi obrzeżeniami. Pierś i brzuch po wypierzeniu są pozbawione upstrzenia, lecz później trafiają się kury o wyraźnych łuskowatych brunatnych plamach na piersiach. Lotki są brunatne, z poprzecznymi płowymi pręgami. Ogon długi, choć znacznie krótszy niż u samca, szaro i płowo poprzecznie prążkowany.
Młode bażanty pod względem ubarwienia są podobne do samicy. Od około 3 tygodnia życia u kogutów po bokach piersi zaczynają wyrastać barwne pióra. Pisklęta puchowe mają wierzch głowy jasnobrązowy lub brązowy z zaznaczonymi ciemniejszymi kreskami po bokach potylicy.
Boki głowy są płowe, za uchem widoczna jest czarna plamka. Grzbiet jest beżowobrunatny z ciemniejszą smugą pośrodku. Spód ciała jest płowy lub płowo-żółty.
Występowanie: Pierwotną ojczyzną bażanta była Azja Środkowa Obecnie rozprzestrzenienie tych ptaków jest znacznie szersze, ponieważ populacje aklimatyzowanych bażantów występują w całej Europie, prawie całych Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i południowej Kanadzie. W Polsce pospolite.
Biotop: Biotop bażantów stanowią tereny o pokrywie roślinnej zapewniającej im bezpieczeństwo oraz odpowiednią ilość pokarmu. W swojej ojczyźnie bażanty zamieszkują lasy łęgowe o gęstym podszyciu oraz przestrzenie porosłe wysokimi trawami i trzcinami.
Zarówno w Europie, jak w Ameryce bażanty wybierają tereny wilgotne, łąki o wysokich trawach i zaroślach przechodzące w pasy trzcin nad jeziorami lub rzekami. Chętnie przebywają również w niezbyt dużych,. kompleksach lasów mieszanych, liściastych i łęgowych, w partiach o przewadze młodszych klas wieku oraz z gęstym podszytem, lubią też. tereny polne o wysokiej kulturze rolnej, na których występują różnego rodzaju kępy krzewów (remizy),niewielkie laski śródpolne, młodniki olszyny, wzdłuż niewielkich cieków wodnych itp. Woda w zasadzie nie jest bażantom niezbędna do picia, lecz jej występowanie jest bardzo ważnym czynnikiem środowiskowym. Zbiorniki i cieki wodne są ośrodkami bujnego życia roślinnego i zwierzęcego. Wobec niemal wszystkożerności bażantów jest tu również łatwy dostęp do żwiru i gruboziarnistego piasku ułatwiającego rozcieranie pokarmu w żołądku (gastrolity).
Pokarm: Bażant jest ptakiem o dużym zapotrzebowaniu pokarmowym. Dziennie zjada około 70-130 g pożywienia (7-10% jego własnej masy), potrafi jednak przeżyć w zimie 2-3 tygodnie zupełnie bez pokarmu. Skład pokarmu u bażantów jest bardzo urozmaicony. U ptaków dorosłych w okresie wiosny i lata udział pokarmu zwierzęcego wynosi około 40%. Składają się na to owady doskonałe, larwy owadów, mięczaki, dżdżownice, czasem drobne rybki, a nawet gady, płazy i myszowate. W okresie jesienno-zimowym wzrasta udział pokarmu roślinnego. Zjadane są wówczas łodygi, liście, pączki kłącza bulwy, owoce oraz nasiona wielu roślin uprawnych i dzikich przy czym występuje wyraźna preferencja roślin uprawnych (ok. 52% diety).
Do dzikich roślin jadanych chętnie przez bażanty (ok. 26% pokarmu) należą borówki, maliny, wiśnie, jeżyny, jagody ligustru i głogów, śliwki, owoce berberysu, jarzębiny, dzikiej róży, tarniny, nasiona gorczycy, żołędzie. Rośliny uprawne, a zwłaszcza zboża, ziarna kukurydzy, gryki, prosa, pszenicy i jęczmienia, źdźbła traw, koniczyna, lucerna, seradela, liście topinamburu, są bardzo ważnym składnikiem pożywienia, a sezonowo również rośliny okopowe: marchew, ziemniaki, bulwy topinamburu, buraki pastewne i cukrowe.
Rozród: Pierwsze zewnętrzne oznaki aktywności płciowej można zaobserwować u kogutów, gdy bażanty znajdują się jeszcze w stadach zimowych w miejscach ich sezonowej koncentracji. W okresie poprzedzającym toki (w Polsce od połowy lutego) zaczynają się wędrówki (na odległość do kilkunastu km) części kogutów z terenów zimowiskowych na tereny tokowisk. W tym okresie koguty wybierają swoje tereny tokowe, których bronią przed innymi. Nie dotyczy to jedynie kur. W kilku miejscach tego terenu kogut regularnie pieje, co połączone jest z głośnym łopotaniem skrzydłami. Pianie ma na celu zwabienie kur i ewentualne ostrzeżenie innych kogutów o zajęciu terytorium. Czasami dochodzi do potyczek, choć często słabszy kogut rezygnuje i ucieka pola walki. Właściwy tok to chodzenie przed kurą drobnymi kroczkami z napuszonymi piórami i opuszczonymi skrzydłami oraz wydawanie niskich, kwokających głosów. Drepcząc przed kurą, kogut ofiaruje jej resztki pokarmu. Koguty tokują przez cały dzień, natomiast deptanie odbywa się przeważnie w godzinach rannych. Kury bażancie przechodzą' na tereny tokowe, na których następuje deptanie, lecz gniazdują często poza nimi. Właściwe toki zaczynają się około połowy marca i trwają zazwyczaj do pierwszych dni czerwca, czasami nawet do pierwszych dni lipca. W okresie toków jeden kogut zapładnia kilka, czasami kilkanaście kur. Jedno deptanie zapładnia kurę na dłuższy czas (2-3 tygodni), gdyż plemniki, które dostają się do jajowodu, zachowują przez ten czas dostateczną żywotność. W pierwszych dniach kwietnia kury zaczynają znosi jaja; na początku 2-3-dniowymi przerwami, w późniejszym okresie zwykle po jednym jaju co drugi dzień. W tym też okresie kury zakładają gniazda, do których składają zwykle kilkanaście jaj. Pierwsze jaja, które w dużym procencie są niezapłodnione, zwykle kura gubi. Jaja bażantów są oliwkowe, oliwkowobrunatne, szarozielone, czasami z brązowymi lub szarordzawymi plamami.
Miejsca na gniazda wybierane są przez kury niezbyt starannie; również samo gniazdo jest zwykle niestarannie zbudowane Jest to często płytkie zagłębienie w ziemi skąpo wyścielone trawą lub innymi łatwo dostępnymi materiałami. Pisklęta bażancie są zagniazdownikami właściwymi: zaraz po wykluciu i wyschnięciu opuszczają gniazdo.
Rozwój: Pisklęta, całkowicie okryte puchem, mogą opuścić gniazdo wkrótce po wylęgu i wyschnięciu. Szybko i łatwo uczą się wyszukiwania pokarmu. Pod koniec drugiego tygodnia życia zaczynają podfruwać, a po 3 tygodniach nocują już niekiedy na gałęziach. Puch zostaje szybko zastąpiony upierzeniem młodocianym. Dymorfizm płciowy w upierzeniu zaczyna być widoczny już w 5-6 tygodniu życia bażantów, kiedy kogutkom po obu stronach piersi zaczynają porastać barwne pióra. W wieku około 8-9 tygodni zaczyna się wymiana upierzenia młodocianego na upierzenie ptaków dorosłych. Wymiana ta trwa około 4-6 tygodni. W wieku 14-16 tygodni bażanty posiadają już upierzenie osobnika dorosłego.
Wiek bażantów można określić mierząc zachyłek uchodzący do jelita w pobliżu otworu odbytowego, tzw. torebkę Fabrycjusza. Zachyłek ten znajduje się na górnej ścianie steku wewnątrz otworu odbytowego.
Torebka Fabrycjusza u piskląt jednodniowych ma średnicę 4 mm, i co tydzień zwiększa się o 2-3 mm . W 10 tygodniu życia osiąga 23-24 mm. W lecie drugiego roku życia torebka ta zanika lub staje się bardzo płytka. Wiek młodych bażantów od 2-41 tygodnia życia można określić również na podstawie wymiany i wzrostu lotek. Wiek kogutów można określić na podstawie długości ostrogi (w wieku 6 miesięcy ostroga ma długość 5 mm, w wieku 18 miesięcy - 9,5 mm, a w wieku 30 miesięcy - 13,5 mm). Wiek dorosłego koguta można określić na podstawie liczby pierścieni rogowych na ostrogach (liczba pierścieni +1 daje liczbę lat). Metoda ta nadaje się do określenia wieku jedynie w łowiskach otwartych, ponieważ w bażanciarniach, gdzie ptaki karmione są przez cały rok, nie ma wyraźnej różnicy między rocznymi przyrostami ostrogi.
Bażanty nie są ptakami długowiecznymi, dożywają wieku 11-12 lat.
Behawior: W różnych okresach roku bażanty zachowują się odmiennie. Cechą charakterystyczną jest ich skłonność do zimowych, przemieszczeń, którą wykazują koguty zwłaszcza jesienią po zmianie upierzenia, zimą po ponowie i wiosną w okresie toków. Kury wędrują przed założeniem gniazd. Przemieszczenia bażantów odbywają się głównie rano, w kierunku na wschód; stwierdzono, że kierunek wędrówek wyznaczają także cieki wodne.
Bażanty wędrują pieszo, rzadko używając skrzydeł (np. dla pokonania przeszkody, w razie niebezpieczeństwa). Nocują na drzewach, zwykle w pewnej odległości od pnia, aby wyczuć ruch gałęzi wyrazie zbliżenia drapieżnika. Jeśli im nic nie zakłóca spokoju, wielokrotnie nocują na tym samym drzewie..
Znaczenie gatunku: Istotna jest rola bażanta dla gospodarki rolnej, gdyż zjada on nieraz znaczne ilości stonki ziemniaczanej, drutowców (larwy sprężyków) oraz innych szkodliwych owadów a także pewne ilości nasion chwastów. Czasami bażanty mogą wyrządzać szkody w uprawach przez wyjadanie zasiewów. Zarzut niszczenia zasiewów może być uzasadniony jedynie w przypadku bardzo dużego zagęszczenia w pobliżu pól obsianych pszenicą lub jęczmieniem. Z reguły jednak bażantom przypisuje się szkody wyrządzane faktycznie przez inne ptaki, np. gawrony. Niektórzy twierdzą, że zagęszczenie pogłowia bażantów jako gatunku nierodzimego może wpływać na zmniejszenie się liczby kuropatw w łowisku. Wydaje się za mało uzasadnione, choć w przypadku korzystania z tej samej niezbyt obfitej bazy pokarmowej na ubogich siedliskach, gatunki te mogą ze sobą konkurować. Przy właściwie prowadzonych zabiegach hodowlanych (dokarmianie) o zjawisku tym nie może być mowy. Część myśliwych wyraża również opinię, że bażant i cietrzew czują się źle w bezpośrednim sąsiedztwie, że bażanty jak gdyby wypierają cietrzewie z ich miejsc bytowania. Od wielu lat obserwuje się w Polsce i Europie stały spadek pogłowia cietrzewi, które lubią spokój i nie czują się najlepiej na terenach intensywnie zagospodarowanych. Problem istotnej dysoperacji między bażantem i cietrzewiem wymaga jednak zbadania, zwłaszcza pod względem przenoszenia chorób pasożytniczych.
Kuropatwa - Perdix perdix (Linnaeus, 1758)
Synonim: Kuropatwa szara
Rodzina: Bażanty - Phasianidae
Rząd: Kuraki - Galliformes
Opis: Ptaki średniej wielkości, z krótkim ogonem i zaokrąglonymi skrzydłami. Dorosły samiec ma boki głowy i podgardle rdzawe, głowę brązową z wąskimi jasnymi cętkami, wierzch ciała z delikatnym rdzawo-szaro-brązowym poprzecznym prążkowaniem. Pokrywy skrzydłowe rdzawo-czarne z jasną cętką wzdłuż stosiny. Spód ciała białopopielaty, na piersi czekoladowa podkowa. Na bokach ciała na szarawobiałym tle szerokie poprzeczne rdzawobrązowe paski. Wokół oczu i za nimi w porze godowej pojawiają się czerwone "korale". Nogi i dziób są szaroniebieskie. Lotki są jasnobrązowe z 7-8 rozmytymi jasnymi prążkami, sterówki rdzawe, tylko 2 wewnętrzne pary prążkowane jak wierzch ciała.
U dorosłej samicy kolor rdzawy zastąpiony jest brązowym. Ogólnie jest ona jaśniejsza i mniej kontrastowo ubarwiona. Na pokrywach skrzydłowych prócz podłużnej cętki występuje kilka poprzecznych jasnych prążków (ważna cecha diagnostyczna). Jasne cętki na głowie rozszerzają się w trójkątne plamki.
Młode do trzeciego miesiąca życia są jasnobrązowe w jasne podłużne cętki, później podobne do dorosłych, różnią się jedynie ostrymi zakończeniami lotek pierwszorzędowych i żółtawym kolorem nóg.
Występowanie: Kuropatwa była pierwotnie gatunkiem stepowym, który wraz z wycinaniem lasów i rozwojem osada rozprzestrzenił się stopniowo na całą Europę, częściowo w drodze introdukcji dokonywanych już w XVI w. i później, częściowo samoistnie. Obecnie zamieszkuje Europę i Azję Zachodnią do 60° szerokości geograficznej północnej, a także Amerykę Północną w tym samym pasie klimatycznym (populacja wolnożyjąca powstała po introdukcji kuropatw w XIX w. zapewne z Węgier). W Polsce występuje w całym kraju podgatunek nominalny P. perdix perdix.
Biotop: Kuropatwy zamieszkują tereny otwarte, pokryte niską roślinnością, z kępami krzewów lub wyższych chwastów, a więc w warunkach klimatu umiarkowanego obecnie najczęściej pola uprawne, łąki i pastwiska. Unikają terenów skalistych .i wilgotnych oraz rozległych monokultur gdzie nie znajdują osłony dla gniazd. Po żniwach przenoszą się w okopowe, a zimę spędzają na ogół na oziminach, podchodząc w poszukiwaniu pokarmu w pobliże osiedli ludzkich.
Pokarm: Dorosłe kuropatwy żywią się głównie pokarmem roślinnym z dodatkiem 5-10% pokarmu zwierzęcego i bezkręgowców, żerując na ziemi i wśród roślin do wysokości do 20 cm. Skład pokarmu zmienia się w cyklu rocznym. Zimą i na wiosnę przeważają zielone części zbóż i traw, a w lecie i jesienią wszelkiego rodzaju nasiona, przede wszystkim chwastów. Wśród chwastów ulubionymi gatunkami są: gwiazdnica pospolita, wiechlina, różne gatunki rdestu, komosy i poziewnika.
Rozród i rozwój: Zimę kuropatwy spędzają w stadkach rodzinnych. Wczesną wiosną oddzielają się od nich starsze pary (kuropatwy są monogamiczne i pary są trwałe); a osobniki jednoroczne tworzą okresowo duże grupowania, gdzie wśród gonitw i bijatyk, w których aktywnie uczestniczą samice, formują się pary, które następnie zajmują własne terytoria.
W maju samica wygrzebuje w ziemi płytki dołek pod osłoną traw lub krzewów, wyściełając go suchymi trawami i liśćmi po czym w odstępach 1-2 dniowych znosi 10-20, średnio około 15 jaj. Jaja są oliwkowoszare, aż do momentu rozpoczęcia wysiadywania przykrywane trawami. Inkubacja trwa 23-25 dni, wysiaduje tylko samica, ale samiec stale jej towarzyszy. Wylęg jest równoczesny, w, połowie czerwca. W razie zniszczenia gniazda występuje lęg kompensacyjny (10-12 jaj, wylęg w lipcu). Młode są od razu samodzielne, już w 2 tygodniu życia potrafią latać, choć są o połowę mniejsze od dorosłych.
Stadko rodzinne przebywa razem do końca zimy, powiększone zwykle o samotne koguty, których nadwyżka (do 50%) stale istnieje w populacji, oraz pary bez młodych. Młode kuropatwy osiągają wielkość dorosłych po około 100 dniach, a dojrzałość płciową w następnym roku. Młode różnią się od dorosłych przez pierwsze 2 miesiące życia brązowawym upierzeniem, a do 5 miesiąca życia kolorem nóg, które są u nich żółte (u dorosłych szaroniebieskie). Cechą odróżniającą je przez cały pierwszy rok życia jest kształt I i II lotki pierwszorzędowej, które są węższe i ostro zakończone (u dorosłych w wieku ponad 1 rok - szerokie i półokrągłe).
Kuropatwy dorosłe pierzą się dwa razy w roku: pierzenie zupełne występuje po ukończeniu lęgów, a częściowe przed okresem, lęgowym. Pierwsze z nich rozpoczyna się w początkach lipca od wewnętrznych lotek pierwszo- i drugorzędowych oraz środka ogona i postępuje symetrycznie ku skrajom, obejmując w sierpniu pióra pokrywowe. Ostatnie, już w końcu września, zmienione są lotki szczytu skrzydła. Pierzenie przedlęgowe u samców odbywa się w maju i obejmuje cześć piór pokrywowych związanych z szatą godową, u samic trwa dłużej (III-V) i obejmuje wszystkie pióra pokrywowe. Młode odbywają pierzenie zupełne (z wyjątkiem skrajnych dwóch lotek pierwszorzędowych) między 4 i 14 tygodniem życia.
Behawior: Kuropatwy są na większości areału gatunkiem ściśle osiadłym, przemieszczają się w cyklu rocznym na przestrzeni kilku sąsiadujących pól, nie dalej niż w promieniu paru kilometrów. Nawet po przesiedleniu ponad 90% ptaków pozostaje w odległości mniejszej niż 5 km od miejsca wypuszczenia. Nieregularne migracje kuropatw, prawdopodobnie związane są z suchymi latami lub bardzo śnieżnymi zimami, znane są we wschodniej części areału.
Średnia długość życia kuropatw, które dożyły pierwszej jesieni, wynosi około 7miesięcy, najstarsza kuropatwa obrączkowana przeżyła 5 lat i 2 miesiące.
Znaczenie gatunku: Liczebność kuropatw, podobnie jak wielu innych gatunków bytujących w tak niezłożonych ekosystemach, jakimi są pola uprawne, podlega znacznym wahaniom z roku na rok. Niezależnie jednak od nich w europejskiej populacji kuropatw stwierdza się w ostatnim ćwierćwieczu znaczy spadek liczebności. Ponieważ wydaje się decydować o tym obecnie śmiertelność piskląt spowodowana chemizacją rolnictwa, która nie jest czynnikiem zależnym od zagęszczenia, a przy tym ze względów praktycznych raczej nieodwracalnym, gatunek ten na terenie Europy jest poważnie zagrożony, mimo że na niektórych terenach jeszcze dość liczny. Dawniej kuropatwa była popularnym gatunkiem łownym, obecnie w wielu krajach podlega już całorocznej ochronie.
Przepiórka - Coturnix coturnix (Linnaeus, 1758)
Rząd: Kuraki - Galliformes
Rodzina: Bażanty - Phasianidae
Opis: Jest to ptak wielkości szpaka, proporcjami i ubarwieniem przypominający kuropatwę. Za okiem występuje szeroka biała brew, na grzbiecie i bokach ciała podłużne kremowobiałe kreski. Podgardle u samca jest ciemnobrązowe (duża zmienność indywidualna), u samicy białawe. Młode są podobne do samicy.
Występowanie: Przepiórka gnieździ się w całej Eurazji między 40° i 60° szerokości geograficznej północnej prócz Skandynawii, Wysp Brytyjskich i Alp, w Azji Mniejszej i Maroku oraz w południowej i południowo-wschodniej Afryce i na Madagaskarze.
Biotop: Zamieszkuje tereny otwarte do wysokości 1000 m n.p.m.: stepy, pola uprawne, łąki z niskimi zaroślami, nie unika także monokultur.
Pokarm: Przepiórka żywi się nasionami chwastów i bezkręgowcami (głównie owadami), zbierając je lub wygrzebując z ziemi za pomocą nóg i dzioba, a także chwytając w powietrzu (podfruwając do 1 m nad ziemię). Dodatek stanowią zielone części roślin.
Rozród: W porze godowej obserwuje się walki samców o terytoria lęgowe, ale nie wiadomo, czy pary są trwałe.
W początkach maja samica zakłada na ziemi pod osłoną roślin gniazdo w postaci płytkiego dołka wysłanego dostępnym materiałem roślinnym, do którego następnie znosi w odstępach jednodniowych 8-15, średnio 10, białokremowych w ciemnobrązowe plamki jaj. Inkubacja trwa 17-20 dni, wysiaduje wyłącznie samica. Wylęg jest równoczesny, młode od początku są samodzielne, już po 11 dniach potrafią latać. Przez pierwsze 30-50 dni pozostają w stadku rodzinnym w towarzystwie samicy. Drugi lęg ma miejsc, w przypadku zniszczenia pierwszego zniesienia.
Dojrzałość płciową młode przepiórki osiągają po roku. Dorosłe osobniki przechodzą pierzenie zupełne raz w roku - po okresie lęgowym (VI-VIII) - i raz częściowe przed powrotem na lęgowiska (II-IV). Młode pierzą się prawie zupełnie przed odlotem na zimowiska, nie zmieniając jedynie 3-4 lotek w szczycie skrzydła (co daje możność oceny wieku w populacji lęgowej).
Behawior: Przepiórka jest gatunkiem przelotnym, czym różni się od wszystkich innych palearktycznych kuraków. Należy do migrantów nocnych, wędruje szerokim frontem. Wędrówka jesienna odbywa się w sierpniu-październiku, wiosenna w marcu-maju. Część osobników zimuje na afrykańskim wybrzeżu Morza Śródziemnego, jednak większość odbywa wędrówkę przez Saharę i zimuje w pasie suchych stepów Afryki Równikowej w warunkach prawie pustynnych (pora sucha), w porównaniu z wilgotnymi środowiskami, jakie zamieszkuje w porze lęgowej. Przepiórki azjatyckie zimują w Indiach. Populacja południowoafrykańska jest osiadła. W latach o bardzo ciepłej wiośnie znane są przypadki wczesnego gnieżdżenia się na wybrzeżu Morza Śródziemnego, po czym następuje dalsza wędrówka na północ już z kilkutygodniowymi młodymi.
W centralnej Europie przepiórka, podobnie jak kuropatwa, jako gatunek związany z krajobrazem rolniczym narażona jest na postępującą chemizację biotopów lęgowych, a więc zmniejszanie się przyrostu naturalnego. Drugim zagrożeniem są masowe polowania na trasie przelotu. Przepiórki azjatyckie wydają się być w lepszej sytuacji.
Gęgawa - Anser anser (Linnaeus, 1758)
Synonim: Gęś gęgawa
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Gęgawa ubarwienie ma dość jednolite, popielatoszare, wyróżnia się bardzo jasny wierzch skrzydeł, dobrze widoczny w locie, oraz białe pokrywy podogonowe. Dziób ma barwę pomarańczoworóżową z białym paznokciem. Nogi cielistoróżowe. Brak jest cech zewnętrznych, na podstawie których można by odróżnić samice od samców, chociaż te ostatnie są przeważnie większe. U osobników dorosłych brzuch jest jasnoszary z ciemnymi okrągłymi plamami, których brak u osobników młodych.
Występowanie: Obszar lęgowy gęgawy obejmuje całą środkową część Azji oraz Europę. W tej ostatniej gęgawa gnieździ się wyspowo w wielu krajach. Przypuszczalnie kiedyś obszar jej europejskiego występowania był ciągły, a wyspowy charakter przybrał wskutek spadku liczebności tego gatunku, wywołanego prawdopodobnie działalnością człowieka.
W Polsce gęgawa gnieździ się przede wszystkim w zachodniej i, północnej części kraju, chociaż nieliczne stanowiska znajdują się również w południowo-wschodniej Polsce. Jest to jedyny gatunek gęsi gnieżdżący się w naszym kraju.
Biotop: Biotopem lęgowym gęgawy są stawy i jeziora z szerokim pasem trzcin, a także rzeczne tereny zalewowe.
Pokarm: Pokarm gęgawy stanowią rośliny. Zjada przede wszystkim ich zielone, miękkie części oraz nasiona i korzenie. Żeruje najczęściej na łąkach w pobliżu wody, w zimie często również na oziminach.
Pobiera także pokarm z wody, z roślinności wynurzonej oraz spod wody, wybierając pożywienie przez zanurzenie przedniej części ciała. W porównaniu z innymi gatunkami gęsi jej przeloty na żerowiska są krótkie i nie tak regularne.
Rozród: Gniazdo samica zakłada najczęściej w trzcinach na płytkiej wodzie Spotyka się również gniazda na ziemi najczęściej na wyspach, a na terenach zalewowych w krzewiastych wierzbach oraz na niskich ogławianych drzewach wierzb otoczonych wodą. Gniazdo w trzcinach zbudowane jest z materiału znajdującego się w wokół gniazda. Jest to duży kopiec słabo związanej trzciny, szerszy u podstawy, z wygniecioną na wierzchu niecką, dodatkowo wyścieloną puchem. Gniazda w krzewach zbudowane są z suchych traw, patyków, zielonych części roślin naniesionych przez wodę. Gniazda na drzewach i na ziemi na ogół nie posiadają specjalnej konstrukcji poza wyściółką naturalnej niecki.
Gęsi umieszczają swe gniazda w miejscach izolowanych przez wodę od brzegu, co zabezpiecza je przed drapieżnikami czworonożnymi i przed człowiekiem.
W drugiej połowie marca lub w kwietniu samica składa najczęściej) 4-6 jaj. Wysiadywanie rozpoczyna się po złożeniu ostatniego jaja i trwa 28 dni. Jaja są na początku białe, potem, w miarę postępującej inkubacji nabierają brązowej barwy. Wysiaduje samica, samiec w tym czasie trzyma się w pobliżu gniazda, ostrzegając samicę o zbliżającym się niebezpieczeństwie. Młode są zagniazdownikami, od pierwszych dni życia dobrze pływają, nurkują i biegają. Żerują samodzielnie. Prowadzi je samica, podczas gdy samiec strażuje przy rodzinie. Gęgawy są monogamiczne, związane pary przebywają ze sobą przez wiele lat. W przypadku utraty partnera następuje jednak związek ponowny. Młode rosną bardzo szybko i już po 50-60 dniach są zdolne do lotu. Przebywają one nadal z rodzicami aż do wiosny następnego roku. Dojrzałość płciową uzyskują najczęściej w trzecim roku życia.
W okresie wymiany piór lotnych na skrzydłach, ptaki przez okres około jednego miesiąca są nielotne. Osobniki dorosłe prowadzące młode przechodzą ten okres podczas wodzenia młodych od maja do lipca. W okresie, gdy młode zaczynają latać, ptaki dorosłe są już również lotne. Młode, niedojrzałe płciowo osobniki oraz część dorosłych, których lęgi się nie udały, pierzą się jednocześnie, zrzucając lotki w drugiej połowie maja. Ptaki niedojrzałe płciowo na pierzenie gromadzą się w atrakcyjnych miejscach pierzowiskowych. Przechodzą one ten ważny dla nich okres kryjąc się w niedostępnych trzcinach lub krzewach wierzby, jak to ma miejsce w jednym z naszych pierzowisk u ujścia Warty, gdzie pierzy się w jednym miejscu około 2500 ptaków.
Tereny zimowiskowe gęgawy obejmują Wyspy Brytyjskie, Holandię, Niemcy, basen Morza Śródziemnego i wybrzeża Morza Czarnego. Gęgawy odlatują na zimowiska w październiku i listopadzie.
Gęś białoczelna - Anser albifrons (Scopoli, 1769)
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: W Polsce występuje podgatunek Anser albifrons albifrons (Scop. 1769). Upierzenie osobnika dorosłego jest ogólnie szaro- popielato-brązowe. Na brzuchu gęsi te mają ciemne poprzeczne pasy. Nad dziobem i częściowo wokół niego występuje biała, szeroka opaska nie zachodząca między oczy. Dziób jest różowy z białym paznokciem: Nogi są pomarańczowe. Obie płci nie różnią się od siebie zewnętrznie.
Osobniki młodociane pierwszej jesieni nie mają ciemnych pasów na brzuchu i białego pasa wokół dzioba. Również kolorem dzioba różnią się one od osobników dorosłych, gdyż zarówno paznokieć jak i brzegi dzioba mają czarnobrunatne zabarwienie Od podobnej gęsi małej można odróżnić ten gatunek po długości dzioba, który jest najpewniejszym kryterium odróżniania tych ptaków w pierwszym roku życia.
Występowanie: Tereny lęgowe gęsi białoczelnej rozciągają się równoleżnikowym pasem w arktycznej części Europy, Azji i Ameryki Północnej. W Polsce natomiast gęś ta się nie gnieździ.
Biotop: Biotopem lęgowym gęsi białoczelnej są podmokłe tereny tundry. Gniazdo ptaki umieszczają na ziemi, wyścielając płytkie zagłębienie suchymi częściami roślin i puchem.
Samica składa najczęściej 5 lub 6 jaj, które wysiaduje przez 27-28 dni- Młode prowadzone są przez oboje rodziców, z którymi pozostają przez pierwszą jesień i zimę Do lęgów przystępują one w trzecim roku życia.
Pierwsze gęsi białoczelne pojawiają się w Polsce we wrześniu, ale główna fala przelotu następuje w październiku i listopadzie. Gęsi zatrzymują się na dłużej w zachodniej części Polski.
Przebywają one najczęściej w mieszanych stadach z gęsią zbożową, są jednak znacznie mniej liczne niż zbożówki. W województwie gorzowskim gęś białoczelna stanowi od 5 do 20% wszystkich gatunków gęsi. Przelot wiosenny trwa od końca lutego przez marzec i kwiecień.
Behawior: Gęś białoczelna w czasie przelotu przez Polskę związana jest z jeziorami, rozlewiskami rzek, a także z jeziorami i zalewami przymorskimi. Noce spędza w dużych stadach, najczęściej mieszanych z gęsią zbożową, na wodzie. W ciągu dnia przelatuje na żerowiska polne razem z gęsią zbożową lub w osobnych stadach żeruje na łąkach, Na żer wylatuje rano i wraca na wodę późnym wieczorem. W ciągu dnia najczęściej około południa część gęsi wraca na wodę, ażeby się napić. W porównaniu z gęsią zbożową, której głównym żerowiskiem są pola uprawne, gęś białoczelna podczas jej pobytu w Polsce znacznie więcej czasu spędza na żerowaniu na łąkach i na płytkiej wodzie. Na jesieni żeruje na polach, na ścierniskach, zjadając ziarno, zwłaszcza kukurydzy. Późną jesienią żeruje również na oziminach, a wiosną głównie na łąkach.
W ostatnich dziesięcioleciach zanotowano wzrost liczebności gęsi białoczelnej na zimowiskach zachodniej Europy oraz na Węgrzech. Związane jest to prawdopodobnie z regulacją polowań na te ptaki na terenach ich zimowisk oraz korzystnymi zmianami środowiskowymi, powiększającymi ich naturalną bazę pokarmową.
Gęś mała - Anser erythropus (Linnaeus, 1758)
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Jest to najmniejsza z szarych gęsi. Upierzenie osobnika dorosłego jest bardzo podobne do upierzenia gęsi białoczelnej. Na brzuchu ma ciemne poprzeczne pasy. Nad dziobem biała plama zachodząca na czoło między oczami. Wokół oczu wyraźne żółte obwódki. Dziób bardzo krótki (do 38 mm), różowy z białym paznokciem. Nogi pomarańczowe. Osobniki obu płci nie różnią się między sobą zewnętrznie.
Osobniki młode na jesieni i pierwszej zimy nie mają białej tarczy nad czołem oraz ciemnych pasów na brzuchu. Dodatkowo brzegi dzioba, paznokieć i czasem grzbiet dzioba mogą mieć czarno-brunatne zabarwienie, które stopniowo późną jesienią i w zimie traci intensywność i przechodzi w barwy osobnika dorosłego. Najpewniejszą cechą gatunkową jest więc długość dzioba. W terenie gęsi tego gatunku wyróżniają się od innych gęsi ruchliwym żerowaniem.
Występowanie: Tereny lęgowe gęsi małej rozciągają się równoleżnikowym, wąskim pasem w tundrowej części Europy i Azji. Migracje z europejskich terenów lęgowych wiodą na południe przez ZSRR, kraje bałtyckie i Europę Środkową.
Tereny zimowiskowe są rozproszone i obejmują Rumunię, Bułgarię, Grecję, Jugosławię, i Turcję. W Polsce występuje w okresie przelotów, liczniejsza jest we wschodniej części kraju. W czasie migracji i zimowania trzyma się otwartych miejsc obejmujących łąki, pastwiska, stepy i pola uprawne. Nocuje najczęściej na jeziorach i rzekach.
Pokarm: jest słabo poznany. Na zimowiskach zjada najczęściej liście traw i ziarna zbóż. Gęś mała w porównaniu ze zbożową i białoczelną woli jednak pokarm naturalny, nie związany z polami uprawnymi.
Biotop: Gęś mała gnieździ się w tundrze u wybrzeży morskich, na wyspach, nisko położonych częściach tundry oraz na skalistych zboczach gór. Gniazdo jest umieszczane najczęściej na pagórkach w otwartym terenie, a czasami w krzakach brzozy. Gniazduje w rozproszeniu. Do budowy gniazda używa trawy i innych roślin znajdujących się w pobliżu. Samica znosi najczęściej 4-6 jaj, które wysiaduje przez okres 25-28 dni. Pisklęta są zagniazdownikami, wodzą je oboje rodzice. Okres wodzenia trwa 35-40 dni. Młode pozostają z rodzicami przez jesień i zimę. Dojrzałość płciową osiągają w trzecim roku życia, a czasami już w drugim.
Po drugiej wojnie światowej obserwuje się znaczny spadek liczebności gęsi małej.
Gęś zbożowa - Anser fabalis (Latham, 1787)
Synonim: Zbożówka
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Wygląd osobników obu płci jednakowy, samce są jednak zwykle większe. Dziób jest pomarańczowożółty z czarnym paznokciem i czarną obwódką u nasady. Szerokość obwódki bardzo różna, zależnie od podgatunku i cech osobniczych. Upierzenie o dominującej barwie brązowoszarej. Pokrywy podogonowe białe, brzuch jasny, bez plam. Głowa i szyja są ciemniejsze. Wiosła żółtopomarańczowe.
Areał lęgowy: rozciąga się w strefie tundry i tajgi europejskiej części b.ZSRR, sięgając na wschodzie do Półwyspu Tajmyr, a na zachodzie obejmując również Półwysep Skandynawski. W Polsce gęś zbożowa się nie gnieździ. Zimowiska europejskie gęsi zbożowej rozmieszczone są wyspowo. Najwięcej ptaków skupia się w tym okresie na Węgrzech, w Holandii, a także w obu państwach niemieckich, w zachodniej części Polski oraz na rozproszonych stanowiskach w kilku krajach południowej Europy.
Pierwsze stada gęsi zbożowej pojawiają się w Polsce już we wrześniu, a szczyt ich liczebności przypada na październik i listopad. Określanie gęsi zbożowej w tym okresie jako przelotnej jest słuszne w odniesieniu do wschodniej części kraju, niewłaściwe natomiast jest dla części zachodniej. Wiele obserwacji wskazuje bowiem na to, że część gęsi zatrzymuje się w zachodniej Polsce na czas dłuższy i do dalszych przemieszczeń zmuszane są one dopiero zamarzaniem wód i opadami śniegu. Wiosenny pobyt gęsi jest znacznie krótszy niż jesienny, ptaki podejmują wędrówkę na tereny lęgowe bardzo wcześnie.
Dłużej pozostające stada, które spotkać można jeszcze w maju, to prawdopodobnie osobniki młodociane, które w tym sezonie nie przystępują jeszcze do lęgów.
Biotop: Gęś zbożowa w naszym kraju związana jest przede wszystkim z jeziorami i rozlewiskami dużych rzek. Prowadzi bardzo uregulowany tryb życia: noce spędza na wodzie w dużych stadach, a wczesnym rankiem przelatuje na żerowiska polne. W porze południowej część gęsi wraca na wodę, aby się napić. Wieczorem i w nocy wszystkie gęsi wracają z żerowisk na noclegowiska.
Pokarm: Głównym żerowiskiem tego gatunku w naszym kraju są pola uprawne. W okresie jesieni gęsi te żerują najchętniej na ścierniskach zbóż. Szczególnie preferowanym pokarmem jest ziarno kukurydzy. Na ścierniskach po tej roślinie gęsi żerują nawet po ich zaoraniu. Zimą głównym pokarmem stają się oziminy. Wiosną natomiast znacznie częściej spotyka się zbożówki żerujące na świeżej trawie na łąkach i pastwiskach. Ptaki te zjadają również kłącza, liście i nasiona roślin wodnych, jednakże stanowią one jedynie pokarm uzupełniający.
Behawior: Zbożówki nocują w dużych stadach, i żerują najczęściej w tabunach po kilkadziesiąt lub kilkaset sztuk w każdym. Duże zgromadzenia na żerowiskach - po kilka tysięcy ptaków i zdarzają się jedynie w bardzo atrakcyjnych miejscach. W żerujących stadach często spotyka się również gęsi białoczelne.
Cienka warstwa śniegu na polach lub cienka warstwa lodu na noclegowisku nie zniechęcają gęsi, dopiero gruba warstwa śniegu połączona z mrozami zmusza je do dalszych przemieszczeń.
Biotop: Biotopem lęgowym gęsi zbożowej są podmokłe tereny tundry i tajgi. Gniazdo zakłada na ziemi w płytkim zagłębieniu, które wyściela trawą i puchem. Samica składa 4-6 jaj, które wysiaduje przez 27-29 dni. Młode są zagniazdownikami, prowadzą je oboje rodzice. W okresie jesiennej migracji w zimie towarzyszą rodzicom. Dojrzałość płciową uzyskują w trzecim, a czasem w drugim roku życia. Najdłuższy wiek określony na podstawie obrączkowania wyniósł 7 lat i 10 miesięcy
W ostatnich latach zanotowano wzrost liczebności gęsi zbożowej. Wiąże się on prawdopodobnie z dosyć korzystną sytuacją tego gatunku, którego środowisko lęgowe nie jest zagrożone, a postępująca regulacja polowań ha zimowiskach oraz bardzo dobre warunki żerowe na wielkołanowych polach sprzyjają wzrostowi liczebności.
Ohar - Tadorna tadorna (Linnaeus, 1758)
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: W szacie godowej samca dominuje kolor biały, gdyż białe są dolna część szyi, część piersi, boki i część brzucha, plecy, pokrywy na skrzydłach, pokrywy nadogonowe i część ogona.
Głowa i górna część szyi są zielone. Przez pierś i przednią część pleców przebiega poprzeczny rdzawokasztanowy pas. Wzdłuż ciała przez środek brzucha biegnie czarny pas, a na plecach dwa czarne pasy. Lusterko jest zielone, od strony ciała rdzawokasztanowate. Lotki pierwszorzędowe są brązowoczarne. Dziób czerwony z guzem przy nasadzie. Nogi różowe.
Samica w szacie godowej jest bardzo podobna do samca, różni ją przede wszystkim brak guza na dziobie oraz mniej kontrastowe ubarwienie. Szata spoczynkowa samca i samicy są podobne do godowej, lecz mniej kontrastowe.
Występowanie: Ohar obejmuje swym występowaniem Europę i Azję. W Europie gnieździ się na wybrzeżach morskich Skandynawii, Wysp Brytyjskich, Europy Zachodniej, na wybrzeżu Bałtyku, wyspowo na wybrzeżu Morza Śródziemnego oraz Morza Czarnego. W Polsce gnieździ się nielicznie na wybrzeżu oraz sporadycznie w głębi kraju. Poza wybrzeżem morza pojawia się rzadko.
Większość ptaków dorosłych pierwszą migrację podejmuje w czerwcu i lipcu. Jest to migracja na pierzenie, które ptaki te przechodzą przede wszystkim w rejonie niemieckiego wybrzeża Morza Północnego. Pierzowisko to gromadzi około 100 tysięcy ptaków. Migracja jesienna na tereny zimowisk jest zróżnicowana zależnie od miejsca lęgów. Ogólnie zimowiska oharów w Europie obejmują wybrzeża morskie terenów lęgowych oraz wybrzeża Morza Śródziemnego.
Pokarm: Pożywienie oharów stanowią bezkręgowce, szczególnie mięczaki, owady i skorupiaki. Zjadają też one małe rybki. ikrę oraz części roślin i nasiona. Żerują najczęściej brodząc w płytkiej wodzie i błocie, rzadziej na lądzie.
Biotop: W okresie lęgowym ohar związany jest przede wszystkim z wybrzeżem morskim. Zajmuje tereny charakteryzujące się płytkimi zalewami, jeziora przymorskie, ujścia rzek, limany i zatoki.
Gnieździ się w pobliżu wody w norach wygrzebanych przez inne zwierzęta. Czasem wykorzystuje również dziuple niskich drzew, wykroty, rzadko gęstą roślinność. Chętnie zajmuje gniazda sztuczne.
Rozród i rozwój: Miejsce na gniazdo wybiera samica w obecności samca. Składa ona najczęściej 8-10 jaj, które wysiaduje przez 29-31 dni. Pisklęta są zagniazdownikami, prowadzą je oboje rodzice. Rodzice opuszczają pisklęta najczęściej po 15-20 dniach wodzenia i odlatują na pierzowiska. Młode zbierają się w duże stada prowadzone przez kilka dorosłych osobników. Część młodych wodzona jest przez rodziców aż do lotności, którą osiągają po 45-50 dniach. Dojrzałość płciową osiągają w drugim roku życia, czasem później.
W ostatnich latach notuje się wzrost liczebności ohara prawie we wszystkich krajach Europy, a także zajmowanie przez niego również wód śródlądowych.
Krzyżówka - Anas platyrhynchos (Linnaeus, 1758)
Synonim: Kaczka krzyżówka
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
W Polsce występuje podgatunek Anas p. platyrhynchos L., 1758.
Opis: Samiec w szacie godowej ma zieloną głowię oddzieloną od kasztanowej piersi białą opaską, brzuch i boki ciała siwobiałe, marmurkowane, pokrywy ogonowe i środkowe sterówka czarne, pozostałe sterówki białe. Lusterko granatowe obustronnie biało obrzeżone, żółtozielony dziób i pomarańczowe nogi.
W szacie godowej samicy dominuje barwa brązowa. Brązowe pióra okrywowe są płowo obrzeżone. Lotki są brązowe. Sterówki są brązowo-płowo-białe. Kolor lusterka i nóg jak u samca. Dziób oliwkowobrązowy, często z ciemnymi kropkami lub plamami.
Samiec w szacie spoczynkowej przypomina samicę, różni się od niej zieloną barwą dzioba oraz zasięgiem białego górnego obrzeżenia na lusterku. Młode ptaki podobne są do samicy, ale różnice między płciami w wyglądzie dzioba nie są tak wyraźne jak u ptaków dorosłych wartości osiąga ona na jesieni.
Występowanie: Areał lęgowy krzyżówki rozciąga się na ogromnym terenie półkuli północnej. Obejmuje on prawie całą Europę, północną i środkową Azję oraz prawie całą północną część Ameryki Północnej. W Polsce krzyżówka jest najliczniej występującą dziką kaczką i określona jest jako średnio liczny ptak lęgowy całego kraju.
Biotop: Krzyżówka jest gatunkiem wykorzystującym niezwykle szeroki wachlarz różnych środowisk podmokłych. Biotopem lęgowym tego ptaka są stawy, bagna, podmokłe łąki, małe zbiorniki śródpolne, starorzecza i tereny zalewowe, jeziora, płytkie zbiorniki nadmorskie, stawy rybne, zbiorniki retencyjne, wreszcie parki miejskie. Krzyżówki występują zarówno na terenach dzikich, jak i zagospodarowanych, otwartych i zadrzewionych, w pobliżu wsi i w granicach miast. Te ogromne możliwości przystosowawcze są cechą charakterystyczną tego gatunku. Zimuje na niezamarzających wodach, najczęściej na rzekach i na wybrzeżu morskim, a ostatnio również w miastach.
Pokarm: Krzyżówki żerują najczęściej zanurzając głowę i szyję lub zanurzając cały przód i unosząc pionowo tylną część ciała. Zbierają również pokarm z powierzchni wody, pływając z wyciągniętą szyją i przecedzając wodę. Krzyżówki często żerują w nocy, co spowodowane jest prawdopodobnie intensywną penetracją ludzką żerowisk w ciągu dnia. W żerowaniu, tak jak w wyborze biotopu lęgowego, krzyżówka prezentuje duże możliwości przystosowawcze. Skład jej pokarmu zmienia się zależnie od zbiornika, pory roku i kraju. Podstawą pokarmu jest żer roślinny w postaci nasion, części zielonych i korzeni roślin. Jednakże są okresy (wiosna) i miejsca, gdzie stwierdzono odżywianie się głównie pokarmem zwierzęcym w postaci owadów, skorupiaków i mięczaków. Krzyżówki żerują również na polach uprawnych, szczególnie w lecie i na jesieni. Zjadają tam pozostałe po mechanicznym sprzęcie ziarno zbóż, zwłaszcza jęczmień, pszenicę i kukurydzę. Przeloty na żerowiska polne mogą przybierać masowy charakter. Podczas pobytu na lądzie zjadają również żołędzie, ziemniaki, owady i nasiona różnych roślin. Obserwowano również żerowanie na kopcach kiszonki, na odpadkach przy cukrowniach oraz na ściekach komunalnych. Młode w pierwszych tygodniach życia odżywiają się pokarmem zwierzęcym stopniowo przechodząc na roślinny
Rozród: Gniazdo krzyżówka zakłada najczęściej na ziemi w pobliżu wody. Jest to gatunek bardzo plastyczny w wyborze miejsc gniazdowych i lęgi tego ptaka można znaleźć na drzewach, w dziuplach,
na stogach, w gniazdach innych ptaków (wrony, gęsi). Krzyżówka chętnie wykorzystuje sztuczne miejsca lęgowe w postaci koszy i budek. Bywa, że niekiedy znajduje się gniazdo krzyżówki daleko od wody. co w części wiąże się prawdopodobnie z wyschnięciem wody po założeniu gniazda.
Sezon gniazdowy jest bardzo rozciągnięty, gdyż krzyżówki zakładają gniazda od końca marca do pierwszych dni czerwca. W związku z powszechnością lęgów powtórzonych prawdopodobnie stanowią one dużą część lęgów zakładanych w maju i czerwcu .
Gniazdo stanowi płytkie zagłębienie, które samica wygniata obracając się w miejscu. Czasami buduje bardzo proste gniazdo używając materiału z bezpośredniego otoczenia. Samica znosi jedno jajo dziennie i po złożeniu ostatniego zaczyna wysiadywanie. W trakcie składania jaj i potem w okresie wysiadywania wydziera sobie puch, którym wyściela gniazdo. Okres wysiadywania waha się od 23 do 29 dni.
Wielkość zniesienia jest zróżnicowana i wynosi najczęściej 14-9 jaj. Im później założone gniazdo, tym mniejsze zniesienie. W przypadku utraty lęgu samica najczęściej zakłada lęg ponowny. Jest to słabo poznany element biologii lęgów. Badania przeprowadzone w innych krajach wykazują, że od 50 do 100% samic, które utraciły pierwsze lęgi, przystępuje do lęgów ponownych. Czasami do lęgów ponownych przystępują samice, które utraciły pisklęta. Wielkość zniesienia ponownego jest przeważnie mniejsza od pierwszego.
Pary dobierają się na jesieni, w zimie i na wiosnę. Przez okres jednego sezonu do czasu rozpoczęcia wysiadywania przez kaczkę są one monogamiczne. W okresie lęgowym samiec broni przed innymi parami zajętego terytorium. Często się zdarza, że kaczce towarzyszą dwa kaczory lub więcej. We wczesnym okresie lęgów jednak około 80% ugrupowań stanowią pary. Rozpad pary następuje stopniowo w miarę jak samica zaczyna wysiadywanie jaj. Następuje on najczęściej w pierwszej połowie inkubacji. W przypadku utraty lęgu dochodzi do ponownego związku z tym samym lub innym kaczorem. Opuszczone przez wysiadujące samice kaczory przez pewien czas zachowują wysoką aktywność płciową, co sprzyja ponownym związkom.
Pod koniec maja i na początku czerwca rozpoczynają one zmianę upierzenia z godowego na spoczynkowe. Zbierają się wtedy w jednopłciowe stada.
Rozwój: Młode wychowuje jedynie samica. Od pierwszego dnia życia pisklęta świetnie pływają, nurkują i biegają. Żerują samodzielnie. W pierwszym okresie życia samica często wyprowadza młode na ląd w celu ogrzania ich i wysuszenia. Przy tej okazji natłuszcza im puch, gdyż w pierwszym okresie nie działa jeszcze u nich gruczoł kuprowy, a pisklęta pozbawione natłuszczenia bardzo szybko przemokłyby w wodzie. Stadko wiedzie bardzo skryty tryb życia. W przypadku niebezpieczeństwa samica stara się odprowadzić prześladowcę, symulując zranienie i niezdolność do lotu.
Młode w tym czasie warują w roślinności i trudno je odszukać. Zdolność do lotu młode osiągają po 50-60 dniach. Po odchowaniu młodych samica przechodzi przez okres pierzenia i związanej z tym nielotności.
Bardzo ważnym, ale mało znanym, elementem biologii kaczek jest okres zmiany piór, w szczególności jednoczesnej wymiany piór lotnych na skrzydłach. Powoduje to okres prawie jednomiesięcznej bezlotności. Przez taką wymianę lotek przechodzą jedynie ptaki dorosłe. W ciągu 2 dni ptak zrzuca wszystkie lotki i staje się nielotny. Pióra te wyrastają mu najpierw w postaci pałek, z których rozwijają się lotki. Jest to ważny moment w życiu ptaka, gdyż jest on narażony na różne niebezpieczeństwa. Na ten okres ptak wybiera miejsce niedostępne dla jego naturalnych wrogów i człowieka, a także takie, które zapewniają mu wystarczające zasoby pokarmowe. Kaczory pierzą się w czerwcu i lipcu, natomiast okres pierzenia się samic jest rozciągnięty od lipca do końca września, gdyż uzależniony jest od sukcesu lęgowego samicy. Kaczki, które tracą lęgi, pierzą się wcześnie razem z kaczorami, natomiast te, którym udaje się wyprowadzić młode, dopiero po ich odchowaniu. Część kaczorów przechodzi okres bezlotności w pobliżu miejsc lęgowych, a część podejmuje wędrówkę do atrakcyjnych miejsc pierzowiskowych. W miejscach tych, nieraz bardzo odległych od miejsc lęgowych, dochodzi do znacznej koncentracji pierzących się osobników.
Migracje: Tereny zimowiskowe w Europie leżą w zasięgu lęgowym tego gatunku i obejmują zachodnią, południową oraz środkową Europę, a także częściowo Skandynawię.
Wędrówki polskich krzyżówek nie mają tak zdecydowanego charakteru i określonego kierunku jak u wielu innych ptaków.
Do pierwszych przemieszczeń ptaków dochodzi już w maju i czerwcu. W tym czasie część kaczorów podejmuje wędrówkę na pierzenie. Dołączają się do nich nieliczne samice spośród tych, które straciły lęgi. Kierunki i charakter tych wędrówek są jednak słabo poznane. W lipcu i sierpniu młode ptaki uzyskują lotność, również kaczory po przejściu pierzenia stają się znowu lotne.
Następuje okres koczowania letniego. Większość ptaków przebywa w tym okresie w pobliżu miejsca pochodzenia lub w przypadku dorosłych kaczorów - pierzenia. Tak też rozkładają się wiadomości powrotne o obrączkowanych krzyżówkach z sierpnia . Uzyskane wiadomości powrotne wskazują, że wędrówka krzyżówek polskich nie ma charakteru regularnej migracji związanej z określoną trasą i konkretnym miesiącem. Są to raczej przemieszczenia i rozproszenie po terenie od Polski do Atlantyku. Głównie w kierunku zachodnim. Pomimo dużego rozrzutu wiadomości powrotnych, areał występowania znakowanych ptaków jest zdecydowanie odmienny niż u innych znakowanych populacji krzyżówek w Europie. Analiza wiadomości powrotnych o krzyżówkach obrączkowanych za granicą a uzyskanych w Polsce wykazuje, że przedstawiony schemat wędrówek jest reprezentatywny dla większości obszaru Polski.
Kwestią bezpośrednio związaną z wędrówkami jest powrót do miejsc lęgowych. Jest on zróżnicowany zależnie od płci i wieku ptaków. Kaczęta w okresie wodzenia utrwalają sobie w pamięci obraz miejsca pochodzenia i wszystkie lub prawie wszystkie jednoroczne samice gnieżdżą się pierwszy raz w tym rejonie. Potem schemat się już zmienia. Starsze samice powracają do miejsc poprzedniego gniazdowania, jeśli w roku poprzednim próba gniazdowania zakończyła się sukcesem. W takim przypadku najczęściej gnieżdżą się dokładnie w tym samym miejscu lub w jego pobliżu. Jednak w razie przepadnięcia lęgów zmieniają miejsce gnieżdżenia się lub w ogóle teren lęgowy. Kaczory natomiast nie są przywiązane do określonego miejsca i towarzyszą samicy z którą się łączą w parę.
Sytuacja środowiskowa: Zmiany w środowisku wywołane rozwojem cywilizacji przekształciły w sposób niekorzystny szereg biotopów zajmowanych przez krzyżówkę. Powierzchnia terenów lęgowych stale się kurczy wskutek melioracji, regulacji rzek i innych cieków wodnych oraz wskutek rozwijającej się masowo rekreacji nad wodami. Zmiany te są największym współczesnym zagrożeniem dla tego gatunku.
Podstawowym zadaniem ochrony tych ptaków jest więc ochrona środowiska oraz wypracowanie takiego poziomu pozyskania łowieckiego, który nie prowadziłby do spadku liczebności tego gatunku. Na umiarkowany optymizm pozwala plastyczność tego gatunku, gdyż krzyżówka wykorzystuje również środowiska silnie przekształcone przez człowieka.
Cyranka - Anas querquedula (Linnaeus, 1758)
Synonim: Kaczka cyranka
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Samiec w szacie godowej ma ciemnobrązową głowę, którą przecina w poprzek biała brew przechodząca nad okiem i kończąca się na karku. Wole i część piersi pokryte są brązowymi piórami z jasnymi obrzeżeniami. Barwa wola ostro kontrastuje z białoszarą barwą piersi, brzucha i boków ciała. Plecy są ciemnobrązowe. Pokrywy nadogonowe brązowopłowe, a podogonowe kremowobiałe z brązowymi plamami. Lusterko jest bladozielone, obrzeżone od góry i od dołu białymi paskami. Wierzch skrzydła jest szaroniebieski. Dziób czarny z granatowobrązowym odcieniem. Nogi są stalowoszare.
Samica w upierzeniu godowym jest cała brązowa z płowymi obrzeżeniami piór okrywowych, jedynie pierś i brzuch są białe. Lusterko niewyraźne szarobrązowe z zielonym połyskiem lub bladozielone. Obrzeżone jest dwoma białymi paskami jak u samca.
Samiec w upierzeniu spoczynkowym jest podobny do samicy, wyróżnia go jedynie lusterko i wierzch skrzydła. Upierzenie młodych jest podobne do upierzenia samicy, tylko pierś i brzuch są jasnoszare z brązowymi cętkami.
Występowanie: Tereny lęgowe cyranki rozciągają się szerokim równoleżnikowym pasem obejmującym Europę i Azję. W zachodniej Europie cyranka gnieździ się wyspowo. W Polsce cyranka określana jest jako liczny ptak lęgowy niżu. Jest to po krzyżówce nasza najliczniejsza gniazdująca kaczka właściwa Zimowanie bardzo interesujące, gdyż europejskie cyranki zimują w Afryce Zachodniej, a zwłaszcza w Senegalu, Gambii i Nigerii, gdzie grupują się w ogromnych stadach osiągających do około 100 tys. osobników. Niewielka część cyranek zimuje w basenie Morza Śródziemnego. Odlot do terenów zimowiskowych następuje bardzo wcześnie, bo już w sierpniu i wrześniu. Przylot również bardzo wczesny w marcu i kwietniu. Trasy migracji cyranek europejskich wiodą przez Hiszpanię oraz przez Włochy, a następnie prawdopodobnie przez Saharę.
Pokarm: Cyranki żerują na bardzo płytkiej wodzie zbierając pokarm z powierzchni lub dna przez zanurzenie głowy i szyi. Pobierają pokarm zwierzęco-roślinny. Zjadają larwy i postacie dorosłe owadów, małe mięczaki i skorupiaki, kijanki i ikrę ryb. Pokarm roślinny składa się z liści, korzeni i nasion roślin wodnych.
Biotop: Biotopem lęgowym cyranki są stojące, płytkie wody stawów, starorzeczy, małych oczek wodnych pokryte roślinnością. Wybiera tereny otwarte, płaskie, zbiorniki otoczone łąkami. Gniazdo zakłada w maju lub czerwcu, w pobliżu wody, na ziemi, najczęściej w trawie. Samica składa najczęściej 8-9 jaj, które wysiaduje przez 21-23 dni. Okres wodzenia przez samicę trwa 35-40 dni. Dojrzałość płciową uzyskują młode w drugim roku życia. Najdłuższy wiek stwierdzony na podstawie obrączkowania wynosi 19 lat i 8 miesięcy.
Cyraneczka - Anas crecca (Linnaeus, 1758)
Synonim: Kaczka cyraneczka
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
W Polsce występuje podgatunek: Anas crecca crecca L, 1758.
Opis: Samiec w upierzeniu godowym ma głowę czekoladowobrązową z niebieskozielonym szerokim pasem z boku głowy, obejmującym oko i głowę aż do karku. Pas ten jest oddzielony delikatną białą kreską. Wierzch szyi, plecy i boki są białostalowe, marmurkowane. Wole jest białobeżowe z licznymi czarnobrązowymi kropkami. Pierś i brzuch są białe lub białobeżowe. Tylna część brzucha jest marmurkowana. Pokrywy nadogonowe są czarne, białokremowo obrzeżone. Pióra przyogonowe boczne są białokremowe.
Lusterko jest dwudzielne, zielonoczarne. Od góry jest ono obramowane kremowobrązowym paskiem, a od dołu biało obrzeżone. Dziób czarny z granatowym odcieniem, nogi szare z odcieniem piaskowym.
Samica w upierzeniu godowym jest brązowo- szaro- płowa, tylko pierś, brzuch i pokrywy podogonowe są białe z brązowymi plamami. Lusterko dwudzielne, zielonoczarne, obrzeżone od góry i od dołu białymi paskami. Dziób czarnosiwy z piaskowym odcieniem od spodu, nogi szare z piaskowym odcieniem.
Samiec i samica w szacie spoczynkowej oraz ptaki młode są podobne do samicy w szacie godowej, wyróżnia je jedynie szaropłowy cętkowany spód ciała oraz zmieniony kolor dzioba, który jest brązowoczarny z płowożółtymi bocznymi brzegami.
Występowanie: Tereny lęgowe podgatunku występującego w Polsce rozciągają się na ogromnej przestrzeni północnej i środkowej części Azji i Europy. W tej ostatniej najwięcej cyraneczek gnieździ się w b.Związku Radzieckim i Skandynawii. W pozostałych krajach Europy nie ma ciągłego areału występowania i gnieździ się w nich na ogół wyspowo, a w porównaniu z wymienionymi krajami nielicznie. W Polsce jest określona jako nieliczny lub bardzo nieliczny ptak lęgowy. Poza ptakami gnieżdżącymi się w zachodniej Europie reszta cyraneczek należy do zdecydowanych migrantów. W swoich wędrówkach potrafi przenosić się na bardzo duże odległości.
Pokarm: Cyraneczki żerują na płytkich wodach stawów, jezior, rzek i rozlewisk. Na ich pokarm składają się nasiona różnych roślin wodnych oraz larwy owadów, mięczaki i skorupiaki. Żerują brodząc w płytkiej wodzie, pływając i zbierając pokarm z powierzchni wody oraz zanurzając przednią część ciała tak jak inne kaczki właściwe.
Biotop: Biotop lęgowy jest bardzo zróżnicowany, zależnie od miejsca w szerokim zasięgu jej występowania. Gnieździ się na brzegach płytkich zbiorników, jezior i rzek oraz małych rzeczułek w odróżnieniu od cyranki często na terenach leśnych lub zadrzewionych.
Rozród i rozwój: Gniazdo zakłada w drugiej połowie kwietnia lub w maju, na ziemi w trawie lub w krzakach niedaleko wody. Samica składa najczęściej 8-11 jaj, które wysiaduje przez 21-23 dni. Okres wodzenia młodych trwa 25-30 dni. Młode gnieżdżą się w następnym roku. Najdłuższy stwierdzony wiek na podstawie obrączkowania wynosi 13 lat i 7 miesięcy .
Pierzenie związane z okresem bezlotności przechodzą kaczory w lipcu. Część z nich w tym celu migruje na duże odległości. Na przykład w delcie Wołgi pierzą się kaczory z północnej części b.Związku Radzieckiego i z zachodniej Syberii. Część kaczorów pierzy się jednak w miejscach lęgowych. W Polsce pierzowiskiem kaczorów cyraneczki jest Rezerwat Słońsk, położony u ujścia Warty. Kilkutysięczne stada cyraneczek pojawiają się tu w lipcu i, jak wykazują dane z obrączkowań, zaraz po wypierzeniu odlatują do krajów zachodniej Europy, głównie do Francji, Holandii i Wielkiej Brytanii. Tereny zimowiskowe w Europie obejmują Francję, Holandię, Wyspy Brytyjskie, Hiszpanię oraz baseny Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. W okresie lekkich zim cyraneczki zimują również w Polsce i w Niemczech. Dzięki masowemu obrączkowaniu udało się dość dokładnie rozpoznać trasy przelotów tego ptaka. Cyraneczki przelatujące przez Polskę pochodzą z populacji zasiedlającej Estonię, Łotwę oraz okręgi Leningradu, Nowogrodu i Archangielska.
Ich zimowiskiem jest Europa Zachodnia . W Polsce spotyka się również cyraneczki zimujące w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. Szczyt liczebności cyraneczka osiąga w Polsce w październiku i listopadzie, chociaż przelotne osobniki można spotkać już w lipcu i sierpniu. Wiosenny przelot następuje w marcu i kwietniu.
Krakwa - Anas strepera (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Kaczka krakwa, kaczka szara
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Samiec w upierzeniu godowym jest znacznie mniej barwny niż kaczory innych gatunków kaczek właściwych i swym ubarwieniem przypomina samicę. Ma on głowę bladobrązową, szyję i wole szare z drobnymi jasnymi plamkami. Brzuch i pierś białe. Boki i grzbiet są popielatobrązowe z poprzecznym falistym marmurkowaniem. Pokrywy ogonowe czarne. Lusterko jest dwudzielne, białoczarne, obrzeżone od góry czarną podłużną plamą, a jeszcze wyżej pasmem koloru kasztanowego. Dziób czarny, nogi żółtopomarańczowe.
Samica w szacie godowej jest cała brązowa z płowymi obrzeżeniami piór okrywowych, tylko pierś i brzuch białe. Lusterko dwudzielne, białoszare. Biała część lusterka obrzeżona jest od góry czarnoszarą plamą. Na pokrywach skrzydłowych podobnie jak u samca występuje kasztanowa plama, lecz jest ona mniejsza i nie tak wyraźna. Dziób czarnobrązowy, boki i spód dzioba żółtopłowe, nogi żółtopłowe. Samiec w szacie spoczynkowej i młode podobne są do samicy, jedynie lusterko utrzymuje swoje barwy charakterystyczne dla płci. Szata spoczynkowa samicy podobna do godowej.
Występowanie: Tereny lęgowe krakwy rozciągają się na ogromnym obszarze strefy klimatu umiarkowanego Europy, środkowej Azji i Ameryki Północnej. W Europie poza b.Związkiem Radzieckim krakwa gnieździ się wyspowo w wielu krajach. W Polsce jest gatunkiem nielicznym, gniazdującym tylko lokalnie.
Tak jak inne kaczki właściwe, krakwa związana jest z płytkimi wodami stawów, rozlewisk i otwartych mokradeł, na których żeruje.
Pokarm: Pobiera pokarm przez zanurzenie głowy i szyi lub też w pozycji pionowej zanurzając się głową na dół do połowy ciała. Zjada przede wszystkim pokarm roślinny, na który składają się liście, korzenie, kłącza i nasiona roślin wodnych. Pokarm zwierzęcy pobiera tylko okazjonalnie i stanowi on niewielki procent jej diety.
Biotop: Biotop lęgowy krakwy obejmuje płytkie, zarośnięte, śródlądowe zbiorniki na nizinach. Unika ona terenów przymorskich i zadrzewionych. Gniazdo samica umieszcza w pobliżu wody na ziemi w gęstej trawie lub krzakach: Płytkie zagłębienie wyściela trawą i innymi częściami roślin.
Rozród i rozwój: Okres gniazdowania przypada na drugą połowę maja i na czerwiec. Krakwa należy więc do kaczek późnolęgowych. Samica składa 8-12 jaj, które wysiaduje przez okres 24-26 dni. Pisklęta wodzone są przez samicę przez okres 45-50 dni, kiedy to uzyskują lotność. Młode przystępują do lęgów następnej wiosny.
Krakwa jest gatunkiem migrującym, z wyjątkiem populacji gnieżdżących się w Europie Zachodniej, które przemieszczają się w niewielkim stopniu. Zimowiska europejskie krakwy obejmują przede wszystkim Wyspy Brytyjskie i Holandię oraz baseny Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Gdzie zimują krakwy z Polski, nie wiadomo.
Mimo niskiej liczebności gatunku oraz niekorzystnych zmian w środowisku powodowanych przez cywilizację w wielu. krajach Europy zanotowano stopniowy wzrost liczebności krakwy w ostatnich latach.
Świstun - Anas penelope (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Świstun, kaczka świstun,
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Samiec w upierzeniu godowym ma rdzawokasztanowatą głowę z piaskowożółtym paskiem biegnącym przez wierzch głowy, od dzioba do potylicy. Wole różowobrązowe. Pierś i brzuch są białe, pokrywy ogonowe czarne. Boczne pióra przy ogonie białe. Plecy i boki są marmurkowane, stalowobiałe. Lusterko dwudzielne, u góry metalicznie zielone, u dołu czarne. W centralnej części skrzydła duża biała plama. Dziób bladoniebieski, koniec dzioba i spód czarne. Nogi stalowoszare.
Samica w upierzeniu godowym jest ogólnie rdzawobrązowa. Pierś i brzuch białe z szarymi cieniami. Lusterko jest czarnoszare, obrzeżone od góry i od dołu delikatnymi białymi paskami, a od strony ciała szerokim białym pasem. W miejscu, gdzie u samca występuje biała plama na skrzydle, pióra samicy są biało obrzeżone. Dziób szaro- niebiesko- czarny, nogi szare.
Samiec w szacie spoczynkowej podobny jest do samicy, wyróżniają go jednak wyraźnie białe plamy na skrzydłach. Młode są podobne do samicy.
Tereny lęgowe: świstuna obejmują rozległe przestrzenie północy Europy i Azji. W Europie poza b.Związkiem Radzieckim świstuny gnieżdżą się w Skandynawii oraz na Wyspach Brytyjskich. W Polsce ptak ten jest określony jako bardzo nielicznie lęgowy na północy, a sporadycznie na Śląsku.
Pokarm: Świstun należy do kaczek typowo roślinoiernych, żeruje pasąc się na lądzie lub zbierając pokarm z powierzchni wody lub z niewielkiej głębokości. Zjada przede wszystkim zielone części roślin i korzenie, a także nasiona. Sporadycznie pobiera również pokarm zwierzęcy. Na zimowiskach żeruje najczęściej na terenach przymorskich oraz zalewowych w głębi lądu.
Biotop: b. lęgowy zróżnicowany obejmuje zarówno otwarte jeziora i mokradła, jak również tereny podmokłe obszarów leśnych. Gniazdo zakłada na ziemi w gęstej roślinności w wysokich trawach lub zaroślach. Samica wyściela płytki dołek trawą i puchem.
Rozród: W czerwcu składa 8-9 jaj, które wysiaduje przez 24-25 dni. Pisklęta wodzi samica. Uzyskują one lotność po 40-45 dniach. Dojrzałość osiągają w drugim roku życia, czasami w trzecim. Najdłuższy wiek określony na podstawie obrączkowania wyniósł 18 lat i 3 miesiące.
Tereny zimowiskowe świstuna obejmują wybrzeża zachodniej Europy, szczególnie Holandię, Francję, Wyspy Brytyjskie i Hiszpanię oraz basen Morza Śródziemnego.
Świstuny pojawiające się w Polsce w okresie migracji jesiennej i wiosennej (u ujścia Warty obserwowano kilkutysięczne stada) pochodzą więc z populacji Europejskiej. Natomiast ptak zimujące w basenie Morza Śródziemnego pochodzą z populacji gniazdującej w południowej części zachodniej Syberii.
Rożeniec - Anas acuta (Linnaeus, 1758)
Synonim: Kaczka rożeniec
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
W Polsce występuje podgatunek Anas acuta acuta L., 1758.
Opis: Samiec w upierzeniu godowym ma brązową głowę, białą pierś, wole i część szyi. Biały pasek z plamy na szyi przechodzi na kark do wysokości oka. Plecy i boki pokrywa stalowobiały marmurek. Brzuch jest białoszary. Pióra podogonowe się czarne, nadogonowe stalowoczarne. Sterówki stalowobrązowe, dwie środkowe czarnego koloru, bardzo długie, tworzą charakterystyczny dla rożeńca długi cienki ogon. Lusterko jest metalicznie zielone, na dole obrzeżone najpierw czarnym, a następnie białym pasem. Od góry obrzeżone pasem jasnobrązowym. Lotki trzeciorzędowe i barkówki są wąskie i długie, dwubarwne, czarno stalowe z białymi smugami. Dziób czarny z niebieskimi dwoma pasami wzdłuż dzioba. Nogi stalowoszare.
Samica w szacie godowej brązowa. Płowe obrzeżenia piór okrywowych tworzą delikatny wzór. Lusterko bardzo skromne, szarobrązowe z zielonym metalicznym połyskiem, obrzeżone od góry i od dołu białymi paskami. Dziób szaroniebieski, nogi szare.
Samiec w szacie spoczynkowej i młode podobne do samicy.
Tereny lęgowe rożeńca rozciągają się bardzo szerokim pasem obejmującym północną Europę, Azję i Amerykę. W Europie gnieździ się przede wszystkim w b.Związku Radzieckim, Skandynawii oraz wyspowo w wielu krajach środkowej i zachodniej Europy. W Polsce określony jest jako bardzo nieliczny ptak lęgowy, głównie na północy kraju. Gnieżdżenie rożeńca stwierdzono na Bagnach Biebrzańskich oraz w dolinie Warty i Noteci.
Pokarm: Rożeniec tak jak inne kaczki właściwie żeruje na płytkich wodach, zbierając pokarm z powierzchni wody lub wybierając go z dna. W czasie żerowania zanurza głowę i szyję lub przyjmuje na wodzie pionową pozycję - głową do dołu. Pokarm rożeńca jest bardzo zróżnicowany, zależnie od pory roku, miejsca. Ogólnie dominuje w nim pokarm roślin wodnych, a także ziarno zbóż. Zjada również pokarm zwierzęcy (owady, mięczaki i skorupiaki). Z badań wynika, że zakres pokarmu rożeńca jest szeroki. O tym co zjada decyduje obfitość danego pokarmu w zbiorniku, na którym przebywa, oraz aktualne potrzeby ptaka.
Biotopem lęgowym rożeńca są otwarte podmokłe tereny tundry, stepów i zagospodarowanych łąk. Gnieździ się najczęściej w trawie, unikając terenów zadrzewionych. W drugiej połowie kwietnia lub w maju samica zakłada gniazdo na ziemi, które wyściela suchymi częściami roślin z najbliższej okolicy gniazda oraz puchem. Rozród: Zniesienie składa się najczęściej z 7-9 jaj, które samica wysiaduje przez 22-24 dni. Młode wodzone są przez samicę. Dojrzałość płciową uzyskują w drugim roku życia, czasami w trzecim. Wiek najstarszego ptaka stwierdzony na podstawie obrączkowania wynosił 26 lat.
Migracje: Rożeniec należy do ptaków wyraźnie migrujących. Zimowiska europejskie obejmują wybrzeża zachodniej i południowej Europy. Wiele ptaków z populacji europejskiej zimuje również w zachodniej Afryce, na południe od Sahary.
Płaskonos - Anas clypeata (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Kaczka płaskonos, bostyniec
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Samiec w upierzeniu godowym ma głowę i szyję ciemnozieloną z granatowym metalicznym połyskiem. Wole białe. Piersi, brzuch i boki ciała są intensywnie brązowe. Plecy i kark szarobrązowe. Pokrywy nadogonowe i podogonowe są czarne, a boczne pióra przy ogonie białe. Lusterko jest zielone, obramowane od góry białym paskiem. Wierzchnia część skrzydła nad lusterkiem szaroniebieska. Dziób jest czarny, charakterystycznie rozpłaszczony, nogi pomarańczowoczerwone.
Samica w szacie godowej jest barwy brązowej, jak inne kaczki właściwe. Brązowe pióra okrywowe są płowo obrzeżone. Lusterko jest zielone, od góry biało obramowane. Wierzch skrzydeł nad lusterkiem jest szaroniebieskawy, ale barwa nie jest tak wyraźna jak u samca. Dziób jest barwy zielono-szaro-brązowej, a nogi są pomarańczowe.
Samiec i samica w szacie spoczynkowej oraz młode są podobne do samicy w szacie godowej.
Tereny lęgowe płaskonosa obejmują bardzo szeroki pas północnej i środkowej części Europy oraz Ameryki Północnej. W Europie kaczki te gnieżdżą się przede wszystkim w Związku Radzieckim, Finlandii i Holandii oraz na rozproszonych stanowiskach w wielu innych krajach. W Polsce określany jest jako bardzo nieliczny ptak lęgowy niżu.
Pokarm: Płaskonos należy do kaczek wszystkożernych, zjada zarówno pokarm zwierzęcy, najczęściej w postaci planktonu i zawartych w nim małych mięczaków, skorupiaków i owadów, oraz rośliny w postaci zielonych części roślin i nasion. Charakterystycznie łyżkowato zbudowany dziób zaopatrzony w długie i liczne listewki rogowe ułatwia mu przecedzanie wody i wyławianie atrakcyjnego pokarmu. Najczęściej spotyka się je żerujące z płasko zanurzonym dziobem i wyciągniętą szyją przecedzające powierzchniowe warstwy wody. Pokarm pobiera również innymi sposobami tak jak inne kaczki właściwe, tzn. przez zanurzanie głowy i szyi oraz przez przyjmowanie pionowej postawy w wodzie głową w dół.
Biotopem lęgowym płaskonosów są płytkie zbiorniki wodne oraz doliny rzeczne, najczęściej o otwartym krajobrazie Gniazdo umieszcza w pobliżu wody na ziemi, w trawie lub krzakach.
Rozród i rozwój: Samica składa w maju lub czerwcu najczęściej 9-11 jaj, które wysiaduje przez 22-23 dni. Samiec towarzyszy dość długo samicy w trakcie wysiadywania, potem jednak ją opuszcza i wodzeniem młodych zajmuje się sama samica. Młode dochodzą do lotności po 40-45 dniach. Pierwsze gnieżdżenie się młodych ma miejsce następnej wiosny. Najdłuższy wiek stwierdzony na podstawie obrączkowania wynosi 20 lat i 5 miesięcy.
Migracje: Płaskonosy należą do zdecydowanych migrantów Tereny zimowiskowe w Europie obejmują Wyspy Brytyjskie, Holandię, Francję, Hiszpanię oraz baseny Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Część płaskonosów, prawdopodobnie europejskich, zimuje w Afryce Zachodniej. Płaskonosy pojawiające się w Polsce na przelotach od września do listopada oraz w marcu i kwietniu należą najprawdopodobniej do populacji gnieżdżącej się w europejskiej części Związku Radzieckiego oraz w Finlandii. Udają się one na zimowiska w zachodniej Europie.
Głowienka - Aythya ferina (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Kaczka rdzawogłowa, kaczka głowienka
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Samiec w upierzeniu godowym ma głowę i szyję brązoworude. Wole ma czarne, kontrastujące z białoszarą piersią. Brzuch białostalowy, marmurkowany. podobnie plecy i skrzydła. Pokrywy ogonowe są czarne. Lusterko jest stalowoszare. częściowo marmurkowane. Dziób czarny z niebieskoszarym, poprzecznym pasem. Nogi szaroczarne z piaskowym odcieniem. Oko czerwone.
Samica w szacie godowej jest ogólnie płowobrązowa. Pierś i brzuch są jaśniejsze, szare, przetykane białymi końcami piór. Wierzch ciała pokryty brązowoszarym marmurkiem.
Lusterko jasnoszare. dziób czarny z jaśniejszą poprzeczną przepaską. Nogi koloru stalowego.
Upierzenie spoczynkowe samca jest podobne do godowego, tylko nie tak kontrastowe. Wole szarobrązowe. Marmurek pokrywający wierzch ciała nie tak wyraźny jak w stroju godowym. Upierzenie spoczynkowe samicy prawie takie samo jak godowe, jedynie marmurkowanie na wierzchu ciała prawię zanika i grzbiet ptaka jest bardziej brązowy. Młode są podobne do samicy.
Tereny lęgowe głowienki rozciągają się szerokim pasem w strefie klimatu umiarkowanego Europy i Azji. W Europie gnieździ się obecnie prawie we wszystkich krajach, choć w niektórych południowych i zachodnich nielicznie. W Polsce określana jest jako średnio liczny ptak lęgowy, lokalnie nieliczny.
Pokarm: Głowienki żerują nurkując na niewielką głębokość, a także zbierając pokarm z powierzchni wody lub z dna przez zanurzenie głowy. Na pokarm tego ptaka składają się rośliny (nasiona, korzenie, liście) oraz małe zwierzęta wodne (mięczaki, skorupiaki, różne postaci owadów). Udział obu grup pokarmu zależy od miejsca i sezonu, ogólnie jednak dominuje pokarm roślinny.
Biotopem lęgowym głowienki w naszym kraju są stawy rybne, płytkie i zarośnięte jeziora, a także sztuczne zbiorniki o zarośniętych brzegach. Samica umieszcza swoje gniazdo tuż nad wodą, na brzegu, wyspie lub w kępach roślinności otoczonych wodą, często pod krzewami.
Rozród i rozwój: W maju lub czerwcu samica składa najczęściej 8-10 jaj, które wysiaduje przez okres 24-28 dni. Pisklęta wodzi samica.
Lotność uzyskują one po 50-55 dniach, a dojrzałość płciową następnej wiosny, chociaż niektóre przystępują do lęgów prawdopodobnie dopiero w trzecim roku. Najdłuższy wiek głowienki stwierdzony na podstawie obrączkowania wynosi 9 lat i 7 miesięcy.
Tereny zimowiskowe w Europie znajdują się w bardzo wielu miejscach. Szczególnie dużo głowienek zimuje w Holandii, Wielkiej Brytanii, Francji i Hiszpanii oraz w basenie Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. W Polsce głowienki zimują w zachodniej części kraju, zwłaszcza w czasie łagodnych zim. Głowienka należy do kaczek migrujących, chociaż w zachodniej części swojego areału występowania przemieszczenia są niewielkie. Trasy migracji nie są dokładnie rozpoznane. W Polsce migracja jesienna jest dosyć wczesna i trwa od sierpnia do listopada, przelot wiosenny następuje w marcu i kwietniu. Część kaczorów podejmuje wczesną wędrówkę w lipcu związaną z przepierzaniem się. Duże koncentracje pierzących się kaczorów zanotowano zwłaszcza w Holandii i w Bawarii.
Podgorzałka - Aythya nyroca (Guldenstadt, 1769)
Synonim: Kaczka podgorzałka
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Samiec w upierzeniu godowym ma głowę, szyję i pierś koloru kasztanowego. Na szyi brązowoczarna opaska, podbródek biały. Plecy ciemnobrązowe. Boki brązowe. Pokrywy podogonowe są białe, wyraźnie kontrastujące z resztą upierzenia. Na brzuchu duża biała plama. Lusterko jest białe, przedłużone białą barwą na lotkach pierwszorzędowych. Dziób i nogi są ciemnoszare. Bardzo charakterystyczna dla kaczora podgorzałki jest biała tęczówka.
Samica w szacie godowej jest podobna w rozkładzie barw do samca, ale kolor głowy, szyi i piersi jest bardziej brązowy, oko brązowe, a boki płowobrązowe.
Szata spoczynkowa samca oraz młodych jest podobna do upierzenia samicy, z tym że u młodych brzuch i pokrywy podogonowe pokryte są brazowymi plamami.
Tereny lęgowe podgorzałki rozciągają się w południowym pasie wschodniej Europy i zachodniej części Azji. W Europie podgorzałka gnieździ się głównie w Związku Radzieckim i Rumunii oraz w innych krajach wyspowo i w niewielkiej liczbie. W Polsce określona jest jako nieliczny ptak lęgowy niżu, na wschodzie liczniejszy. Tereny zimowiskowe w Europie obejmują baseny Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Migracje: słabo rozpoznane, generalnie podgorzałki przenoszą się z terenów lęgowych w kierunku południowym. W okresie przelotów pojawiają się nielicznie w Polsce, ale pochodzenie ich jest nieznane.
Podgorzałka należy do kaczek nurkujących.
Pokarm: Żeruje najczęściej na płytkich wodach, nurkując na niewielką głębokość lub też zbierając pokarm z powierzchni wody oraz z dna przez zanurzanie głowy i szyi, tak jak to robią kaczki właściwe. Zjada przede wszystkim pokarm roślinny, na który składają się nasiona i inne części roślin. Pobiera również pokarm zwierzęcy, ale w niewielkiej ilości.
Biotopem lęgowym podgorzałki są płytkie zbiorniki zarośnięte trzciną z dużymi zasobami roślinności wodnej, często otoczone krzewami.
Rozród i rozwój: Gniazdo samica zakłada pod koniec maja lub w czerwcu, na ziemi bardzo blisko wody, często w trawie, kępach roślin na płytkiej wodzie, w trzcinach. Wielkość zniesienia wynosi najczęściej 8-10 jaj, które samica wysiaduje przez 25-27 dni. Młode uzyskują lotność po 56-60 dniach, a dojrzałość płciową następnej wiosny. Najdłuższy wiek u podgorzałki stwierdzony na podstawie obrączkowania wynosi 8 lat i 5 miesięcy.
Czernica - Aythya fuligula (Linnaeus, 1758)
Synonim: Kaczka czernica
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Samiec w upierzeniu godowym ma czarną głowę z metalicznym zielonogranatowym połyskiem. Szyja, wole i grzbiet są również czarne. Na głowie czubek ze zwisających piór długości około 5 cm. Pierś i brzuch białe, pokrywy ogonowe czarne. Lusterko białe, od dołu czarno obrzeżone. Biała barwa na lotkach pierwszorzędowych stanowi przedłużenie lusterka. Dziób bladoniebieski z czarnym paznokciem. Nogi stalowoczarne.
Samica w upierzeniu godowym ma głowę, szyję, wole, grzbiet i pokrywy nadogonowe ciemnobrunatne. Na głowie słabo zaznaczony czubek. Pierś, boki, brzuch i pokrywy podogonowe jasno- brunatno- białawe. Wokół dzioba często białe piórka tworzą pasek różnej szerokości. Lusterko białe jak u samca. Dziób ciemnoszary, nogi koloru stalowego.
Samiec w upierzeniu spoczynkowym jest podobny do samicy, lecz nie posiada białych piór wokół dzioba i spód ciała ma bardziej biały niż samica. Upierzenie spoczynkowe samicy podobne do upierzenia godowego. Młode są podobne do samicy.
Tereny lęgowe czernicy rozciągają się szerokim równoleżnikowym pasem obejmującym północną i środkową część Europy i Azji. W Europie czernica gnieździ się w największej liczbie w Związku Radzieckim, Finlandii, Islandii, Wielkiej Brytanii, a także w wielu innych krajach często wyspowo. Nie gnieździ się jednak w południowej części Europy. W Polsce określana jest jako nieliczny ptak lęgowy niżu, lokalnie dość liczny.
Czernica należy do kaczek nurkujących.
Pokarm: Żywi się pokarmem zwierzęcym; na który składają się różne mięczaki, owady, skorupiaki, oraz pokarmem roślinnym, głównie nasionami. Udział tych obu rodzajów pokarmu zależy od miejsca, sezonu oraz dostępności żeru Ogólnie przeważa jednak pokarm zwierzęcy pobierany z dna zbiornika poprzez nurkowanie na głębokość do 3 m.
Biotopem lęgowym w naszym kraju są najczęściej stawy rybne i jeziora. Gniazdo umieszcza najczęściej tuż przy wodzie, w trawie lub pod krzakami. Zbudowane jest ono z części roślin, a po złożeniu jaj wyścielane puchem.
Rozród i rozwój: Samica składa najczęściej 8-11 jaj, które wysiaduje przez 23-28 dni. Młode dochodzą do lotności po 45-50 dniach, do lęgów przystępują następnej wiosny, ale część prawdopodobnie później. Najdłuższy wiek czernicy stwierdzony na podstawie obrączkowania wyniósł 13 lat i 11 miesięcy.
Zimowiska europejskie czernicy zgrupowane są przede wszystkim w północno-zachodniej części Europy, gdyż najwięcej czernic zimuje w Danii, Holandii, Wielkiej Brytanii oraz w Szwajcarii. Kaczki te zimują również w innych krajach Europy, ale już nie tak licznie. Zimują również w Polsce, zwłaszcza w zachodniej części kraju.
Czernice pojawiają się licznie w Polsce w okresie przelotów na jesieni oraz na wiosnę. Można wtedy obserwować nawet kilkutysięczne stada tych ptaków. Wiele wskazuje na to, że pochodzą one z populacji gnieżdżących się na wschód i północny wschód od Polski i że przelotne ptaki zdążają na zimowiska w zachodniej Europie.
Ogorzałka - Aythya marila (Linnaeus, 1761 )
Synonim: Kaczka ogorzałka
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
W Polsce występuje podgatunek Aythya marila marila (L., 1761).
Opis: Samiec w upierzeniu godowym ma głowę i szyję czarną z zielonym metalicznym połyskiem. Pierś i pokrywy nadogonowe i podogonowe czarne. Plecy i barkówki marmurkowane, biało-ciemno-brązowe, boki i brzuch białe, lekko marmurkowane. Lusterko białe ciągnące się wzdłuż całego czarnobrązowego skrzydła. Dziób szaroniebieski, nogi w tym samym kolorze.
Samica w upierzeniu godowym ma głowę i wierzch ciała ciemnobrązowe z lekkim białym marmurkowaniem na barkówkach i skrzydłach. U nasady dzioba występuje biała, szeroka opaska. Boki i pierś brązowe, lecz jaśniejsze niż wierzch ciała. Brzuch biały. Dziób szaroniebieski, ciemniejszy niż u samca, nogi szaroniebieskie. Lusterko jak u samca.
Upierzenie samca w szacie spoczynkowej podobne w rozkładzie barw do upierzenia samca w szacie godowej, lecz mniej kontrastowe. Jego czarne barwy zmieniają się w ciemnobrązowe, a marmurkowanie przybiera szarobrązowy kolor. Szata spoczynkowa samicy jest podobna do szaty godowej, tylko biały pas wokół dzioba zamienia się w plamy przy dziobie i marmurkowanie traci kontrastowość. Młode podobne są do samicy w szacie spoczynkowej.
Areał lęgowy ogorzałki rozciąga się szerokim pasem wzdłuż północnej, tundrowej części Europy, Azji i Ameryki Północnej. W Europie kaczka ta gnieździ się w Islandii, w Skandynawii i w północnej części Związku Radzieckiego. W Polsce ogorzałka się nie gnieździ, występuje jednak licznie w okresie jesieni, zimy i wiosny na Bałtyku. W głąb kraju zalatuje rzadko.
Poza okresem lęgowym ogorzałki przebywają na morzu, koncentrując się na zasobnych żerowo terenach przy ujściach rzek, w zatokach i na płytkich obszarach morza.
Pokarm: Żeruje nurkując na niewielką głębokość, wydobywając z dna mięczaki stanowiące jej główny pokarm. Poza tym zjada skorupiaki, owady, pierścienice, a z pokarmu roślinnego bardzo chętnie ziarno. W okresie lęgowym ogorzałki przebywają nad jeziorami w tundrze.
Rozród i rozwój: Samica zakłada gniazdo na ziemi, w gęstej roślinności, w bezpośredniej bliskości wody. Okres zakładania gniazd trwa od połowy maja do połowy lipca. Samica składa 8-11 jaj, które wysiaduje przez 26-28 dni. Młode osiągają lotność po 40-45 dniach. Dojrzałość płciową uzyskują w pierwszym lub drugim roku życia.
Migracje: Ogorzałka jest ptakiem częściowo migrującym. W Europie przemieszczają się one z terenów lęgowych na południe i na zachód. Zimują na morzu przy wybrzeżach Polski, Niemiec, Danii, Skandynawii i Wysp Brytyjskich. Częściowo zimuje również przy wybrzeżach Francji i w basenie Morza Czarnego oraz Adriatyku. Prawdopodobnie część ptaków zimuje w pobliżu terenów lęgowych.
Hełmiatka - Netta rufina (Pallas, 1775)
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Samiec w upierzeniu godowym ma głowę złotokasztanową, szyję i pierś czarne, wierzch ciała brunatny, boki białe, spód ciała oraz pokrywy ogonowe czarne. Lusterko ma białe ciągnące się wzdłuż całego skrzydła. Pióra na głowie tworzą charakterystyczny czub. Dziób czerwony, nogi czerwonopomarańczowe.
Upierzenie godowe samicy jest całe w odcieniach brązu, przy czym najciemniejsze są głowa, kark i wierzchnia część ciała. Z ciemną głową kontrastuje szarobiała barwa policzka i górnej części szyi. Lusterko płowobiałe. Dziób ciemnoszary z ciemnoróżowym końcem i brzegami, nogi różowe.
Samiec w upierzeniu spoczynkowym jest podobny do samicy, ale z wyraźnie czerwonym dziobem. Młode podobne do samicy.
Areał lęgowy hełmiatki rozciąga się od Morza Kaspijskiego do środkowej części Azji. W Europie gnieździ się wyspowo: Poza Hiszpanią, w której gnieździ się kilka tysięcy par, wszędzie występuje nielicznie. W Polsce gniazdowanie stwierdzono na Mazurach, ogólnie jest jednak nieliczna i jej występowanie ogranicza się do północnej części kraju.
Pokarm zdobywa nurkując na głębokość 2-4 m lub podobnie jak kaczki właściwe przez zanurzanie głowy i przedniej części ciała. Żywi się głównie pokarmem roślinnym zjadając liście, korzenie i nasiona roślin wodnych. Czasami zjada również pokarm zwierzęcy w postaci owadów, mięczaków i skorupiaków.
Biotopem lęgowym hełmiatki są jeziora i wolno płynące rzeki, a w azjatyckiej części zasięgu również przymorskie laguny. Gniazdo zakłada na ziemi, w gęstej roślinności w pobliżu wody.
Rozród i rozwój: Samica składa w maju lub czerwcu 8-10 jaj, które wysiaduje przez 26-28 dni. Młode uzyskują lotność po 45-50 dniach, a dojrzałość osiągają w pierwszym, a niektóre w drugim roku życia.
Migracje: Trasy migracji na zimowiska oraz do miejsc pierzenia są słabo rozpoznane. Wiadomo jedynie, że hełmiatki gnieżdżące się w północnej części zasięgu przemieszczają się na południe, a inne populacje migrują tylko częściowo. Zimowiska europejskie hełmiatki obejmują przede wszystkim baseny Morza Śródziemnego oraz Morza Czarnego.
Gągoł - Bucephala clangula (Linnaeus, 1758)
Synonim: Gągoł krzykliwy
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
W Polsce występuje podgatunek Bucephala clangula clangula (L., 1758).
Opis: Samiec w szacie godowej ma głowę czarnozieloną z białą okrągłą plamą między dziobem i okiem. W reszcie upierzenia dominuje barwa biała. Białe są:. szyja, pierś, boki, brzuch oraz częściowo wierzch ciała. i skrzydła. Środek grzbietu i pokrywy nadogonowe są czarne. Skrzydła są brązowe z białym lusterkiem i białą plamą na pokrywach . powiększającą lusterko. Dziób czarny, nogi jasnopomarańczowe.
Samica w szacie godowej ma głowę czekoladowobrązową. Na szyi występuje biała opaska. Pierś i boki są szaropopielate. Brzuch biały.
Grzbiet ma ciemnobrązowy, pokrywy nadogonowe czarne, ogon szarobrązowy. Na skrzydle ma lusterko podobne jak u samca. Dziób czarny z żółtą opaską na końcu. Nogi żółtopomarańczowe.
Samce w szacie spoczynkowej lub niedojrzałe płciowo oraz młode podobne są do samicy. Szata spoczynkowa samicy jest podobna do szaty godowej.
Areał lęgowy gągoła rozciąga się szeroko w północnej części Europy, Azji i Ameryki Północnej. W Europie gągoł występuje przede wszystkim w północnej części Związku Radzieckiego i w Skandynawii, gdzie jest pospolitym ptakiem. W Polsce i w NRD gnieździ się wyspowo i nielicznie w północnej części obu tych krajów. Gągoły zimują najliczniej na niezamarzniętych wodach u wybrzeży Danii, w zachodniej części Morza Bałtyckiego, u wybrzeży Holandii. Oprócz tego można je spotkać w wielu innych krajach Europy na wolnych od lodu wybrzeżach morskich i wodach śródlądowych.
Pokarm: Żeruje nurkując na głębokość 1-3 m na względnie płytkich wodach. Główny pokarm stanowią mięczaki, skorupiaki, owady i małe ryby. Sezonowo zjada również pokarm roślinny w postaci ziarna, korzeni i części zielonych roślin wodnych.
Biotopem lęgowym gągoła są jeziora i rzeki. W związku z gnieżdżeniem się na drzewach na terenach lęgowych wokół zbiorników występują , starodrzewia. Gągoły gnieżdżą się w dziuplach drzew na wysokości od 2 do 5 m, a czasami znacznie wyżej. Gniazdo znajduje się najczęściej w pobliżu wody, ale spotyka się je również w znacznej odległości od zbiornika. Samica wlatuje do dziupli bez siadania na pobliskich gałęziach. Ten specyficzny sposób gniazdowania powoduje, że w lasach zagospodarowanych gągoły mają trudności w znalezieniu odpowiednich miejsc gniazdowania. Bardzo chętnie korzystają z zawieszanych dla nich sztucznych budek lęgowych.
Rozród i rozwój: Samica składa w maju lub czerwcu 8-11 jaj, które wysiaduje przez 29-30 dni. Po wylęgu młode na wołanie matki wyskakują z dziupli. W wydostaniu z niej pomagają im ostre pazurki, za pomocą których wdrapują się na brzeg dziupli.
Mała masa i odporność jednodniówek powoduje, że młode lądują na ziemi całe i zdrowe. Tak jak u innych kaczek wodzeniem zajmuje się tylko samica. Młode uzyskują lotność po około 60 dniach, a dojrzałość płciową w drugim roku życia. Miejsca pierzenia są słabo poznane. Duże koncentracje pierzących się kaczorów zanotowano w Danii, Szwecji i Estonii.
Lodówka - Clangula hyemalis (Linnaeus, 1758)
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Zróżnicowane upierzenie samca zależnie od pory roku jest wynikiem zmiany szaty bez wyraźnego rozgraniczenia poszczególnych etapów. W zimie samiec jest biały z brązową plamą na boku szyi i na policzku, brązowym pasem na piersi i na plecach. Skrzydła ma ciemnobrunatne bez lusterka. Środkowe sterówki są bardzo silnie wydłużone Dziób jest krótki, różowy z czarnym końcem i podstawą. Nogi są niebieskoszare W lecie w ubarwieniu samca dominuje barwa brązowa. Głowa, przednia część i wierzch ciała są ciemnobrunatne, na boku głowy, na brzuchu, bokach ciała i pokrywach podogonowych kontrastuje z resztą upierzenia barwa biała.
Upierzenie samicy jest mniej kontrastowe. Ciemnobrunatny wierzch głowy, plama na boku głowy oraz wierzch ciała, pierś i boki są brązowobiałe, brzuch i boki głowy białe. Dziób jest szaroczarny, nogi są zielonkawoszare. Skrzydła są brązowe, bez lusterka.
Tereny lęgowe lodówki obejmują daleko na północ wysunięte części Europy, Azji i Ameryki Północnej oraz arktyczne wyspy. W Europie najwięcej lodówek gnieździ się w północnej części b.Związku Radzieckiego oraz w Islandii. W Polsce lodówka się nie gnieździ. Jest ona najliczniejszą morską kaczką w Europie.
W okresie lęgowym lodówka związana jest z wybrzeżem morskim, z wyspami, a także z podmokłymi częściami tundry. W okresie pozalęgowym przebywa najczęściej na otwartym morzu w pewnej odległości od brzegu.
Pokarm: zdobywa nurkując, najczęściej na głębokości 3-10 m. Podstawowym żerem są skorupiaki i mięczaki oraz lokalnie larwy owadów, a w okresie wiosennym również części roślin.
Rozród i rozwój: Lodówka gnieździ się na ziemi w gęstej roślinności w pobliżu wody. Samica składa 6-9 jaj pod koniec maja lub w czerwcu. Po 24-29 dniach wysiadywania wylęgają się młode. Samica wodzi je przez 35-40 dni, na początku tylko w nocy. Dojrzałość płciową osiągają w drugim roku życia. Pierzenie przechodzą w pobliżu miejsc lęgowych na brzegach morskich oraz na jeziorach.
Migracje: Lodówki migrują tylko częściowo. Kierunki przelotu różnych populacji na zimowiska są słabo poznane. Tereny zimowiskowe w Europie częściowo pokrywają się z lęgowymi i rozpościerają się wzdłuż wybrzeży Skandynawii, Islandii oraz południowych wybrzeży Bałtyku. Na polskim wybrzeżu zimuje bardzo licznie, w głąb kraju zalatuje rzadko.
Uhla - Melanitta fusca (Linnaeus, 1758)
Synonim: Kaczka uhla
Rząd: Blaszkodziobe -.Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
W Polsce występuje podgatunek: Melanitta fusca fusca (L., 1758).
Opis: Samiec w upierzeniu godowym jest prawie cały czarny. Pod okiem ma białą podłużną plamkę, lusterko jest białe. Brzuch ma czarnobrązowy. Dziób jest czarny z pomarańczowymi bokami, u jego .nasady występuje czarny guz. Nogi są czerwone. Samica w upierzeniu godowym jest ciemnobrązowa, od spodu jaśniejsza, lusterko białe jest jak u samca, na bokach głowy ma po dwie białawe plamki. Dziób jest zielonoczarny, nogi są ciemnoczerwone. Szata spoczynkowa samca i samicy podobna do szaty godowej. Młode podobne są do samicy, lecz jaśniejsze. Niedojrzałe płciowo samce mają ubarwienie pośrednie między młodym a dorosłym kaczorem.
Areał lęgowy uhli obejmuje północną część Europy, Azji i Ameryki Północnej. W Europie gnieździ się przede wszystkim w Skandynawii i w północnej części Związku Radzieckiego. Uhla nie gnieździ się w Polsce. Występuje jednak licznie w okresie przelotów i zimowania na Bałtyku.
W głąb kraju zalatuje nielicznie. Gatunek ten w okresie lęgowym związany jest z wodami śródlądowymi i wybrzeżem morskim. W pozostałych porach roku uhle spotyka się przede wszystkim na morzach.
Biotop lęgowy uhli obejmuje jeziora, rzeki i stawy w tundrze oraz w tajdze, a ponadto wyspy i brzegi morskie.
Pokarm: Uhle żerują najczęściej na otwartym morzu, w zatokach i ujściach rzek. Pokarm zdobywają nurkując na głębokość 2-5 m, na niektórych wodach głębiej do 14-30 m. Pożywienie stanowi pokarm zwierzęcy w postaci przede wszystkim mięczaków, a w małym stopniu skorupiaków i małych rybek.
Rozród i rozwój: Okres gnieżdżenia się uhli przypada na czerwiec i lipiec. Samica zakłada gniazdo na ziemi, w gęstej roślinności, w pobliżu wody. Kaczka znosi najczęściej 7-9 jaj, które wysiaduje przez 27-28 dni. Pisklęta są zagniazdownikami, prowadzi je samica. Młode uzyskują lotność po 50-55 dniach, lecz samodzielność uzyskują wcześniej. Dojrzałość płciową osiągają w drugim, a czasem w trzecim roku życia. Pierwszą wędrówkę podejmują kaczory uhli już w lipcu przemieszczając się na tradycyjne tereny pierzowisk: Największe znane pierzowisko znajduje się na wodach morskich Danii, gdzie gromadzi się około 45 tys. kaczorów. Samice pierzą się później i część z nich również podejmuje wędrówkę w tym celu.
Migracje: Jesienna migracja na tereny zimowiskowe nie jest dobrze poznana. W efekcie tej migracji uhle zimują na Morzu Północnym i na Bałtyku. Spotyka się je również w innych częściach Europy, ale nielicznie.
Markaczka - Melanitta nigra (Linnaeus, 1758)
Synonim: Kaczka czarna
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
W Polsce występuje podgatunek Melanitta nigra nigra (L., 1758).
Opis: Samiec w szacie godowej jest czarny, wierzchnia partia ciała połyskująca, a spód matowy. Dziób czarny z pomarańczową plamą od nozdrzy do paznokcia. U nasady dzioba występuje guz: Nogi brązowoczarne.
Samica w szacie godowej ciemnobrązowa z jaśniejszą białobrązową plamą obejmującą policzki, podbródek, boki głowy i górną część szyi. Brzuch jaśniejszy. Dziób zielonkawoczarny. Nogi brązowoczarne.
Szata spoczynkowa samca i samicy bardzo podobne do szaty godowej. Samce nie biorące udziału w rozrodzie w szacie wiosennej są podobne do tych, które biorą w nim udział, lecz są bardziej brązowe i bez połysku. Młode podobne do samicy.
Zasięg: Światowy zasięg gatunku obejmuje równoleżnikowy pas po obu stronach kręgu polarnego biegnący przez Europę i całą Azję oraz wyspowo Ameryką Północną. W Europie tereny lęgowe obejmują Skandynawię i północną część b.Związku Radzieckiego oraz wyspowe stanowiska w Wielkiej Brytanii i Islandii. W Polsce markaczki się nie gnieżdżą, natomiast licznie zimują na wybrzeżu morskim, najczęściej z dala od brzegu. W głębi kraju pojawiają się sporadycznie.
Pokarm: Markaczka zdobywa pokarm nurkując najczęściej na głębokość 1-3 m, ale może również żerować na głębokości 10-20 m. Żywi się pokarmem zwierzęcym zjadając mięczaki, skorupiaki, owady i małe rybki.
Biotop lęgowy bardzo zróżnicowany, od wybrzeża morskiego i wysp na morzu aż do brzegów jezior i rzek w głębi lądu.
Rozród i rozwój: Markaczki gnieżdżą się w rozproszeniu. Samica umieszcza gniazdo na ziemi, w gęstej roślinności lub pod krzakami w pobliżu wody. Składa najczęściej 6-8 jaj, które wysiaduje przez 30-31 dni. Pisklęta wodzi samica. Lotność osiągają po 45-50 dniach. Dojrzewają w 2 lub 3 roku życia. Pierwszy przelot odbywa się na i pierzowiska.
Pierzenie ptaki przechodzą zarówno na otwartym morzu, jak i na dużych jeziorach słodkowodnych. Najbardziej znanym takim miejscem są wody morskie wokół Danii, które gromadzą do 150 tys. tych ptaków.
Migracje na zimowiska w Europie są zróżnicowane. Część ptaków pozostaje w pobliżu miejsc lęgowych, inne lecą do zimowisk na wybrzeżach Bałtyku, Europy Zachodniej i Zachodniej Afryki.
Edredon - Somateria mollissima (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Edredon miękkopiór, kaczka edredonowa
Rząd: Blaszkodziobe - Anseriformes
Rodzina: Kaczkowate - Anatidae
Opis: Samiec w szacie godowej ma wierzch głowy czarny, resztę głowy, szyję, plecy i pokrywy skrzydłowe białe. Na głowie dodatkowo bladozielona plama. Pierś kremownróżowa, brzuch, sterówki, pokrywy nadogonowe czarne, lotki czarnobrązowe. Dziób szarooliwkowy, nogi żółtozielone.
Samica w szacie godowej jest cała rdzawobrązowa. Na skrzydle wzdłuż lusterka ma biały podłużny pasek. Dziób i nogi zielone.
Samiec w upierzeniu spoczynkowym jest ciemnobrązowy z czarnym brzuchem i skrzydłami, jak w upierzeniu godowym. Szata spoczynkowa samicy podobna do godowej. Młode są podobne do samicy. Niedojrzałe płciowo kaczory w okresie godowym mają ubarwienie pośrednie i są podobne do dorosłego samca, lecz w upierzeniu jest wiele brązowego i barwy nie są tak czyste i kontrastowe.
Tereny lęgowe edredonów obejmują wybrzeża morskie na północ i południe od kręgu polarnego. Zasięgiem swym obejmują całą półkulę północną. W Europie gnieździ się w Islandii, Szpicbergenie, Nowej Ziemi, Skandynawii, Estonii, w Danii i na Wyspach Brytyjskich. W Polsce się nie gnieździ.
Migracje: Edredony migrują tylko częściowo, najczęściej na względnie nieduże odległości. Przemieszczają się przeważnie w zasięgu swego areału lęgowego w kierunku korzystnych miejsc pierzenia i zimowania. W okresie zimy pojawia się u wybrzeży Bałtyku. W głąb kraju zalatuje rzadko.
Edredon związany jest z morzami północnymi.
Pokarm: Pożywienie zdobywa nurkując najczęściej na głębokość od 2 do 4 m oraz w okresie odpływu morza bez nurkowania, zanurzając jedynie głowę. Edredon żywi się pokarmem zwierzęcym, zjada przede wszystkim mięczaki i w mniejszym stopniu skorupiaki i szkarłupnie.
Biotop lęgowy obejmuje wyspy, skaliste brzegi morza, na których tworzy wielotysięczne kolonie. Tereny lęgowe są związane z zasobnością pokarmową polskich wybrzeży. Edredony gnieżdżą się chętnie w koloniach, nieraz w dużym zagęszczeniu. Korzystają często z towarzystwa kolonii ptaków broniących terenu przed drapieżnikami.
Rozród i rozwój: Samica zakłada gniazdo na ziemi, wyścielając je roślinnością i otaczając zniesienie bardzo dużą ilością puchu. Samiec towarzyszy samicy tylko we wczesnym stadium inkubacji. Samica znosi najczęściej 4-6 jaj, które wysiaduje przez 25-28 dni. Pisklęta są zagniazdownikami, prowadzi je samica. Młode często łączą się w duże stada. Lotność osiągają po 65-75 dniach. Dojrzałość płciową osiągają w trzecim roku życia, czasem w drugim.
Czapla siwa - Ardea cinerea (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Czapla pospolita, popielata, zwyczajna
Rząd: Brodzące - Ciconiiformes
Rodzina: Czaple - Ardeidae
Opis: Osobniki obu płci są jednakowo ubarwione. Ogólna barwa upierzenia jest popielatoszara. Jej odcień zależy w pewnym zakresie od stopnia przesycenia upierzenia pudrem puchowym, który ptak rozprowadza za pomocą paznokcia o grzebykowatej budowie.
Czoło i środek ciemienia są białe. Nad oczami znajdują się dość szerokie, czarne brwi, których przedłużeniem są wyrastające na potylicy wydłużone, czarnogranatowe pióra (tzw. rajery), tworzące czub. Dwa najdłuższe pióra tego czuba dochodzą do 18 cm długości. Na białopopielatej szyi, z przodu biegną trzy rzędy drobnych czarnych piórek. Jasnoszare pióra w okolicy wola są wydłużone i postrzępione.
W okresie godowym na grzbiecie tego ptaka wyrastają dość długie pióra ozdobne. Lotki I rzędu są czarne. Pierś, brzuch i podogonie są białe. Dziób jest żółtawy, nogi ciemnobrązowe, z przodu żółte. Zarówno dziób, jak i kończyny przybierają w okresie wiosennym odcień czerwony.
Biotop: Biotopem czapli siwej są płytkie wody śródlądowe i morskie, brzegi rzek, jezior i stawów, zalane łąki itp. Kolonie może zakładać w lasach w odległości do 30 km od brzegów zbiorników wodnych.
W Polsce czapla jest średnio licznym, lokalnie nielicznym ptakiem lęgowym niżu. Największe zagęszczenie, po kilkaset par lęgowych, notuje się w Olsztyńskiem, Bydgoskiem, Szczecińskiem, Poznańskiem, Koszalińskiem i Białostockiem. W ostatnich latach czapla wykazuje ekspansję na południe kraju.
Pokarmem tego ptaka są drobne ryby, owady wodne i ich larwy, żaby i ich kijanki. Może ponadto zjadać jaszczurki, węże, a nawet gryzonie z karczownikiem włącznie. Niekiedy zjada jaja i pisklęta drobnych ptaków
Rozród i rozwój: W naszych warunkach czapla z reguły zakłada gniazda na wierzchołkach lub w koronach wysokich drzew iglastych lub liściastych. Na jednym drzewie może być od kilku do kilkunastu gniazd. Podstawę gniazda tworzą dość grube, luźno ułożone gałęzie, na których leży część wewnętrzna zbudowana z cieńszych gałązek, suchych traw, trzciny, włosów zwierzęcych itp. Materiał jest dość luźno ułożony, tak że wysiadujący ptak bywa widoczny przez konstrukcję gniazd. Zewnętrzna średnica gniazda wynosi 80-120 cm. Jaja są matowe, jasno-niebiesko-zielone. Skorupa jest chropawa, niekiedy z białymi zwapniałościami lub krwawymi plamami. Gniazdowanie odbywa się w drugiej połowie marca i w kwietniu. Jaja są składane w odstępie 48 godzin, aczkolwiek obserwuje się przerwy 3-4-dniowe. Początek wysiadywania ma miejsce po złożeniu pierwszego lub drugiego jaja, lub też po skompletowaniu całości zniesienia. W środkowej Europie czapla znosi (3)4-5(7) jaj. Wysiadują oboje rodzice przez 25-26 (28) dni. Czapla ma jeden lęg w roku. W razie utraty jaj jest on powtarzany i wtedy gniazdowanie przedłuża się do końca maja. Pisklęta są gniazdownikami niewłaściwymi. Przez pierwsze 10 dni rodzice wkładają im pokarm do dzioba, następnie młode pobierają pokarm wprost z dzioba ptaków dorosłych, a w końcu pokarm zrzucany wprost do gniazda. Młode stają się samodzielne po 50-55 dniach. Pełne ubarwienie dorosłego ptaka przybierają młode dopiero w trzecim roku życia. Fakt ten można wykorzystać do określania wieku, gdyż nie znamy innych metod oceny wieku czapli.
Behawior: Czaple przylatują w marcu-kwietniu, a niekiedy już w lutym. Odlatują od lipca do października - niektóre osobniki zimują. Lecąca czapla ma kończyny wyciągnięte ku tyłowi i szyję esowato zgiętą. Lecąc wydaje często charakterystyczny krzyk. Jest ona ptakiem bardzo ostrożnym na widok człowieka podrywa się z dużej odległości.
Znaczenie gospodarcze: Czaple, zwłaszcza jeśli występują w nadmiarze, mogą wyrządzać poważne szkody w narybku w stawach rybnych.
Derkacz - Crex crex (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Derkacz pospolity, chruściel derkacz, chruściel pospolity, chruściel łączny
Rząd: Żurawiowate - Gruiformes
Rodzina: Chruściele - Rallidae
Opis: Osobniki obu płci są podobnie ubarwione. W upierzeniu godowym pióra na wierzchu głowy i na grzbiecie oraz sterówki i lotki pierwszego rzędu mają ciemnobrunatne środki z jaśniejszym obrzeżeniem oraz popielatymi wierzchołkami. Wole i pierś są szaropopielate z wyraźnym ochrowym nalotem na bokach i z mniej wyraźnym w części środkowej. Boki są czerwonobrunatne, biało poprzecznie pręgowane. Pokrywy podogonowe są tej samej barwy i mają białe wierzchołki piór. Lotki pierwszego rzędu są rdzawobrunatne, co wyraźnie widać w locie.
Dziób jest z boków spłaszczony, jasnobrązowy, nogi jasnobrązowe, tęczówka czerwonobrunatna lub orzechowa. Samica różni się od samca jedynie ochrowordzawym odcieniem na wolu. W upierzeniu spoczynkowym boki głowy, wole i pierś są ochrowordzawe, a nie popielate. Młode ptaki w okresie gniazdowym różnią się od dorosłych bardziej rdzawą brzuszną stroną ciała oraz słabiej widocznym poprzecznym pręgowaniem na bokach.
Zasięg: W Polsce jest to dość pospolity, średnio liczny gatunek lęgowy i przelotny. Najliczniej występuje w dolinach nieuregulowanych rzek i na bagnach - poza takimi terenami, zwłaszcza w województwach centralnych i południowych, bywa bardzo nieliczny. W górach występuje niekiedy aż do regla dolnego. W okresie wiosennych i jesiennych wędrówek jest spotykany w całym kraju, nawet wysoko w górach.
Biotop tego gatunku stanowią bujne łąki, bagna i pola uprawne pokryte gęstą roślinnością, np. mieszankami i koniczynami.
Pokarm derkacza stanowią drobne pajęczaki, owady, ślimaki, dżdżownice i drobne kręgowce. Zjada on w niewielkiej ilości także nasiona chwastów i traw oraz zielone części roślin.
Rozród i rozwój: Gniazdo znajduje się w koniczynie, trawach oraz wyższej roślinności na łąkach i w uprawach rzepaku. Jest to dołek w postaci czarki, zlokalizowany w suchym miejscu, starannie wysłany suchymi źdźbłami oraz mchem. Mech znajduje się również w podstawie. Od gniazd bażanta, kuropatwy i przepiórki różni się czaszowatym kształtem oraz grubą warstwą materiałów w podstawie. Jaja mają zmienny kształt i są matowe. Tło ich jest żółtawobiałe, blado- szaro- zielone, jasnoróżowe lub popielatoniebieskawe.
Plamy na skorupie są liczne: głębokie - popielatofioletowe lub różowe, a powierzchniowe - rdzawobrązowe. Na tępym biegunie plamy mogą być liczniejsze i ułożone wianuszkowato lub połączone krótkimi liniami krzywymi.
Gniazdowanie odbywa się od czerwca do początku lipca. Jaja są składane codziennie, chociaż wyjątkowo mogą być składane 2 jaja w ciągu 24 godzin. Początek wysiadywania ma miejsce po złożeniu ostatniego jaja. Samica składa (6) 8-12 (14) jaj i wysiaduje je sama przez (14) 19 (21) dni. Normalnie wyprowadzany jest jeden lęg w roku. W wypadku utraty jaj jest on powtarzany, co jest zjawiskiem dość częstym. Pisklęta są zagniazdownikami właściwymi. Wylęgają się one prawie jednocześnie i bardzo szybko uczą się zdobywać pokarm samodzielnie. Samica bądź oboje rodzice karmią je tylko przez 3-4 dni. Po 30 dniach zaczynają podfruwać, a 4 dni później umieją już latać. Pełne upierzenie otrzymują w wieku 7-8 tygodni.
Zagrożenia: Populacja derkacza ponosi dość duże straty w okresie gniazdowania przy wykaszaniu traw i zielonek. Straty są tym większe, że samica siedzi wyjątkowo twardo na jajach i również ona często pada ofiarą urządzenia tnącego.
Migracje: Derkacze przylatują od końca kwietnia do maja, odlatują od sierpnia do października. Zwykle ptaki lecą pojedynczo, choć na miejscach odpoczynku mogą się gromadzić w większej liczbie.
Behawior: Toki trwają od maja do lipca. W tym czasie samiec odzywa się charakterystycznym głosem "dżdż-dżdż, dżdż-dżdż". Kiedy samice siądą na jajach, samce milkną. Derkacz daje głos najchętniej wieczorem i w nocy, a w czasie dnia przed deszczem. W czasie ucieczki ptak często sunie piersią po trawie, odpychając się przy tym nogami.
Łyska - Fulica atra (Linnaeus, 1758)
Rząd: Żurawiowate - Gruiformes
Rodzina: Chruściele - Rallidae
W Polsce występuje podgatunek: Fulica atra atra L., 1758.
Opis: Upierzenie ptaka dorosłego jest jednolicie czarne z popielatym i brązowym nalotem na niektórych częściach ciała. Dziób i tarcza nad dziobem są białe. Nogi zielonoszare, przy ciele pomarańczowe. Palce nie połączone błoną pławną, jak u wielu innych ptaków pływających, lecz mają płaty skórne ułatwiające pływanie. Ptaki młode są ciemno-szaro-brązowe. Przednia część ciała i pierś popielato-brązowo-białawe. Spód ciała szarobrązowy.
Zasięg: Łyska gnieździ się prawie w całej Europie i Azji oprócz północnej ich części. W Polsce jest jednym z najpospolitszych ptaków wodnych i określa się ją jako licznego, a lokalnie bardzo licznego, ptaka lęgowego.
Pokarm: Łyska jest ptakiem głównie roślinożernym. Pokarm pobiera nurkując na niewielką głębokość lub zbierając go z powierzchni wody. Zjada również pokarm zwierzęcy, który stanowi tylko niewielki udział w jej żerze.
Biotopem lęgowym łyski są prawie wszystkie rodzaje śródlądowych zbiorników wodnych w Polsce. Szczególnie dużo łysek gnieździ się na zarastających stawach i jeziorach, a także na małych zbiornikach śródpolnych i stawach rybnych.
Rozród i rozwój: Gniazdo zakłada na płytkiej wodzie wśród roślinności wodnej, najczęściej w trzcinie. Oparte jest ono o dno i składa się z ułożonych roślin z charakterystycznym pomostem ułatwiającym wchodzenie do gniazda. Okres gniazdowy trwa od kwietnia do lipca. Samica składa najczęściej 7-9 jaj, które wysiadują oboje rodzice przez okres 21-26 dni. Pisklęta są zagniazdownikami. Rodzice budują drugie gniazdo, na którym ogrzewają i suszą pisklęta.
Ptaki dorosłe podobnie jak kaczkowate przechodzą w lecie przez okres nielotności związany z wymianą piór lotnych na skrzydłach.
Tereny zimowiskowe łysek obejmują prawie całą zachodnią i południową Europę. Ptaki te zimują licznie również w Polsce, zwłaszcza w zachodniej części kraju, oraz na niezamarzających wodach w Polsce centralnej. Łyska jest również bardzo licznym ptakiem w okresie przelotów. W październiku i listopadzie oraz w marcu i kwietniu pojawia się w Polsce często w wielotysięcznych stadach.
Słonka - Scolopax rusticola (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Slanka, słomka, bekas słomka, bekas słąka, słąka zmierzchna, słęka sołokwa
Rząd: Siewkowate - Charadriformes
Rodzina: Brodźce, biegusy i pokrewne - Scolopacidae
Opis: Ptak wielkością zbliżony do gołębia, o krępej budowie ciała, z charakterystycznym długim dziobem oraz wysoko osadzonymi, stosunkowo dużymi i ciemnymi oczami. Upierzenie mozaikowe, w ogólnym odcieniu brązoworude z dużą ilością popielatych, płowych i czarnych plam oraz prążków. Jest idealnie dostosowane do środowiska życia, jakim jest dno lasu. Samiec i samica są upierzone jednakowo, również młode nie różnią się zasadniczo od dorosłych. Poszczególne osobniki różnią się jedynie między sobą ogólnym odcieniem ubarwienia, który może być mniej lub bardziej rudawy, popielaty bądź brunatny.
Występowanie: Słonka ma stosunkowo duży areał występowania i jest mieszkańcem większości lasów palearktyki. W kierunku z zachodu na wschód gnieździ się od Oceanu Atlantyckiego przez Eurazję do Oceanu Spokojnego. Szerokość zasięgu słonki w kierunku północnym i południowym pokrywa się dość dokładnie z przebiegiem izoterm lipcowych - na północy 12°C, a na południu 24°C. Polska leży prawie w centrum europejskiego areału występowania słonki, stąd też gatunek ten jest powszechny na terenie całego kraju, a jego rozmieszczenie pokrywa się dość dokładnie z rozmieszczeniem kompleksów leśnych.
Biotop: Słonka występuje prawie we wszystkich typach siedliskowych lasu, jednak jej liczebność w danym terenie jest uzależniona od wielu czynników, z których najistotniejszy jest stopień wilgotności gleby. Do najbardziej preferowanych środowisk lęgowych należą wilgotne różnogatunkowe-lasy liściaste oraz lasy mieszane. Z lasów iglastych najliczniej zasiedlane są drzewostany modrzewiowe. Klasa wieku drzewostanu nie jest bardzo istotna. Ważniejszy jest stopień zwarcia podszytu i koron, gdyż słonki unikają zbyt zwartych drzewostanów. Nie bez znaczenia jest również wielkość kompleksów leśnych. Mimo sprzyjających warunków siedliskowych rzadko występują w izolowanych powierzchniach leśnych o wielkości poniżej 100 ha. W jesieni, zwłaszcza w trakcie przelotów, wymogi ekologiczne słonki znacznie się zmieniają i preferowane przez nią bywają miejsca bardziej suche - najczęściej młodniki iglaste, pasma zarośli na obrzeżach lasów bądź niewielkie zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne.
Pokarm: Pokarm słonki stanowią różnego rodzaju drobne bezkręgowce reprezentujące głównie faunę glebową, jak dżdżownice, pajęczaki, wije i owady, z których najliczniej reprezentowane są chrząszcze i larwy muchówek. Rośliny stanowią pokarm dodatkowy, którego procent zwiększa się nieco w okresie wiosennym i jesiennym. W zdobywaniu pokarmu spod powierzchni ziemi pomaga słonce szczególnie silne unerwienie końca dzioba, którym wyczuwa ruchy zdobyczy nawet na znacznej głębokości. Dodatkowym ,ułatwieniem jest specyficzna budowa dzioba, którego górna połówka ma możliwość odchylania się na 1/3 swej długości bez otwierania całego dzioba. Po zanurzeniu dzioba w ziemię słonka jak za pomocą pensety może pochwycić i wyciągnąć swą zdobycz. Ten sposób pobierania pokarmu wpłynął prawdopodobnie na wysokie położenie oczu, których ptak nie brudzi ziemią i może jednocześnie widzieć co się dzieje ponad i poza nim.
W ciągu dnia słonka jest mało aktywna i przebywa w ukryciu, sporadycznie żerując pod osłoną zakrzewień i pod okapami drzew.
Szczyt aktywności przypada na godziny wieczorne (tuż przed i po zachodzie słońca), kiedy to słonki wylatują na tereny żerowiskowe - bagienka, polany, łąki śródleśne, czy nawet pola przy obrzeżach lasów.
Kolejna faza aktywności związana jest z przelotem na dzienne siedliska i przypada na wczesne godziny poranne, przed i w czasie wschodu słońca.
Rozród: Toki słonek rozpoczynają się już w trakcie wiosennych przelotów na tereny lęgowe, co w warunkach Polski przypada na okres między trzecią dekadą marca a pierwszą dekadą kwietnia.
Po osiągnięciu terenów lęgowych loty tokowe, zwane pospolicie ciągami, trwają z pewnymi przerwami aż do końca lipca.
Odbywają je wyłącznie samce, które patrolują określony teren, wyszukując siedzącej na ziemi samicy. Samiec podczas lotu wydaje dwa rodzaje charakterystycznych dźwięków - chrapanie i psykanie. Pierwsze brzmi jak chrapliwe kchrrwog...kchrwog, a drugie jak wysokie i urywane pssi... pssi. Samice wydają wyłącznie odgłosy psykania, wabiąc tym latające .samce, a dodatkowo dają im sygnały wzrokowe rozpościerając i podnosząc do góry wachlarz, odsłaniając przy tym jasno świecące, białe końce sterówek. Po zlokalizowaniu samicy samiec zapada przy niej i rozpoczyna tok naziemny. Z opuszczonymi skrzydłami, przyciśniętym do wola dziobem i rozłożonym z lekka podniesionym wachlarzem obiega samicę, wydając przy tym chrapliwe dźwięki.
U słonek nie występuje ściśle określony terytorializm i nawet samce w okresie godowym nie mają wyłącznie swoich rewirów, gdyż po tej samej trasie może ich krążyć kilka czy kilkanaście. Wielkość terytorium oblatywanego przez samca jest zresztą dość różna i waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu ha.
Słonki są poligamiczne, a samiec nie bierze żadnego udziału w wysiadywaniu, ani w prowadzeniu młodych. Okres gniazdowania u słonki jest dość rozciągnięty w czasie, gdyż rozpoczyna się równocześnie z przylotem na tereny lęgowe i trwa średnio do połowy sierpnia.
Słonki wyprowadzają regularnie w ciągu roku dwa lęgi. Gniazdo stanowi zazwyczaj naturalne zagłębienie w ziemi, wysłane skąpo liśćmi, trawą, czasem z kilkoma cienkimi gałązkami. Średnica zewnętrzna gniazda waha się od 13 do 16 cm, a głębokość od 3 do 6 cm. Gniazda bywają usytuowane w dość różnorodnych środowiskach, najczęściej pod krzewem lub u podnóża pnia, zwykle dość dobrze ukryte. Zasadniczo słonka składa 4 jaja - rzadko liczba ich jest większa lub mniejsza. Skorupa jest gładka, lekko matowa, w kolorach od szarobiałego poprzez kremowy do płowożółtego, upstrzona brudnofioletowymi i brązowymi plamami ułożonymi gęściej przy tępym końcu jaja. Okres wysiadywania jaj przyjmuje się średnio na 21 dni (od 19 do 23). Samica wysiaduje bardzo spokojnie i wytrwale, w ciągu doby opuszczając gniazdo tylko dwukrotnie - rano i wieczorem na około 15 minut. Młode są typowymi zagniazdownikami i bezpośrednio po wylęgnięciu i obeschnięciu opuszczają wraz z samicą gniazdo. Pokarm zaczynają jednak pobierać samodzielnie dopiero około trzeciego dnia życia.
Rozwój: Zasadniczym kryterium pozwalającym odróżnić ptaka młodego od dorosłego w okresie do wiosny przyszłego roku są lotki pierwszego rzędu. U młodych ptaków są one węższe, mniej zakrzywione oraz bardziej miękkie i delikatne, o mniej zwięzłej strukturze. Późną jesienią są na krawędziach wyraźnie postrzępione, w odróżnieniu od gładkich, świeżo przepierzonych piór ptaków dorosłych. Dodatkowym kryterium w okresie jesiennym mogą być sterówki, które u młodych osobników są częściowo pochodzenia juwenilnego. Różnią się one kształtem (większe wygięcie stosiny) oraz rysunkiem i kolorytem. Jedna połówka juwenilnych sterówek jest wyraźnie jasno prążkowana, a jasna plama na szczycie od spodniej strony jest szarobiała w odróżnieniu od jaskrawobiałej u osobników dorosłych. Dobrym kryterium w okresie do końca listopada jest obecność lub brak tzw. torebki Fabrycjusza, tj. banieczkowatego uchyłka kloaki; który u młodych ptaków jest jeszcze dobrze wykształcony i ma około 20 mm głębokości.
Poza tokami i krótkim okresem prowadzenia młodych przez samicę słonki prowadzą samotny tryb życia. Krótkotrwałe skupianie się słonek na wybranych terenach może występować w trakcie migracji jesiennych i jest wywoływane bądź atrakcyjnym terenem żerowiskowym, bądź nagłą zmianą pogody zatrzymującą w danej okolicy czy terenie większą liczbę ptaków. Są to tzw. jesienne wysypki słonek. Początek migracji jesiennej rozpoczyna się już we wrześniu, a jej szczyt przypada między pierwszą a drugą dekadą października. Część populacji pozostaje jednak do końca listopada, a poszczególne osobniki w południowej i zachodniej części Polski pozostają nawet na zimę.
Maksymalna długość życia słonki na wolności stwierdzona za pomocą obrączkowania wynosi 13 lat, jednak średnia długość życia osobniczego w populacji nie przekracza 2,5 lat.
Kszyk - Capella gallinago (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Bekas kszyk, bekas baranek, baranek, koziołek
Rząd: Siewkowate - Charadriiformes
Rodzina: Brodźce, biegusy i pokrewne - Scolopacidae
Opis: Upierzenie samca i samicy jest jednakowe Ogólny ton upierzenia jest zbliżony do tonu upierzenia słonki, od której jednak kszyk różni się jasnymi smugami przebiegającymi wzdłuż grzbietu. Grzbiet jest żółtoszary, upstrzony szarordzawymi plamami. Przez wierzch głowy przechodzą trzy dość szerokie, ciemne smugi.
Węższa i ciemna smuga biegnie od nasady oka do dzioba. Ponad nią i ponad okiem biegnie ku tyłowi głowy jasnordzawa przepaska. Skrajne sterówki są rudoszare, brunatno poprzecznie prążkowane. Brzuch jest biały. Na szyi i piersi znajdują się podłużne, ciemne plamy. Dziób jasnobrunatny z ciemniejszym końcem. Żuchwa u nasady mięsistożółtawego koloru. Nogi szare z zielonkawym odcieniem. Tęczówka ciemna.
Upierzenie ptaków młodych różni się od upierzenia dorosłych jedynie ciemniejszym tonem.
Zasięg: Ptak ten występuje również w Stanach Zjednoczonych (podgatunek C. g. delicata Wilson). W Polsce jest on nielicznym lub średnio licznym ptakiem lęgowym i przelotnym niżu. Najliczniej występuje na Bagnach Biebrzańskich i na Mazurach.
Na znacznych obszarach Wielkopolski i na Śląsku, wskutek postępującego osuszania błot stał się bardzo nieliczny. W okresie wędrówek można spotkać dość duże stada tego ptaka, najczęściej na spuszczonych stawach rybnych.
Biotop: kszyka stanowią tereny podmokłe, bagniste i zalewane. Szczególnie chętnie zasiedla takie tereny, jeśli są one pokryte wyższymi kępami i porośnięte łozą. Występuje on również na brzegach rzek i jezior.
Pokarm: kszyka składa się głównie z dżdżownic i owadów. Zjada on również miękkie części roślin.
Rozród i rozwój: Gniazdo najczęściej znajduje się w środku kępy turzyc rosnących na płytkiej (15-25 cm) wodzie. Jest ono świetnie zamaskowane źdźbłami i z boku nie można go dostrzec. Gniazdo jest stosunkowo płytkie, a jego wyściółkę stanowi niewiele krótkich, luźno ułożonych kawałków turzyc. Nie obserwuje się wydatnego okrężnego ułożenia źdźbeł na obwodzie czary.
Jaja są bez połysku lub mają matowy połysk. Barwa tła jest bardzo zmienna, podobnie jak rysunek i charakter rozmieszczenia plam. Tło może być gliniastobrązowe, oliwkowobrunatne, jasno-zielono-żółte, czasami niebieskawe, niebieskoszare lub czerwonawożółte. Plamy o różnych odcieniach koloru brązowego mają różny kształt, rozmiary i ułożenie - czasami są ułożone w kształcie kołnierza.
Gniazdowanie trwa do końca kwietnia - początku maja do czerwca. Jaja są składane najprawdopodobniej w odstępie 24 godzin. Wysiadywanie rozpoczyna się po złożeniu ostatniego lub przedostatniego jaja. Samica składa przeważnie 4 (3-5) jaja i wysiaduje je przez 19-21 dni. Kszyk ma normalnie jeden lęg w roku - w razie zniszczenia jaj może on być powtarzany. Jaja z reguły wysiaduje tylko samica - rzadko i nieregularnie może ona jednak być zastępowana przez samca. Pisklęta są zagniazdownikami właściwymi. Pierwsze kilka dni są one wodzone i karmione przez oboje rodziców. W wieku około trzech tygodni młode zaczynają podfruwać.
Behawior: Kszyki przylatują w marcu-kwietniu, odlatują od czasu wystąpienia przymrozków. Po przylocie samiec odbywa loty tokowe połączone z wydawaniem charakterystycznych dźwięków Lata on nad miejscem, gdzie siedzi samica, zataczając przy tym koła. W czasie lotu ptak wzbija się na wysokość 100-200 m, a następnie lotem ślizgowym spada w dół, rozkładając wachlarzowato sterówki. Skrajne sterówki wskutek oporu powietrza w fazie lotu ślizgowego, silnie wibrują i stają się źródłem dźwięków słyszalnych do 1 km . Można je oddać słowami "be-be-be-bebe" lub "du-du-dududu". Przypominają one nieco beczenie jagnięcia i stąd ludowa nazwa kszyka - "baranek". Samica wabi czasami głosem, ;,seti-seti-seti". Samiec odbywa loty tokowe również wtedy, kiedy samica siedzi na jajkach. Samiec, który siada na ziemi, czasami krzyczy głośno "tikut-tikut-tikut", a niekiedy wydaje ten głos również w powietrzu. Spłoszony ptak leci szybko, po poderwaniu się robi kilka zygzaków w prawo i lewo, po czym wyprostowuje lot. Podrywając się po spłoszeniu wydaje głos "kszk-kszk" - stąd nazwa gatunku. W okresie jesiennego przelotu kszyki mogą tworzyć tzw. wysypki, czyli skupiska ptaków tego samego gatunku na niewielkiej przestrzeni.
Batalion - Philomachus pugnax (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Bojownik, bojownik batalion, bojownik zmienny, biegus kłótnik
Rząd: Siewkowate - Charadriiformes
Rodzina: Brodźce, biegusy i pokrewne - Scolopacidae
Opis: Samiec w upierzeniu godowym różni się wyraźnie od samicy. Rysunek na piórach u samca i ich barwa są tak zmienne, że do tej pory nikomu. nie udało się zaobserwować dwóch identycznych osobników; może występować większość barw i ich kombinacji. Pomimo to w okresie godowym samiec jest bardzo łatwy do odróżnienia, gdyż naprzodzie szyi ma charakterystyczny kołnierz z piór, a na głowie dwa czubki. Zarówno kołnierz jak i czubki mogą być składane i stroszone. Część twarzowa samca jest pozbawiona piór.
Miejsce to pokrywają drobne brodawki o ubarwieniu równie zmiennym, jak barwa upierzenia. Barwa dzioba i kończyn jest również bardzo zmienna.
Samica w szacie godowej ma barwę upierzenia także zmienną, ale w stopniu znacznie mniejszym niż samiec: Ogólny ton jej upierzenia jest szarobrunatny. Nie ma ona oczywiście kryzy, czubków ("uszu") i brodawek. Dziób i kończyny wyglądają jak u samca.
W szacie spoczynkowej samiec i samica są ubarwieni podobnie. Wierzch ciała jest szarobrunatny. Pióra głowy, szyi, pleców, pokryw skrzydłowych są brązowoczarne. Środkowe sterówki są bardzo ciemne i zaopatrzone przy końcu w piętna i przepaski. Spód ciała jest biały, przednia część szyi i pierś są zielonkawooliwkowe. Upierzenie młodych jest zbliżone barwą do upierzenia spoczynkowego dorosłych.
Zasięg: W Polsce jest on nielicznym ptakiem lęgowym, głównie na północnym wschodzie. Ptaki przelotne w grupach można spotkać na terenie całego kraju. Jedynym obszarem liczniejszego gniazdowania bataliona
obecnie Bagna Biebrzańskie i pobliska dolina Narwi. Poza tym nielicznie obsadzonych jest kilka stanowisk w kraju.
Biotop: Biotopem tego ptaka są podmokłe łąki oraz błota.
Pokarm: Pokarmem bataliona są owady, pierścienice, drobne mięczaki, nasiona oraz niekiedy jagody. Najprawdopodobniej na wiosnę i w jesieni ptak ten zjada także miękkie części roślin.
Behawior: Bataliony przylatują od marca do maja, odlatują od lipca do października. Toki rozpoczynają się zaraz po przylocie; odbywają się one również w czasie trwania wiosennych przelotów. Ptaki tokują gromadnie na podmokłych łąkach z niewielkimi, suchszymi wysepkami. Na takich wysepkach gromadzi się zwykle od kilku do kilkunastu ptaków. Tok polega na "walkach" oraz demonstrowaniu różnych póz. Walki nie wyrządzają zwykle krzywdy żadnej ze stron. Samce stroszą przy tym kryzy i czubki, wyciągają szyje i dzioby, pochylają tułów i usiłują godzić w przeciwnika - często przy tym podskakują i trzepocą skrzydłami. Mogą "walczyć" dwaj przeciwnicy lub po kilku z każdej strony. Przed samicą kogut stroszy silnie pióra, pochyla się kładąc dziób prawie na ziemi i porusza szybko skrzydłami. W okresie nasilenia toków bataliony są bardzo mało płochliwe spłoszone odlatują na niewielką odległość i tokują dalej. Po zakończeniu toków samce pozostawiają samice i gromadnie odlatują z tokowisk.
Rozród i rozwój: Gniazda są budowane na kępkach lub niewielkich wzniesieniach wśród podmokłych łąk - w miejscach dość suchych i są zwykle dobrze osłonięte roślinnością zielną. Wyściółka jest skąpa; stanowią ją suche źdźbła, niekiedy strzępki mchu i kawałki zielonych traw. Źdźbła są ułożone na brzegu czary wyraźnie okrężnie. Jaja mają gładką skorupkę, bez połysku lub ze słabym, matowym połyskiem. Tło ma barwę dość zmienną: jasnozieloną, żółtozieloną, bladoniebieską, szarooliwkową i szarożółtą. Plamy powierzchniowe są brązowe, głębokie od brązowych poprzez brązowoszare do popielatoszarych. Plamy mogą się zlewać ze sobą, tworzyć różnego rodzaju zawijasy i zygzaki.
Gniazdowanie trwa od końca kwietnia do końca maja. Jaja są składane w odstępie 24-40 godzin. Wysiadywanie rozpoczyna się najprawdopodobniej po złożeniu ostatniego jaja. Samica składa 4, rzadko 3 jaja i wysiaduje je przez 21-23 dni. Batalion ma normalnie jeden lęg w roku - w wypadku zniszczenia jaj może on być powtarzany. Jaja wysiaduje tylko samica i ona też wyłącznie opiekuje się potomstwem. Pisklęta są zagniazdownikami właściwymi.
Bekasik - Lymnocryptes minimus (Brunnich, 1764)
Synonimy: Bekas mały, bekas (bekasik) kurka, ficlauz
Rząd: Siewkowate - Charadriilformes
Rodzina: Bodźce, biegusy i pokrewne - Scolopacidae
Opis: Upierzenie samca i samicy jest jednakowe, a ogólny wygląd podobny do wyglądu innych krajowych bekasów, z których bekasik jest najmniejszy. Na głowie ptak ten ma szerokie, brunatnobeżowe smugi. Nad jego okiem ciągnie się ciemna, wąska brew. Między nasadą dzioba a okiem biegnie rudawa smuga; niewyraźnie przedłuża się ona również poza oko. Szyja i pierś są brunatne z niewielkimi podłużnymi plamkami. Na grzbiecie o fioletowym i zielonkawym metalicznym połysku znajdują się cztery beżowe smugi. Końce lotek II. rzędu są wyraźnie białe. Dziób jest czarny, przy nasadzie brunatnawy. Kończyny są zielonawe na wiosnę, a brązowocieliste, o zielonkawoszarych okolicach stawów na jesieni. Tęczówka jest ciemnobrązowa.
Młode mają bardziej jasnordzawe upierzenie płaszcza, a ponadto małe nadlotki mają wyraźniejsze, szerokie obrzeżenia, bardziej wyraźne niż u ptaków dorosłych.
Zasięg: Przez północno-wschodnie obszary Polski przechodzi południowo-zachodnia granica zasięgu tego gatunku. Do niedawna większość autorów sądziła, że bekasik już u nas nie gniazduje, lecz jest jedynie ptakiem nielicznie przelotnym. Ostatnio jednakże stwierdzono jego gniazdowanie na Bagnach Biebrzańskich. Nie zmienia to jednak faktu, że jako gatunek lęgowy jest u nas skrajnie nieliczny.
Biotop: Biotopem tego ptaka są odkryte trzęsawiska o ubogiej pokrywie roślinnej, bagna porośnięte skrzypem, szuwarami i trzcinami oraz błotniste brzegi rzek i jezior.
Pokarm jest zbliżony do diety dubelta.
Behawior: Bekasik przylatuje w marcu, odlatuje do nastania mrozów. Toki rozpoczyna zaraz po przylocie. Ptak tokuje wysoko w powietrzu i lata przy tym na tak duże odległości, że obserwator przestaje słyszeć jego głos i nie może obserwować ptaka nawet za pomocą lornetki. Wydaje się więc, że głos tokującego samca nadchodzi z różnych kierunków i ma różne natężenie. Głos ten przypomina uderzenia kopyt końskich o twardą nawierzchnię i jest wydawany kilkakrotnie w trójczłonowych seriach: "top-top top... top-top-top". Ostatni człon serii jest silniej akcentowany. Po wydaniu takiej pieśni ptak odlatuje dość daleko i tam ją znów powtarza. W czasie lotu tokowego bekasik energicznie podlatuje do góry i następnie opada. W momencie opadania odzywa się czasem szybkim "tik-tik-tik".
Rozród i rozwój: Gniazdo jest budowane na małych kępach podmokłego terenu i na wilgotnych łąkach. Wysłane jest ono suchymi częściami roślin i tak głębokie, że jaja leżą w nim ukośnie, ostrymi biegunami do dołu.
Jaja bekasika są bardzo podobne do jaj kszyka. Ogólnie rzecz biorąc są one nieco ciemniejsze i plamy na nich są bardziej równomiernie rozłożone niż na jajkach kszyka.
W południowej części zasięgu gniazdowanie ma miejsce w maju-czerwcu, natomiast na północy od końca czerwca, poprzez lipiec do początku sierpnia. Jaja są składane najprawdopodobniej w odstępie 48 godzin, a wysiadywanie rozpoczyna się po złożeniu ostatniego jaja. Samica znosi zwykle 4 jaja, zdarzają się jednakże zniesienia składające się z 3 jaj. Wysiadywanie trwa co najmniej 24 dni. Pisklęta są zagniazdownikami właściwymi.
Bekasik jest ptakiem nietowarzyskim i prowadzi bardzo skryty tryb życia. .
Dubelt- Capella media (Latham, 1787)
Synonimy: Bekas dubelt, bekas przedni, bekas większy, bekas właściwy
Rząd: Siewkowate - Charadriiformes
Rodzina: Brodźce, biegusy i pokrewne - Scolopacidae
Opis: Samiec i samica nie różnią się upierzeniem; które jest bardzo podobne do upierzenia kszyka. Obydwa gatunki różnią się wyglądem czterech skrajnych sterówek, które u dubelta są czysto białe lub czasami tylko posiadają niewyraźne, ciemne plamki.
Ponadto średnie nadlotki mają wyraźne, białe obrzeżenia na końcach, szersze niż u bekasa. Spód ciała dubelta jest plamisty, prążkowany. Na brzuchu brak jest barwy białej.
Barwa dzioba, kończyn i tęczówki jest taka jak u kszyka. Upierzenie ptaków młodych jest podobne do upierzenia dorosłych, jednakże rysunek na grzbiecie jest mniej wyrazisty, co jest efektem tego, że jasne obrzeżenia piór są węższe. Ponadto na skrajnych, białych sterówkach występują przydymione piętna.
Występowanie: W Polsce jest nielicznym lub średnio licznym ptakiem lęgowym północno-wschodniej części kraju. W okresie przelotów jest spotykany rzadko na terenie całej Polski, tylko na wschodzie częściej. Najliczniej gnieździ się na Bagnach Biebrzańskich, niezbyt licznie w puszczach Augustowskiej i Białowieskiej.
Biotopem tego ptaka są podmokłe łąki oraz trawiaste błota pokryte kępami i zarosłe łozą.
Pokarm dubelta stanowią drobne bezkręgowce, owady doskonałe i ich larwy, drobne ślimaki itp. Wiosną i jesienią zjada również pokarm roślinny.
Toki odbywają dubelty na ziemi, z nastaniem mroku nieraz w dość dużych grupach. Przypominają one toki batalionów. Ptaki stroszą pióra, wyciągają szyje i dzioby ukośnie do góry i wydają charakterystyczne dźwięki. Między kolejnymi "pieśniami" samce walczą.
Tokujący samiec przyciska też dziób do wola, opuszcza skrzydła, rozkłada wachlarzowato ogon i przygina go silnie do pleców. "Pieśń" przypomina dźwięki, jakie się otrzymuje przy szybkim przeciąganiu palcem po zębach grzebienia.
Rozród i rozwój: Gniazdo znajduje się w miejscu dość suchym, np. na skrajach łąk, brzegach wysepek, itp. Jest to dołek wygnieciony przez ptaka w darni, w miejscu dobrze zamaskowanym, wysłany skąpo źdźbłami traw, które są ułożone wyraźnie okrężnie. Jaja mają gładką skorupę i są bez połysku. Tło ich jest od szarawego do oliwkowo- lub czerwonawożółtego, rzadko z zielonkawym nalotem. Plamy skupiają się przy tępym biegunie. Są one niezbyt liczne, mają wyraźne brzegi i dość duże rozmiary. Plamy powierzchniowe są ciemnobrązowe i brązowowiśniowe, plamy głębokie są jasnoszare.
Gniazdowanie odbywa się w maju. Samica składa (3) 4 jaja w odstępie 24 godzin. Odstęp pomiędzy zniesieniem 3 i 4 jaja wynosi natomiast 48 godzin, a wysiadywanie rozpoczyna się po zniesieniu trzeciego jaja. Trwa ono 22-24 dni. Dubelt ma jeden lęg w roku. Może on być powtarzany w wypadku straty jaj. Wysiaduje tylko samica. Pisklęta są zagniazdownikami właściwymi. Są prowadzone przez dorosłe osobniki przez okres 3-4 tygodni i jeszcze przez jakiś czas po osiągnięciu zdolności tworzą stadka rodzinne, których centralną postacią jest samiec. Dubelt przylatuje w marcu-kwietniu, odlatuje do października. Od lipca do sierpnia ptaki koczują. Na przelotach ptaki występują pojedynczo lub po 2-3.
Gołąb grzywacz - Columba palumbus (Linnaeus, 1758)
Synonim: Grzywacz
Rząd: Gołębiowate - Columbiformes
Rodzina: - Gołębie - Columbidae
Opis: Ubarwienie samca i samicy jest podobne. Cechą charakterystyczną tego gatunku jest biała, dość duża plama na bokach metalicznie połyskującej szyi. Drugą cechą jest biała przepaska na zewnętrznej stronie skrzydeł. Ciągnie się ona od przedniej ich krawędzi, od okolicy skrzydełka aż do dużych nadlotek i jest wyraźnie widoczna, zwłaszcza w locie. Wierzch ciała gołębia grzywacza jest szaro-niebiesko-brunatny. Lotki I rzędu są czarniawe. Na końcu ogona znajduje się szeroka, czarna przepaska. Pierś jest różowoszara. Dziób na końcu jest żółty, u nasady czerwony. Nogi są malinowoczerwone. Tęczówka jest bladożółta.
Młode ptaki są podobne do dorosłych, jednakże nie mają białych plam na bokach szyi, grzbiet ich jest bardziej brunatny, a zamiast różowego koloru na wolu i piersi występuje brudnobrązowy.
Występowanie: W Polsce ptak ten jest pospolitym, średnio licznym gatunkiem lęgowym i przelotnym W okresie jesiennych przelotów może być miejscami bardzo liczny.
Biotopem najchętniej zasiedlanym przez tego ptaka są lukowate lasy liściaste i mieszane, zadrzewienia śródpolne, parki itp. Z powodzeniem bytuje on również w litych borach iglastych. Wybiera zwykle obszary wokół pól uprawnych.
Pokarmem grzywacza jest głównie pokarm roślinny - pożywienie pochodzenia zwierzęcego jest pobierane wyjątkowo. W skład jego diety wchodzą przede wszystkim nasiona traw i roślin motylkowych, zarówno dzikich jak i uprawnych. Jeśli grzywacz bytuje w drzewostanach iglastych, może zjadać dość znaczne ilości nasion tych drzew, głównie świerka. Chętnie zjada również bukiew i żołędzie.
Behawior: W kilka dni po przylocie samiec rozpoczyna toki, które polegają na tym, że od czasu do czasu wzlatuje on z gałęzi ukośnie na 15--20 m w górę, klaszcząc przy tym skrzydłami, po czym lotem ślizgowym, zataczając krąg, wraca w pobliże samicy. Przed lotem tokowym i po .jego zakończeniu ptak zwykle grucha.
Terytorium grzywacza ma różną wielkość, zależną od aktualnego zagęszczenia populacji.
Rozród i rozwój: Gniazda są budowane w koronach drzew liściastych lub iglastych, niekiedy w wysokich krzewach lub kolczastych zaroślach Materiałem są suche gałązki poukładane tak luźno, że gniazdo prześwituje. Właściwej wyściółki brak - wewnątrz gniazda znajduje się jedynie cieńszy materiał. Niekiedy grzywacz zajmuje gniazda wron, a nawet wiewiórek. Gniazdo budują ptaki obu płci.
Jaja mają gładką skorupę i matowy połysk. Są one czysto białe.
Gniazdowanie ma miejsce. od kwietnia do lipca. Jaja są składane w odstępie 24 lub 48 godzin. Samica składa zwykle 2 jaja - czasami może złożyć 3, a wyjątkowo jedno. Wysiadywanie rozpoczyna się zwykle po zniesieniu pierwszego jaja. Wysiadują obydwoje rodzice, samiec przy tym zwykle w dzień, przez 15-18 dni. Grzywacz wyprowadza zwykle dwa lęgi w roku.
Na południowym zachodzie kraju może on mieć nawet cztery lęgi i wtedy ostatni ma miejsce we wrześniu. Pisklęta są gniazdownikami właściwymi. Są one karmione przez rodziców nadtrawioną papką pokarmową wprost z gardła przez okres 20-35 dni.
Gołąb grzywacz dość często pada ofiarą drapieżników skrzydlatych, głównie gołębiarza i sokoła wędrownego, rozmiar jednak ich presji na populację tego ptaka nie jest dokładnie znany.
Grzywacze przylatują w marcu-kwietniu, odlatują we wrześniu-październiku. W lesie mają grzywacze ulubione drzewa, na których zwykle siadają. Są to na ogół drzewa wyższe od innych i o przerzedzonej koronie. Na żer ptaki te wylatują rankiem. W czasie jesiennego przelotu mogą tworzyć stada po kilka tysięcy sztuk. na gnieździe
Znaczenie gospodarcze: Grzywacz może lokalnie wyrządzać pewne szkody w zasiewach (zjada nasiona wielu roślin) lub zmniejszyć wysyp żołędzi, które nie tylko podnosi z ziemi, ale także zrywa z drzew. W wypadku zwiększenia liczebności należy się liczyć z nasileniem tych zjawisk.
Gołąb siniak - Columba oenas (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Grzywacz mniejszy, hukacz, gołąb hurkot, siniak
Rząd: Gołębiowate - Columbiformes
Rodzina: Gołębie - Columbidae
Opis: Gołąb siniak zawdzięcza swą nazwę szarosinemu upierzeniu, ciemniejszemu na grzbiecie, jaśniejszemu na stronie brzusznej, jednakowemu u osobników obu płci. Pióra na karku i bokach szyi samca silnie zielonkawo połyskują i mienią się odcieniem fioletowopurpurowym. U samicy połysk ten jest słabszy. Upierzenie wola i górnej części piersi ma odcień różowawy. Lotki pierwszorzędowe są czarnobrunatne. Czarnobrunatne plamy na środkowych lotkach drugorzędowych i na wielkich piórach pokryw skrzydłowych tworzą dwie niepełne pręgi, które w locie wyglądają jak nieregularna, przerwana przepaska. Na końcu ogona występuje ciemny pas. Dziób na końcu jest żółty, u nasady czerwony. Nogi są czerwone. Tęczówka jest ciemnobrunatna. Młode ptaki są podobne do dorosłych, jednakże ich upierzenie jest nieco ciemniejsze i bez połyskujących i mieniących się barw na karku i bokach szyi.
Występowanie: W Polsce ptak ten jest nielicznym lub bardzo nielicznym gatunkiem lęgowym, występującym na terenie całego kraju. Liczniej występuje jedynie w Puszczy Białowieskiej i Augustowskiej, w podgórskich lasach bukowych Karpat i Sudetów, w Górach Świętokrzyskich i niektórych rejonach Mazur oraz Pomorza.
Biotopem siniaka są lasy różnych typów, w których jednakże musi występować odpowiednia liczba starych, dziuplastych drzew.
Pokarm siniaka stanowią wyłącznie rośliny, głównie nasiona roślin uprawnych i dziko rosnących. Może również ścinać kiełki nasion.
Rozród i rozwój: Gniazda są zakładane najczęściej w dziuplach starych drzew, naturalnych lub wykutych przez dzięcioły, zwykle na wysokości od 4 do 25 m. Siniak może się również gnieździć w odpowiednich skrzynkach lęgowych, w opuszczonych norach dzikich królików i otworach skalnych. Czasami zajmuje też gniazda srok i wiewiórek. Z reguły brak jest jakiejkolwiek wyściółki i jaja leżą na próchnie.
Niekiedy wyściółkę stanowią drobne gałązki, liście, korzonki i źdźbła traw. Jaja mają gładką skorupę i matowy połysk. Są białe z odcieniem śmietankowym,
Gniazdowanie ma miejsce od kwietnia do początku sierpnia. Jaja są zwykle składane w odstępie 48 godzin, aczkolwiek notowane są również przypadki składania jaj w odstępie 24 godz. Samica składa zwykle 2 jaja, czasami może złożyć 3, a nawet 4, wyjątkowo jedno. Wysiadywanie rozpoczyna się po zniesieniu pierwszego jaja.
Wysiadują obydwoje rodzice, jednak samica dłużej - przez większą część dnia i przez całą noc. Wysiadywanie trwa od (15) 16 do 18 dni. Siniak wyprowadza 2 lub 3 lęgi w roku. Pisklęta są gniazdownikami właściwymi. Rodzice karmią je nadtrawioną papką pokarmową przez okres 20-28, zwykle 27-28 dni.
Siniaki przylatują w połowie marca, odlatują we wrześniu-październiku - wyjątkowo pojedyncze osobniki mogą zimować. Samiec tokuje w pobliżu gniazda, w locie, podobnie jak gołąb grzywacz. Często przy tym wydaje lotkami głośny świst, po czym łatwo go odróżnić, gdyż żaden inny krajowy gatunek gołębi nie świszcze tak lotkami. W gruchaniu przeważają przeciągłe, wyjące tony, które również różnią siniaka od grzywacza i gołębia domowego.
Jeśli dziuple są skoncentrowane na małej powierzchni, siniaki mogą się gnieździć gromadnie, a także w towarzystwie dzięciołów i gągołów. Jeśli dziupli jest mało, samce potrafią walczyć bardzo zacięcie o gniazdo. W okresie wysiadywania ptaki są bardzo ostrożne. Samica siedzi twardo, jednak uderzenie w pień zwykle ją wypłasza.
Synogarlica turecka - Streptopelia decaocta (Frivaldsky, 1838)
Synonimy: Synogarlica wschodnia, gołąbek turecki
Rząd: Gołębiowate - Columbiformes
Rodzina: Gołębie - Columbidae
Opis: Samce i samice są podobnie upierzone. Cechą charakterystyczną gatunku jest wąska, czarna, biało obrzeżona półobroża, znajdująca się na karku. Ogólne tło upierzenia jest szaropłowe. Grzbiet jest łupkowoszary, głowa, szyja, pierś i brzuch są jaśniejsze od grzbietu. Lotki są czarne. Sterówki, z wyjątkiem środkowych, są białe. W locie na spodzie ogona widoczna jest szeroka, biała przepaska, sięgająca pokryw podogonowych, co różni sylwetkę tego ptaka od sylwetki turkawki. Dziób jest czarny, nogi cieliste, a tęczówka czerwona. Młode ptaki są podobne do dorosłych, jedynie ogólne tło upierzenia mają ciemniejsze, matowe.
Występowanie: Jest to nowy ptak dla fauny Polski. Pierwszy raz stwierdzono jego obecność u nas w 1940 r. pod Oleśnicą, a pierwsze gnieżdżenie się w 1943 r. w Lublinie. Od tego czasu rozprzestrzeniła się bardzo szybko i obecnie jest średnio licznym ptakiem lęgowym na terenie całego kraju.
Biotopem tego ptaka są osiedla ludzkie, także małych rozmiarów, w których występują ogrody, parki i zadrzewione ulice lub place.
Pokarm: Dietę synogarlicy stanowi wszelkiego rodzaju pokarm przeznaczony w osiedlach ludzkich dla ptactwa domowego lub też pokarm wykładany przez miłośników ptaków - głównie pochodne nasion roślin zbożowych. Zjada również gotowane mięso.
Rozród i rozwój: Gniazda są budowane na drzewach, zwykle do wysokości 3,5 m, lub we wnękach domów. Pierwszy lęg często bywa na drzewach iglastych lub we wnękach domów, drugi przeważnie na drzewach liściastych. Gniazdo składa się z 10-18 gałązek ułożonych krzyżowo, nieco ukośnie i jest tak ażurowe, że jaja opierają się głównie o rozwidlenie konara, na którym gniazdo jest ułożone. Jaja są podobne wyglądem do jaj turkawki.
Gniazdowanie ma miejsce od początku marca do połowy października. Jaja są składane najprawdopodobniej w odstępie 24 godz. Samica składa 2 jaja i wysiadują je przez 14-16 dni obydwoje rodzice. Wysiadywanie rozpoczyna się po zniesieniu pierwszego lub drugiego jaja. W ciągu roku mogą być wyprowadzane 2 lub 3 lęgi. Pisklęta są gniazdownikami właściwymi. W gnieździe pozostają przez około 20 dni.
Po jego opuszczeniu pisklętami opiekuje się samiec do wieku 35-40 dni. Samica w tym czasie czyni przygotowania do założenia następnego lęgu.
Turkawka - Streptopelia turtur (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Turkawka właściwa, gołąb turkawka
Rząd: Gołębiowate - Columbiformes
Rodzina: Gołębie - Columbidae
Opis: Turkawka ma charakterystyczne dla tego gatunku 2 lub 3 czarne, biało obrzeżone prążki, znajdujące się na bokach szyi. Upierzenie samców i samic jest takie samo. Głowa z wierzchu i kark są ciemnopopielate. Grzbiet do pokryw nadogonowych jest ciemno-szaro-popielaty z rdzawym falistym rysunkiem. Barkówki i górne pokrywy skrzydeł, z wyjątkiem zewnętrznych, są czarne z szerokimi, rdzawymi brzegami. Dwie środkowe sterówki są zupełnie ciemne, pozostałe z szerokim, białym pasem.
Na spodzie ogona, na jego końcu, znajduje się niezbyt szeroka biała przepaska, która łączy się z białym obrzeżeniem jego boków, co jest wyraźnie widoczne w locie. Różni to turkawkę od synogarlicy tureckiej, która ma na spodzie ogona szeroką, białą przepaskę, sięgającą do pokryw podogonowych i nie przechodzącą na boki ogona. Boki głowy, gardzieli, szyja i pierś są różowawe.
Dziób jest czarniawy, nogi czarne, a tęczówka ognistopomarańczowa. Młode ptaki są podobne do dorosłych jednakże nie mają prążków na bokach szyi, grzbiet ich jest brunatny, a gardziel i pierś szare. Pióra na piersi mają ciemne obwódki.
Występowanie: W Polsce jest ona pospolitym, średnio licznym, a lokalnie licznym ptakiem lęgowym. Najliczniejsza w Poznańskiem, na Dolnym Śląsku oraz w Puszczy Augustowskiej. Nieliczna na Pomorzu i na Mazurach. W okresie wiosennych i jesiennych wędrówek bytuje w niewielkich grupach, wyjątkowo w stadach do stu ptaków.
Biotopem turkawki są lasy mieszane o luźnym zwarciu i bogatym podszyciu, brzegi lasów, zadrzewienia śródpolne, zarośnięte krzewami brzegi wód, parki i słabo pielęgnowane ogrody.
Pokarm: Dieta tego ptaka składa się głównie z nasion różnego rodzaju zbóż i traw spożywanych zarówno w stanie dojrzałości mlecznej, jak i fizjologicznej. Bardzo chętnie zjadane są nasiona prosa. Turkawka może zjadać również nasiona drzew iglastych.
Rozród i rozwój: Gniazda są najczęściej budowane w krzewach i różnego rodzaju zaroślach, niekiedy także na drzewach. Umieszczane są dość nisko, od 1 do 5 m nad ziemią, w rozwidleniu gałęzi przy pniu lub w rozgałęzieniu krzewu, ale w pobliżu głównej osi wzrostu. Samo gniazdo jest płaskie, nieporządnie zbudowane i przeświecające, a mimo to bardzo wytrzymałe. Materiał budowlany stanowią cienkie gałązki. Jaja są białe lub mają lekko śmietankowy odcień. Skorupa ich jest dość gruba z połyskiem. Mają one wymiary 28-33 x 20-25 mm. Masa jaja wynosi około 8 g. Gniazdowanie ma miejsce od połowy maja do połowy lipca. Jaja są zwykle składane w odstępie 24 godz. Normalnie samica składa 2 jaja, bardzo rzadko 1, a wyjątkowo 3.
Wysiadywanie rozpoczyna się po zniesieniu drugiego jaja. Wysiadują obydwoje rodzice przez 13-14 (18) dni. Turkawka wyprowadza zwykle 1 lęg w roku. Pisklęta są gniazdownikami właściwymi. W gnieździe pozostają przez około 18 dni i są karmione podobnie jak u innych gołębi. Po opuszczeniu gniazda nie posiadają jeszcze przez pewien czas pełnej zdolności lotu. Turkawki wędrują od końca kwietnia do maja i od lipca do października Samiec odbywa loty tokowe podobnie jak grzywacz i siniak, nie wydaje jednak dźwięków skrzydłami. Ptaki charakterystycznie gruchają "turrrr - turrrr" i temu dźwiękowi zawdzięczają swą nazwę w różnych językach świata.
Drop - Otis tarda (Linnaeus, 1758)
Rząd: Żurawiowate - Gruiformes
Rodzina: Dropie -Otididae
Drop, zwany dawniej dropiem wąsaczem, dropiem pospolitym, dropiem brodaczem, jest największym ptakiem łownym Europy i bywa zaliczany do grubej zwierzyny lotnej.
Opis: Tułów dropy mają masywny, szyję dość długą. Głowa jest względnie duża ze stosunkowo szeroko osadzonym, krótkim stożkowatym dziobem, na końcu nieco bocznie spłaszczonym. Nogi silne, niezbyt długie, o trzech palcach bez kciuka. Gruczołu kuprowego brak.. Skoki pokryte sześciokątnymi płytkami rogowymi.
Dymorfizm płciowy dropia przejawia się nie tylko w masie i wymiarach ciała, lecz również, szczególnie w okresie godowym, w bardziej jaskrawym ubarwieniu upierzenia dorosłych samców. Mają one w tym czasie sterczące, kilkunastocentymetrowej długości tzw. wąsy, utworzone z piór o stosunkowo krótkich i rzadkich promieniach. Pióra na głowie i górnej części szyi wraz z "wąsami" są barwy jasnopopielatej, na podbródku białe. W okolicy wola na dość dużej przestrzeni pióra mają barwę intensywnie rudą, a na grzbiecie, pośrodku ogona i części skrzydeł rdzawobrązową z czarnym poprzecznym prążkowaniem. Lotki pierwszorzędowe (dłoni) są ciemno-brunatno-czarne. Tę samą barwę mają także lotki drugorzędowe (przedramieniowe), z tą różnicą, że ich nasadowa część tworzy dość szerokie białe pole. Spód ciała jak i brzeżne sterówki są również białe. Po okresie godowym u samców zanikają wąsy i rdzawa plama na wolu. Dziób ma barwę ołowianopopielatą, nogi są oliwkowoszare, a tęczówki ciemnobrązowe.
Barwa upierzenia samicy jest na ogół podobna jak u samca, zawsze jednak brak jej wąsów i rdzawej plamy na wolu.
Młode ptaki upierzeniem swym bardzo przypominają samicę, z tym, że ogólny ton ubarwienia ich piór jest nieco jaśniejszy, wierzch głowy pstry, a na lotkach drugorzędowych znajdują się szarawe plamki. Pisklęta pokrywa gęsty puch o barwie piaskowej z czarnymi, nieregularnymi plamkami.
Zasięg geograficzny gatunku jest porozrywany i obejmuje Półwysep Iberyjski, północno-zachodnią Afrykę środkową i południowo-wschodnią Europę, Kaukaz, Azję Mniejszą, zachodnią, środkową i lokalnie wschodnią Azję. W Polsce obecnie raczej nie występuje .
Biotop: Drop jest gatunkiem wybitnie przystosowanym do życia na rozległych i spokojnych przestrzeniach otwartych, porośniętych różnymi roślinami. Na naszych polach dropie w latach siedemdziesiątych utrzymywały się jeszcze pojedynczo lub grupami głównie w województwach szczecińskim, zielonogórskim i poznańskim.
Pokarm: Zasadniczym pożywieniem dropi są różne gatunki roślin, których części ptaki odcinają dziobem, oraz owady (w tym duża liczba chrząszczy stonki ziemniaczanej), dżdżownice, ślimaki i drobne gryzonie, a w okresie zimy przede wszystkim liście rzepaku.
Rozród i rozwój: Dojrzałość płciową samice dropi osiągają w wieku 3-4 lat, a samce dopiero w 6 roku życia. Tak późne osiąganie dojrzałości płciowej, pomimo dość długiego okresu życia osobników, nie sprzyja szybkiej reprodukcji gatunku.
Toki dropia są wyjątkowym i niezwykłym zjawiskiem, trwają w ciągu całego dnia od świtu do zmroku przez cały kwiecień i maj. Samiec podczas toków wygląda z dala jak biała kula, a tokujący drop oglądany z tyłu wygląda chwilami jak kwitnący krzew tarniny. Na tokowisku stroną zabiegającą o względy samca są samice, które przez wiele godzin wytrwale chodzą za tokującym samcem i często usiłują przy tym odpędzać od niego młodsze konkurentki. Podczas toków dochodzi również niekiedy do walki samców.
Po odbytych godach samice opuszczają tokowisko. W nieckowatym, wykonanym przez siebie płytkim zagłębieniu na ziemi, znoszą najczęściej tylko 2 (1-3) jaja-o barwie oliwkowozielonkawej w nieregularne ciemne plamy.
W Polsce dropie znosiły jaja na ogół w czasie od 1 do 25 maja, najintensywniej między 15 a 25 maja. Tylko wyjątkowo zdarzają się lęgi późniejsze. Samica wysiaduje jaja zwykle 23-28 dni. Pisklęta klują się najczęściej od 10 do 20 czerwca. Więź samicy z potomstwem zdaje się być bardzo silna i przypuszczalnie trwa długi czas.
Behawior: Dropie nigdy nie tworzą par, a wysiadywaniem jaj i wychowywaniem potomstwa zajmuje się tylko samica, która wręcz nie pozwala zbliżyć się samcowi do gniazda.
Wśród ogółu czynników negatywnie oddziałujących na populacje dropi na czoło wysuwa się człowiek, który przez stałe i liczne przebywanie w polu wywołuje u tych ptaków ciągły niepokój. Instynktowna antropofobia jest u dropia bardzo silnie rozwinięta i zakodowana genetycznie. Ptak ten utrzymuje duży dystans podrywania się do ucieczki.
Areał występowania i stan liczbowy populacji dropia w Europie, przypuszczalnie już od XVI w., stopniowo, lecz stale się zmniejszały. W drugiej połowie XIX wieku, a szczególnie pod koniec ubiegłego stulecia i w pierwszej połowie XX wieku proces ten z różnym nasileniem w poszczególnych rejonach Europy uległ znacznemu i gwałtownemu przyspieszeniu.
Proces ginięcia dropia, pomimo zaprzestania polowań w różnym czasie we wszystkich krajach europejskich i wprowadzenia biernych metod ochrony gatunku, nadal postępuje szybko, szczególnie w Polsce, Czechosłowacji, NRD, Austrii,Jugosławii i Bułgarii. W naszym kraju już od 1930 r. drop jako ptak łowny objęty jest całkowitą ochroną, mimo to jego stan liczebny katastrofalnie spada.
Kwiczoł - Turdus pilaris (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Drozd kwiczoł, drozd średni, jemiołucha kwiczoł
Rząd: Wróblowate - Passeriformes
Rodzina: Drozdy - Turdidae
Opis: Płeć kwiczołów odróżnia się na podstawie wyglądu sterówek, które u samca są czarne, a u samicy brunatne. Innych różnic w ubarwieniu osobników obu płci brak. Głowa, kark i kuper są popielate. Na grzbiecie i pokrywach skrzydłowych znajduje się szeroka, kasztanowobrunatna przepaska tworząca rodzaj "siodła", stanowiącego dość wyraźną cechę rozpoznawczą. Pierś jest rdzawa, a brzuch biały. Na piersi znajdują się wyraźne, brunatne plamki w kształcie wyciętych grotów strzał, skierowanych ostrzami do dołu. Sterówki nie mają białych plamek na końcach. Nad okiem znajduje się wąska, biała brew. Dziób jest u nasady żółty na końcu ciemnobrunatny. Nogi i tęczówka są brunatne.
Ptaki młode mają brunatnawe upierzenie na głowie, szyi i kuprze. Pióra grzbietu mają rdzawożółte brzegi i czarniawe końce. Spód ciała z wyjątkiem gardzieli i środka brzucha jest pokryty ciemnobrunatnymi plamkami.
Występowanie: Kwiczoł jest w Polsce pospolitym gatunkiem lęgowym niżu, średnio licznym na wschodzie kraju, bardzo nielicznym na zachodzie. Najliczniej występuje w Białostockiem, Olsztyńskiem, Bydgoskiem, Łódzkiem i Lubelskiem. W niektórych regionach, jak np. w Rzeszowskim, Krakowskiem i Poznańskiem, obserwuje się ekspansję tego gatunku. W okresie wędrówek ptak ten jest pospolity w całym kraju.
Biotopem kwiczoła są obrzeża lasów różnych typów, zalesienia śródpolne i zadrzewione doliny rzek. W okresie przelotów nie jest związany z jakimś określonym biotopem i można go spotkać prawie wszędzie.
Pokarm tego ptaka stanowią głównie owady, ślimaki i inne drobne zwierzęta, które zdobywa na ziemi. W okresie jesieni zjada przeważnie owoce drzew i krzewów jagododajnych. W tym okresie jego rozmieszczenie jest silnie związane z biotopami, gdzie tego rodzaju pokarm występuje w większych ilościach. Chętnie zjada szyszkojagody jałowca.
Rozród i rozwój: Kwiczoł najchętniej zakłada gniazda na drzewach iglastych, choć nie gardzi i liściastymi Gniazdo zlokalizowane jest najczęściej w pobliżu pnia i dość wysoko nad ziemią - od 9 do 20 m. Niekiedy jednakże można spotkać gniazda umieszczone dość daleko od pnia, na gałęziach bocznych i stosunkowo nisko, około 2 m nad ziemią. Czasza gniazda jest zbudowana z trzech warstw: zewnętrznej, skonstruowanej z suchych traw i liści, wewnętrznej, składającej się ze stwardniałego iłu i gliny z domieszką piasku oraz wyściółki z suchych traw. Warstwa gliny jest gruba, sięga do podstawy gniazda, natomiast nie dochodzi do krawędzi czary i nie jest widoczna na zewnątrz. Kwiczoł gnieździ się prawie stale w małych lub też większych luźnych koloniach.
Jaja nie mają połysku, tło ich jest od jasnozielonego, niebieskozielonego do ciemnozielonego, pokryte drobnymi rdzawoczerwonymi plamkami. Plamki te zwykle rozmieszczone są równomiernie. Niekiedy jednak plamkowanie jest nierównomierne i wtedy rozmiary plam są większe.
Na niektórych jajach występują plamy głębokie koloru jasno- fioletowo- szarego. W jednym lęgu pojedyncze jaja mogą się różnić od pozostałych. Jaj kwiczoła praktycznie nie można odróżnić od jaj drozda obrożnego i kosa.
Gniazdowanie rozpoczyna się w końcu kwietnia. Jaja są składane codziennie, a wysiadywanie rozpoczyna się zwykle po złożeniu ostatniego jaja. Samica składa zwykle 5-6 jaj i wysiaduje je przez 12-14 dni. Normalnie ma miejsce jeden lęg w roku. W wypadku zniszczenia jest on powtarzany. Jaja wysiaduje tylko samica i tylko ona ogrzewa pisklęta. Pisklęta są gniazdownikami właściwymi. W gnieździe pozostają przez 13--15 dni i są w tym czasie karmione przez oboje rodziców.
Ponieważ kwiczoł gnieździ się kolonijnie, straty w pierwszych lęgach są dość znaczne, gdyż drapieżnik w razie natrafienia na kolonię niszczy dużą liczbę gniazd. Przy powtórnych lęgach kwiczoły gnieżdżą się w większym rozproszeniu i wtedy straty są mniejsze.
Kwiczoły przylatują w marcu-kwietniu, odlatują w październiku-listopadzie. W czasie lżejszych zim część ich pozostaje w kraju. Są to ptaki ostrożne. Wobec kolonijnego trybu życia terytorium ich jest niewielkie, żerowanie natomiast odbywa się w promieniu kilkuset metrów od kolonii. W kolonii zachowują się dość hałaśliwie i silnie reagują na niebezpieczeństwo. W okresie gniazdowania są odważne, potrafią atakować większego intruza, jak również obryzgać go rzadkim kałem. Po utracie lęgu opuszczają zwykle miejsce gniazdowe i budują nowe gniazdo.
Gniazda budują tylko samice. Kwiczoły są ptakami towarzyskimi również poza okresem gniazdowania, żerują bowiem zwykle po kilka sztuk. W czasie żerowania wykonują charakterystyczne ruchy skrzydłami i ogonem. Ostrzegają się charakterystycznym krzykiem: "czak-czak-czak-czak". W czasie jesiennych przelotów kwiczoły tworzą większe stada.
Paszkot - Turdus viscivorus (Linnaeus, 1758)
Synonimy: Drozd paszkot, drozd wielki, drozd jemiołowy, jemiołucha wielka
Rząd: Wróblowate - Passeriformes
Rodzina: Drozdy - Turdidae
Opis: Osobniki obu płci są jednakowo upierzone. Wierzch ciała jest szarobrunatny, spód żółtobiały. Pierś i spód ciała są dość gęsto pokryte dużymi, ciemnobrunatnymi plamkami o kształcie szerokich grotów strzał, skierowanych ostrzami do góry. Przeciwny ich koniec nie jest wcięty jak u kwiczoła, ale wypukły, zaokrąglony. Zewnętrzne sterówki mają wyraźne, białe plamy na końcach. Dziób jest jasnobrunatny, u nasady żółtawy.
Nogi są żółtobrunatne, a tęczówka brunatna. Młode ptaki mają wierzch ciała brunatny, gęsto zaznaczony jaśniejszymi, żółtawymi, podłużnymi plamkami i czarnymi zakończeniami piór. Spód ciała jest niemal czysto biały, pokryty ostro odcinającymi się od tła czarniawymi plamkami.
Występowanie: W Polsce paszkot jest ptakiem lęgowym i przelotnym, jednakże nielicznym nawet w czasie przelotów. Najliczniej bytuje w dużych kompleksach leśnych, takich jak Bory Dolnośląskie, Lubuskie, Tucholskie, Puszcza Piska i Augustowska.
Biotopem tego ptaka są starsze drzewostany mieszane i sosnowe, przylegające do przestrzeni otwartych: pól uprawnych, łąk, halizn, nieużytków i innych. Niekiedy bytuje w dużych parkach i sadach.
Pokarm paszkota jest zbliżony do pokarmu kwiczoła. Paszkot bardzo chętnie zjada jagody jemioły.
Rozród i rozwój: Gniazda są zakładane na drzewach iglastych lub liściastych, zwykle na wysokości większej niż 10 m. Najczęściej są one zlokalizowane na konarze tuż przy pniu albo w rozwidleniu gałęzi. Podobnie jak u kwiczoła gniazdo składa się z trzech warstw. W warstwie zewnętrznej, oprócz traw i liści, często spotyka się grube gałązki, których brak u kwiczoła i innych drozdów. Warstwa środkowa, zbudowana z iłu i gliny, po wyschnięciu twardnieje; jest ona stosunkowo cienka, nie sięga do podstawy gniazda, ale jest widoczna na brzegu czary. Wyściółkę stanowią suche trawy.
Jaja są bez połysku. Barwa ich tła jest dość zmienna - od płowożółtej, poprzez jasnozieloną, do mlecznobrązowej. Barwa plam zmienia się od ciemnobrązowej do jasno-rdzawo-brązówej. Plamy głębokie są od fioletowoszarych, brązowo- czerwonych, do czerwonawofioletowych. Wielkość i forma plam są bardzo zróżnicowane: obok małych plam występują duże, rozmazane lub wyraźnie ograniczone. Plamy mogą być rozmieszczone równomiernie na całej powierzchni lub nagromadzone przy tępym końcu. Jaja różnią się dość wyraźnie .od jaj innych drozdów.
Gniazdowanie ma miejsce w kwietniu. Część samic wyprowadza drugi lęg w czerwcu. Jaja są składane codziennie. Samica znosi (3) 4 (5) jaja i wysiaduje je przez 12-14 dni. W wypadku zniszczenia lęgi są powtarzane. Wysiaduje tylko samica. Pisklęta są gniazdownikami właściwymi. W gnieździe pozostają przez 14-16 ni i są w tym czasie karmione przez oboje rodziców. ; Po opuszczeniu gniazda nie umieją jeszcze dobrze fruwać i są w dalszym ciągu karmione; w wypadku przystąpienia samicy do drugiego lęgu, karmieniem piskląt zajmuje się tylko samiec.
Behawior: Paszkoty przylatują w marcu-kwietniu, odlatują we wrześniu-październiku. Część z nich zimuje. Są to ptaki bardzo ostrożne W wypadku zauważenia niebezpieczeństwa podrywają się ze znacznej odległości i zwykle ulatują wysoko w korony drzew.
Terytorium jest rozległe, choć samiec z reguły śpiewa w odległości nie większej niż 50 m od gniazda. Gniazdo buduje tylko samica - samiec towarzyszy jej jedynie w poszukiwaniu i znoszeniu materiału do budowy.
Dla drugiego lęgu budowane jest nowe gniazdo, niekiedy jednakże może być wykorzystywane do tego celu i stare. Zrywający się paszkot wydaje dźwięk, który w przybliżeniu brzmi jak głuche "sznerrr-sznerrr", a oprócz tego nosowy krzyk "kszi...kszi". Na wiosnę i w lecie ptaki te spotyka się pojedynczo, natomiast w jesieni i na przelotach tworzą mieszane stada z innymi gatunkami drozdów.
PTAKI DRAPIEŻNE
WlADOMOŚCI WPROWADZAJĄCE
Ptaki drapieżne objęte są w Polsce całkowitą ochroną gatunkową. W sensie prawnym w naszym kraju nie są one zwierzętami łownymi lecz znajdują się na liście zwierząt chronionych. Z łowiectwem łączą się one o tyle, że do niedawna jeszcze niektóre z nich (jastrząb, krogulec i błotniak stawowy) uznawane były za szkodniki łowieckie i w związku z tym wyłączone spod ochrony prawnej. W nieco dawniejszej przeszłości strzelano do każdego ptaka drapieżnego, gdyż uważano, że ptaki, które mają zakrzywiony dziób i ostre pazury, są w łowisku wrogami. Postępowano tak na podstawie faktu, że w diecie wielu gatunków znajdują się również zwierzęta łowne. Inne gatunki były i są wprawdzie zupełnie obojętne dla łowiectwa, gdyż żywią się wyłącznie drobnymi zwierzętami lub też padliną, lecz trudności w rozpoznawaniu ich i odróżnieniu od tzw. szkodników sprawiały, że i one padały ofiarą myśliwych. W międzyczasie prawie wszystkie gatunki ptaków drapieżnych w Polsce i nie tylko w Polsce, bardzo poważnie zmniejszyły swoją liczebność, a niektóre także znacznie zasięg geograficzny swego areału występowania.
Odpowiedzialne za ten stan rzeczy są przede wszystkim niekorzystne zmiany w środowisku ich bytowania, wzrastający ciągle stopień skażenia chemicznego środowiska oraz brak zdolności adaptacyjnych do zmienionych warunków ekologicznych . Niestety, nie ulega wątpliwości, że również i człowiek w sposób bezpośredni przyczynił się do dziesiątkowania wielu gatunków tych ptaków. Stare statystyki łowieckie są tego dobitnym dowodem. Z biegiem lat rozkłady roczne zmalały. Powodem tego były jednak raczej kurczące się stany liczebne populacji ptaków drapieżnych, które nie wytrzymały tej ogromnej presji myśliwskiej, a nie pozytywne zmiany w nastawieniu myśliwych do problemu ptaków drapieżnych. Dopiero ostatnie trzydziestolecie przyniosło zdecydowaną poprawę tej sytuacji. Przyczyniły się do tego nowe ustawy o łowiectwie i ochronie przyrody, intensywna praca uświadamiająca, jak również wzrastające zrozumienie u myśliwych dla szeroko pojętych spraw przyrody. We wszystkich tych europejskich krajach, które cieszą się wysoką kulturą łowiecką i konsekwentnym działaniem na rzecz ochrony przyrody, ptaki drapieżne zostały wzięte pod ochronę.
STANOWISKO SYSTEMATYCZNE
Ptaki drapieżne należą do rzędu drapieżnych - Falconiformes, który w Polsce reprezentowany jest przez trzy rodziny z 20 gatunkami lęgowymi i kilkoma gatunkami zalatującymi w czasie wędrówek lub też zimującymi. Łączna liczba gatunków stwierdzonych w Polsce wynosi 35.
RODZINA: Jastrzębie - Accipitridae
Jastrząb (gołębiarz),Krogulec, Błotniak zbożowy, Błotniak łąkowy, Błotniak stawowy, Kania czarna, Kania ruda, Bielik, Orzeł przedni, Orlik grubodzioby, Orlik krzykliwy, Orzełek włochaty, Myszołów zwyczajny, Myszołów włochaty, Trzmielojad, Gadożer
RODZINA: Rybołowy - Pandionidae
Rybołów -
RODZINA: Sokoły - Falconidae
Sokół wędrowny, Raróg, Białozór, Kobuz, Drzemlik, Pustułka, Kobczyk, Pustułeczka,
W spisie tym nie podano kilku gatunków nadzwyczaj rzadko pojawiających się na przelotach w naszym kraju.
OGÓLNY OPIS MORFOLOGICZNY
Są to ptaki różnej wielkości. Wszystkie odznaczają się ostrym hakowato w dół zagiętym dziobem. Szczęka jest wyraźnie dłuższa od żuchwy, a jej nasada pokryta jest woskówką, zwykle barwy żółtej, niebieskiej lub sinej. Noga ma cztery palce, zakończone dość długimi, łukowato wygiętymi i bardzo ostrymi szponami. Dolna część skoku i palce pokryte są łuskami. Część skoku i goleń są upierzone, tworząc tzw. nogawicę. Lotek pierwszorzędowych zwykle jest 10, a sterówek 12. Upierzenie zazwyczaj jest szare, brązowe lub brunatne w różnych odcieniach z ciemniejszymi pręgami i plamami. U niektórych gatunków występuje jednak upierzenie dość barwne, z kolorem rudym, stalowym, sinym, granatowym i czarnym w różnym zestawie. U większości gatunków upierzenie zmienia swój wygląd z roku na rok wraz z postępującym wiekiem ptaka. U części gatunków występuje dymorfizm płciowy, wyrażający się m.in. odmiennym wyglądem upierzenia oraz różną wielkością ciała. Samce z reguły są mniejsze.
Orły z rodzaju Aquila wyróżniają się długimi i szerokimi skrzydłami, o palczasto w locie rozstawionych lotkach pierwszorzędowych. Stwarza to charakterystyczną sylwetkę lotu. Orły te ponadto cechują upierzone do samych palców skoki. U orłów przednie palce wyposażone są w potężne szpony umożliwiające przytrzymywanie i szybkie uśmiercanie także większych ofiar.
Orliki mają krótsze palce i znacznie mniejsze szpony niż orły, co świadczy o przystosowaniu do chwytania tylko małych zwierząt.Podobną do orłów sylwetkę lotu ma również bielik. Rozpoznać go można po klinowatym w kształcie i czysto białym u osobników starszych ogonie. Skoki bielika są nie upierzone.
Myszołowy w locie mają również podobny do orłów wygląd, są jednak mniejsze. Szybując w powietrzu rozkładają długie i szerokie skrzydła oraz szeroki ogon; sprawiają wrażenie niezbyt zwinnych lotników. Zalatujący z północy na zimę do Polski myszołów włochaty różni się od rodzimego myszołowa zwyczajnego upierzonymi do samych palców skokami, a w locie, białym do połowy ogonem.
Jastrząb i krogulec ze swoimi. krótkimi, szerokimi i zaokrąglonymi skrzydłami oraz długim ogonem przystosowane są do krótkich i bardzo szybkich lotów z możnością wykonywania nagłych skrętów i zwrotów. Mocne i długie palce jastrzębia zakończone są silnymi szponami, co wskazuje na to, że ptak jest w stanie pokonać również i większe zwierzęta - ofiary. U krogulca z kolei palce są bardzo długie, a od spodu mają wydłużone modzele; ułatwia to pochwycenie i przytrzymywanie drobnych ptaków.
Oba gatunki kań to wybitni szybownicy, patrolujący na długich lekko załamanych skrzydłach swoje tereny łowów. Charakterystyczny w locie Jest rozwidlony ogon. Palce u nóg są stosunkowo krótkie i słabe.
Błotniaki z kolei wyróżniają się nierównym, jakby motylkowatym nieco lotem, podczas którego unoszą lekko skrzydła ponad linię grzbietu i głowy. Wokół oczu występuje u nich tzw. szlara, czyli wieniec wystających krótkich piór, nadających ich twarzom sowi wyraz. Długimi i szponiastymi palcami na szczupłych długich nogach błotniaki są w stanie chwytać nieduże ofiary wśród gęstych traw i trzcin.
Długie, wąskie i ostro zakończone skrzydła sokołów wskazują na możność bardzo szybkiego lotu i błyskawicznego spadania z dużej wysokości. Niektóre gatunki (pustułka, pustułeczka, kobczyk) wykazują umiejętność zawisania w powietrzu, dzięki długiemu ogonowi wachlarzowato rozłożonemu ku dołowi i szybkim ruchom skrzydeł. Cechą charakterystyczną wszystkich sokołów jest występowanie wyraźnego "zęba" w górnej części dzioba, ułatwiającego uśmiercanie pochwyconej szponami ofiary; przez przegryzanie części szyjnej kręgosłupa.
WYSTĘPOWANIE I LICZEBNOŚĆ.
Uwzględniając zasięg geograficzny występowania oraz liczebność spotykanych w Polsce gatunków ptaków drapieżnych, dzielić je można na kilka grup:
• dość licznie występujące w całym kraju: myszołów, jastrząb, błotniak stawowy,
• rzadko lub bardzo rzadko występujące w całym kraju: krogulec, kobuz, kania czarna, kania ruda, trzmielojad, błotniak zbożowy, pustułka, orlik krzykliwy,
• rzadko występujące w niektórych tylko rejonach: bielik, rybołów, orlik grubodzioby, gadożer, kobczyk, orzełek włochaty, pustułeczka,
• zagrożone wyginięciem: sokół wędrowny (kilka par), orzeł przedni,
• zimujące licznie: myszołów włochaty,
• zimujące rzadko: drzemlik,
• zalatujące: białozór.
ROZRÓD
Dojrzałość płciową, w zależności od gatunku, ptaki drapieżne osiągają między drugim a szóstym rokiem życia Rozmnażają się raz do roku. Gnieżdżą się na drzewach, skałach lub na ziemi. Większość buduje własne gniazdo, wyścielając je zielonymi gałązkami lub też, jak to np. czynią kanie, szmatami, papierem, kawałkami folii polistyrenowej itp: Jedynie sokoły nie budują własnych gniazd, lecz korzystają ze starych gniazd innych ptaków lub też gnieżdżą się w załomach i na półkach skalnych, bądź we wnękach wysokich budynków. W napotkanym tam podłożu wygrzebują dołek, do którego- składają jajka. Zniesienie ptaków drapieżnych składa się z 1-6 jaj.
Pisklęta wykluwają się pokryte puchem; są gniazdownikami. Zdolność lotu osiągają w wieku kilkudziesięciu dni.
POKARM.
Jastrząb szeroki zestaw gatunków zwierząt -ofiar, głównie ptaki, od drobnych ptaków śpiewających do bażanta i kaczki krzyżówki, w ogromnej przewadze jednak gołębie, drozdowate oraz krukowate - przeszło 50% całego pokarmu. Ssaki, od myszy do zająca, stanowią mniej niż 10% diety.
Krogulec: głównie drobne ptaki, stanowiące około 90% pokarmu. Pozostały pokarm to drobne gryzonie. Samica jest w stanie pokonać ofiary do wielkości kuropatwy.
Błotniak zbożowy i błotniak łąkowy: w przeważającej mierze drobne gryzonie, głównie norniki, jednak również małe ptaki, w tym także pisklęta oraz jaja. Niewielką część pokarmu stanowią owady - pasikoniki, świerszcze itp.
Błotniak stawowy najbardziej znaczący udział w diecie mają drobne gryzonie, następnie małe ptaki oraz pisklęta łysek, kurek wodnych, mew, perkozów i kaczek. Jada również jaja i żaby.
Kania czarna i kania ruda: znaczną część pokarmu stanowią martwe ryby pływające na powierzchni zbiorników wodnych; ponadto drobne gryzonie i małe ptaki, zwłaszcza pisklęta i podloty. Żywią się również ofiarami innych ptaków drapieżnych, które są tak długo napastowane aż porzucają trzymaną zdobycz.
Bielik ; głównie łyski, perkozy i duże ryby, oraz inne ptactwo wodno-błotne, a także ssaki do wielkości lisa. Zimą w znacznej mierze żywi się padliną.
Orzeł przedni ssaki do wielkości sarny, w tym także ssaki drapieżne; ptaki różnej wielkości, zimą również padlina.
Orlik grubodzioby i orlik krzykliwy ; żaby, jaszczurki, węże, drobne gryzonie, nieraz i pisklęta ptaków; martwe ryby, rzadko ptaki wodno-błotne.
Myszołów ; głównie drobne gryzonie myszowate, a ponadto rzadko .pisklęta ptaków, płazy i małe gady; latem również małe zające, a zimą sporadycznie osłabione z wycieńczenia kuropatwy i bażanty:
Trzmielojad przede wszystkim osy, trzmiele i ich larwy oraz inne owady; ponadto pisklęta i podloty małych ptaków, jaszczurki, a także żaby.
Rybołów ; wyłącznie ryby, o masie ciała do 1,5 kg.
Sokół wędrowny : prawie wyłącznie ptaki do wielkości kaczki i bażanta. Zdecydowanie przeważają jednak gołębie, szpaki, drozdy, czajki i skowronki, stanowiące 75% całości diety.
Kobuz ; małe ptaki, a także owady w locie.
Pustułka ; drobne gryzonie stanowiące 90% diety; pozostała część to owady i małe ptaki.
ROLA W EKOSYSTEMIE.
Ptaki drapieżne należą do zwierząt najbardziej potrzebujących ochrony ze strony człowieka. Populacje zdecydowanej większości gatunków występują w bardzo niskiej gęstości zasiedlenia. Jedynie zagęszczenie gatunków pospolitszych (jastrząb, myszołów, błotniak stawowy) jest zbliżone do optimum zagęszczenia ich populacji. W odróżnieniu od wielu innych gatunków zwierząt, w tym także łowiecko użytkowych, ich populacje nie są nastawione na większe straty naturalne.
Ptaki drapieżne są bowiem ogniwem końcowym w łańcuchach pokarmowych, są regulatorami populacji swoich ofiar. Ich populacje regulują odpowiednie mechanizmy samoregulacyjne, działające poprzez niski przyrost naturalny oraz wysoką śmiertelność młodych, związaną ze zmienną obfitością bazy pokarmowej.
Dalszymi czynnikami regulującymi gęstość zasiedlenia ptaków drapieżnych są agresywne na ogół stosunki międzyosobnicze na tle ochrony areału gniazdowego.
Ptaki drapieżne bardzo silnie reagują na wzrastające obciążenie środowiska naturalnego przez chemiczne substancje trujące, typu związków rtęci, ołowiu, chlorowanych węglowodorów itp. Następuje ich kumulacja i wzrost negatywnego oddziaływania w poszczególnych ogniwach łańcuchów pokarmowych, przy czym końcowe
człony tych łańcuchów, ptakożerne i rybożerne ptaki drapieżne, podlegają stopniowej eliminacji przez zakłócenia w procesie rozrodu (cienkie, kruszące się skorupy jaj, zamieranie zarodków;). Populacje tych ptaków obecnie w żaden sposób nie wytrzymałyby dalszego jeszcze dodatkowego czynnika redukcyjnego - bezpośredniego tępienia przez człowieka. Pretensje i zarzuty w stosunku do ptaków drapieżnych zgłaszają myśliwi, hodowcy drobiu, hodowcy gołębi, rybacy itd. Tymczasem wyrządzane przez te ptaki szkody w globalnej gospodarce narodowej są z nawiązką wyrównywane przez zjadanie szkodników, np. norników polnych i wróbli. Wieloletnie obszerne i dokładne badania w wielu krajach Europy wykazały, że przeważająca część pokarmu ptaków drapieżnych, to masowo występujące szkodniki lub też gatunki zwierząt bez specjalnego znaczenia przyrodniczego lub gospodarczego.
Udział zwierząt domowych i zwierzyny w sumie jest minimalny i ujawnia się w formie zauważalnej (od 8 do 15% udziału w diecie) tylko u jastrzębia, a w sytuacjach wyjątkowych u myszołowa.
ZNACZENIE W GOSPODARCE ŁOWIECKlEJ.
Wina za spadek liczebności pogłowia drobnej zwierzyny w niektórych kręgach myśliwych przypisywana jest przede wszystkim ptakom drapieżnym. Jest to ewidentnie błędna interpretacja. Z licznych badań wiadomo, że zasadniczymi przyczynami wysokich strat wśród drobnej zwierzyny są mechanizacja rolnictwa, stosowane w rolnictwie i leśnictwie chemiczne środki ochrony roślin oraz komunikacja kołowa. Na polach, na których pracowały szybkobieżne maszyny koszące, można obserwować ptaki drapieżne chwytające okaleczone tymi maszynami zwierzęta lub też zbierające ich martwe posiekane tuszki. To samo dotyczy zwierzyny przejechanej na szosach lub też postrzelonej przez myśliwych. Nader łatwo obserwacje takie są mylnie tłumaczone. Tymczasem nawet dla jastrzębia złapanie zdrowej ofiary wcale nie jest proste, a dla myszołowa w pełni sprawna kuropatwa, nieokaleczony bażant lub zając są nie do zdobycia. Z całą jednak pewnością ptaki drapieżne rozpoznają i chwytają wszystkie chore lub zachowujące się nietypowo dla danego gatunku zwierzęta-ofiary. Istnieją na to liczne dowody Ta funkcja selekcyjna drapieżników jest cennym przyczynkiem dla należytego funkcjonowania populacji zwierzyny drobnej oraz dla higieny łowiska.
W świetle dzisiejszej sytuacji ekologicznej w otaczającym nas środowisku naturalnym, problem drapieżników z konieczności ujmować należy w innych kategoriach niż "szkodliwość" lub "pożyteczność". Naczelny motyw naszych starań o ptaki drapieżne to potrzeba ich chronienia, ponieważ ciąży na nas humanitarny obowiązek zachowania ich w naszej przyrodzie!
17
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
biologia zwierzat lownych, myślistwo, Weterynaria zwierząt dzikich
Zoologia Nauki biologiczne o zwierzętach
biologia zwierzat 2
Biologia zwierzat spr z owodów
biologia zwierząt odpowiedzi
biologia zwierzyny drobnej
Nauki biologiczne o zwierzętach
komisja biologii zwierzat doswiadczalnych
UK+üAD WSP+ô+üCZULNY, Biologia II, Fizjologia zwierząt i człowieka
Tuchom, Biologia II, Terenówki- zwierzęta i rośliny, Rośliny
Potencjał spoczynkowy i czynności w tkankach, Biologia, Fizjologia zwierząt
fizjo pytania, Biologia środowiska, II rok, Fizjologia zwierząt
Fizjologia nerkiaaaaaa, Biologia, fizjologia zwierząt
biologia komorki zwierzecej apoptoza
opracowania kol4, Biologia, Fizjologia zwierząt
Fizjologia zwierząt wszystkie opracowania, chemia organiczna, biologia ewolucyjna-wykłady, genetyka,
biologia-tkanka nerwowa glejowa (2) , Tkanka glejowa, specjalna tkanka zwierzęca powstała z mezoderm
#Biologia mini#, PRZYSTOSOWANIE ZWIERZĄT mini, PRZYSTOSOWANIE ZWIERZĄT DO WYMIANY GAZOWEJ Z UWZGLĘDN
więcej podobnych podstron