WSTĘP

Prawa rzeczowe ograniczone - w polskim prawie cywilnym są jednym z rodzajów praw rzeczowych, obok własności i wieczystego użytkowania. Zwane są także prawami na rzeczy cudzej (iura in re aliena), co jednak nie jest ścisłym określeniem.

Kodeks cywilny nie zawiera definicji praw rzeczowych ograniczonych, a tylko ich enumeratywne wyliczenie. Nauka prawa cywilnego definiuje prawa rzeczowe ograniczone jako prawa rzeczowe zapewniające uprawnionemu tylko ściśle określony zakres uprawnień względem rzeczy. To właśnie jest zasadnicza różnica między prawami rzeczowymi ograniczonymi a pozostałymi prawami rzeczowymi.

Cechy praw rzeczowych ograniczonych:

* są skuteczne wobec osób trzecich (erga omnes), co wynika z tego, że są to prawa rzeczowe,

* mają za przedmiot tylko rzeczy (wyjątkowo - prawa) i polegają na korzystaniu z rzeczy (z wyjątkiem zastawu i hipoteki),

* obowiązki właścicieli rzeczy, będące odpowiednikami (korelatami) uprawnień służących beneficjentom praw rzeczowych ograniczonych, mają naturę bierną i polegają tylko na znoszeniu (pati) i powstrzymaniu się od działań (non facere) naruszających prawa beneficjenta (z wyjątkiem ciężaru realnego, spółdzielczego prawa do lokalu i niektórych wyjątkowo ukształtowanych służebności).

W polskim prawie cywilnym katalog ograniczonych praw rzeczowych jest zamknięty, tzn. strony nie mogą skutecznie ustanowić ograniczonego prawa rzeczowego nie znanego ustawie - tzw. zasada numerus clausus (liczby zamkniętej) ograniczonych praw rzeczowych. Również układ uprawnień i obowiązków stron takiego stosunku prawnego jest sztywny - strony nie mają dowolności w kształtowaniu wzajemnych uprawnień i obowiązków.

Katalog praw rzeczowych ograniczonych zmieniał się z biegiem czasu, przy czym zmiany te dotyczyły tylko rozmaitych wersji spółdzielczego prawa do lokalu.

Obecnie prawami rzeczowymi ograniczonymi są:

* użytkowanie,

* służebność,

* zastaw,

* spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu

* hipoteka.

Prawa cywilne innych państw znają również inne rodzaje praw rzeczowych ograniczonych, w szczególności ciężar realny. Prawo to znane było również polskiemu prawu rzeczowemu w okresie prawa zunifikowanego.

Ograniczone prawa rzeczowe, których jednoczesnego wykonywania nie da się pogodzić, wykonuje się w określonej przepisami kolejności:

* prawo powstałe wcześniej ma pierwszeństwo przed prawem powstałym później (pierwszeństwo zwykłe),

* prawo wpisane do księgi wieczystej ma pierwszeństwo przed prawem nie wpisanym (pierwszeństwo wieczystoksięgowe),

* prawo wpisane wcześniej ma pierwszeństwo przed prawem wpisanym później (pierwszeństwo hipoteczne).

Pierwszeństwo praw rzeczowych ograniczonych może zostać zmienione umową między uprawnionymi.

Prawa rzeczowe ograniczone mogą (dla hipoteki wpis jest - co do zasady - konstytutywny) zostać wpisane do księgi wieczystej. Wtedy do ich przeniesienia lub zmiany ich treści oprócz umowy potrzebny jest wpis do tej księgi.

ROZDZIAŁ I

Zmiana treści ograniczonego prawa rzeczowego

Przez zmianę treści ograniczonego prawa rzeczowego należy rozumieć zmianę zakresu uprawnień i obowiązków osoby, której to prawo przysługuje, a także zmianę uprawnień i obowiązków właściciela rzeczy obciążonej tym prawem. Do zmiany treści ograniczonego prawa rzeczowego potrzebna jest umowa między osoba uprawnioną a właścicielem rzeczy obciążonej tym prawem, a jeżeli prawo było ujawnione w księdze wieczystej, potrzebny jest także wpis do księgi wieczystej dotyczący zmiany treści tego prawa (art.248 §1 k.c.). Wpis ma charakter konstytuowany.

Do dokonania tego wpisu wystarczy oświadczenie właściciela nieruchomości o ustanowieniu tego prawa. Zgodnie z treścią art. 245 §2 k.c. oświadczenie to wymaga formy aktu notarialnego.

Jeżeli zmiana treści ograniczonego prawa rzeczowego dotyczy prawa ustanowionego na rzeczy ruchomej (użytkowanie, zastaw), umowa o zmianie treści tego prawa powinna być zawarta w takiej formie, w jakiej została zawarta umowa o ustanowieniu ograniczonego prawa rzeczowego.

Celem zmiany treści ograniczonego prawa rzeczowego może być np.: rozszerzenie lub zwężenie zakresu użytkowania rzeczy; wyłączenie pobierania niektórych pożytków rzeczy; określenie sposobu korzystanie ze służebności; zmiana obowiązków stron w zakresie utrzymania urządzeń niezbędnych do korzystania służebności gruntowej; zmiana zakresu zabezpieczenia hipotecznego.

Jeżeli zmiana treści ograniczonego prawa rzeczowego dotyka praw osoby trzeciej (np. innego podmiotu ograniczonego prawa rzeczowego), do dokonania zmiany potrzebna jest zgoda tej osoby. Osoba ta powinna złożyć oświadczenie jednej ze stron umowy podlegającej zmianie (art.248 §2 k.c.). W świetle art. 63 § 1 k.c. zgoda może przybrać charakter potwierdzenia zmian dokonanych wcześniej przez strony umowy. Oświadczenie osoby trzeciej wymaga takiej formy, w jakiej składane jest oświadczenie właściciela rzeczy obciążonej ograniczonym prawem rzeczowym (art. 63 § 2 k.c.).

Zmiana treści ograniczonego prawa rzeczowego może nastąpić też w wypadkach wskazanych w ustawie, na podstawie orzeczenia sądowego (art. 290 i art. 291 k.c.) lub decyzji administracyjnej.

ROZDZIAŁ II

Przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego

Prawo podmiotowe może być przeniesione na inną osobę, jeżeli jest zbywalne (art.57 k.c.). Wśród ograniczonych praw rzeczowych do zbywalnych należą tylko spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu (art.17 ust. 1 u.s.m.), służebność gruntowa, zastaw oraz hipoteka. Natomiast do praw niezbywalnych zalicza się użytkowanie (art. 254 k.c) i służebność osobistą (art. 300 k.c.). Służebność gruntowa jest prawem związanym z własnością nieruchomości władnącej, może więc być przeniesiona na inny podmiot razem z tą nieruchomością (art. 285 k.c). podobnie rzecz się ma z hipoteką i zastawem. Są to prawa niesamoistne, zwane prawami akcesoryjnymi. Ich znaczenie polega na tym, że umacniają odpowiednio wierzytelność. Warunkiem ich przejścia na inny podmiot jest nabycie przez ten podmiot wierzytelności zabezpieczonej hipoteką czy zastawem.

Jeżeli ograniczone prawo rzeczowe jest zbywalne, do jego przeniesienia na inny podmiot potrzebna jest umowa między osoba uprawnioną a nabywcą (art. 245 k.c). W świetle art. 245 § 2 k.c. umowa ta może być zawarta pod warunkiem, jak też z zastrzeżeniem terminu (art. 88 i 116 k.c.). Jeżeli ograniczone prawo rzeczowe jest ujawnione w księdze wieczystej, jego przeniesienie na inna osobę wymaga wpisu do tej księgi, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 245 k.c. In fine). Umowa o przeniesienie prawa podlegającego wpisowi do księgi wieczystej powinna być zawarta w formie pisemnej z poświadczonymi notarialnie podpisami jeżeli przepisy szczególne nie przewidują innej formy.

ZAKOŃCZENIE

Prawa rzeczowe ograniczone powstają przede wszystkim w drodze umów, ale również, w przypadkach określonych w odpowiednich przepisach, na mocy orzeczeń sądów i rozstrzygnięć organów administracji. Prawo rzeczowe ograniczone (z wyjątkiem służebności gruntowej, służebności przesyłu) nie może natomiast zostać nabyte przez zasiedzenie. Do ustanowienia prawa rzeczowego ograniczonego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące przeniesienia własności. Prawo rzeczowe ograniczone na nieruchomości można jednak ustanowić z zastrzeżeniem warunku lub terminu, a forma aktu notarialnego przy ustanawianiu prawa rzeczowego ograniczonego na nieruchomości jest wymagana tylko dla oświadczenia właściciela. Do powstania hipoteki jest wymagany wpis do księgi wieczystej.

Prawo rzeczowe ograniczone może zostać zniesione umową stron. Wygasa na skutek zrzeczenia się przez uprawnionego, nabycia przez tę samą osobę własności obciążonej rzeczy i prawa rzeczowego ograniczonego (tzw. konfuzji), upływu czasu, na który prawo zostało ustanowione oraz w kilku innych przypadkach, zdecydowanie rzadziej spotykanych.

BIBLIOGRAFIA

• J. Ignatowicz „Prawo rzeczowe” Warszawa 1994

• K.A. Dadańska „Prawo rzeczowe” Warszawa 2007

• Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. (Dz., U. z 2001 r. Nr 124, poz 1361 z późn. zm.)

6

---