OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE
PRAWO RZECZOWE
Prawo rzeczowe - to jeden z działów prawa cywilnego. Termin prawo rzeczowe używany jest w dwojakim znaczeniu:
- w znaczeniu przedmiotowym;
- w znaczeniu podmiotowym.
Prawo rzeczowe w znaczeniu przedmiotowym oznacza zespół przepisów prawa cywilnego, które normują powstanie, treść, zmianę i ustanie prawa własności oraz innych form korzystania z rzeczy, czyli praw rzeczowych w znaczeni podmiotowym. Prawo rzeczowe w znaczeniu podmiotowym jest takie prawo cywilne, które odpowiada łącznie dwu celom:
1/ dotyczy rzeczy;
2/ jest prawem bezwzględnym.
Brak choćby jednej z tych cech powoduje, że dane prawo nie należy do kategorii praw rzeczowych.
OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE
Treść ograniczonego prawa rzeczowego polega na określonym uprawnieniu do rzeczy cudzej. Ograniczone prawa rzeczowe są prawami bezwzględnymi, toteż podmiot ograniczonego prawa rzeczowego w wypadkach naruszenia jego prawa ma roszczenie nie tylko przeciwko właścicielowi rzeczy, lecz przeciwko każdemu, kto naruszył przysługujące mu prawo. Ograniczone prawa rzeczowe są ustanawiane w drodze umowy zawartej między właścicielem rzeczy a nabywcą ograniczonego prawa rzeczowego na tej rzeczy. Do ustanowienia praw rzeczowych stosuje się, w myśl kodeksu cywilnego, odpowiednie przepisy o przeniesieniu własności. Oświadczenia właściciela nieruchomości o ustanowieniu ograniczonego prawa rzeczowego powinno być dokonane w formie aktu notarialnego. Ograniczone prawa rzeczowe na tej samej rzeczy mogą pozostawać w kolizji między sobą. Tak np. na nieruchomości może być ustanowiona służebność, a po jakimś czasie użytkowanie na rzecz innej osoby. Uprawnienia z tytułu służebności znajdują się w kolizji z uprawnieniami z tytułu użytkowania (kolizja powstaje w wypadku, gdy jedna nieruchomość jest obciążona kilkoma hipotekami). Użytkowanie może być ustanawiane na rzeczach ruchomych i nieruchomych: zastaw tylko na rzeczach ruchomych, a pozostałe na nieruchomych.
Ograniczonymi prawami rzeczowymi są:
użytkowanie
służebność
zastaw
hipoteka
spółdzielcze prawo do lokalu, domów jednorodzinnych i lokali mieszkalnych budowanych w celu przeniesienia ich własności na rzecz członków
Użytkowanie, służebność i zastaw są uregulowane w kodeksie cywilnym, natomiast hipotekę reguluje ustawa o księgach wieczystych i hipotece z 6 lipca 1982r., a spółdzielcze prawo do lokali ustawa Prawo spółdzielcze z 16 września 1982r.
UŻYTKOWANIE
Jest to prawo do używania rzeczy cudzej i pobierania z niej pożytków. Użytkowanie jest niezbywalne, można natomiast rzecz wydzierżawić lub oddać w najem. Użytkownik jest zobowiązany do wykonywania swego prawa zgodnie z zasadami prawidłowej gospodarki i powinien rzecz zachować w należytym stanie. Gdy użytkowanie obejmuje zespół środków produkcji, to użytkownik może w granicach prawidłowej gospodarki zastępować poszczególne składniki innymi. Użytkownik jest odpowiedzialny za wszelki uszczerbek wyrządzony wskutek odstąpienia od zasady prawidłowej gospodarki. Zgodnie z ogólną zasadą użytkownik nabywa prawo własności pożytków rzeczy z chwilą ich odłączenia (np. prawo do owoców po zdjęciu ich z drzewa). Na użytkowniku ciąży obowiązek napraw i innych nakładów połączonych ze zwykłym używaniem rzeczy. Użytkowanie ustanowione na rzecz osoby fizycznej wygasa najpóźniej ze śmiercią użytkownika. Na użytkowniku będącym osobą fizyczną ciąży obowiązek zachowania substancji rzeczy i jej dotychczasowego przeznaczenia. Użytkowanie powstaje przez zawarcie umowy między właścicielem rzeczy a nabywcą prawa użytkowania (umowa może przewidywać odpłatność użytkowania). Użytkowanie ma zastosowanie przede wszystkim w układzie drobnotowarowym na wsi, np. rodzice, dokonując już za życia podziału swego mienia na rzecz przyszłych swych spadkobierców, mogą zastrzec sobie dożywotnie użytkowanie całej nieruchomości lub jej części.
Użytkowanie znajduje szerokie zastosowanie w rolniczej spółdzielczości produkcyjnej. Rolnicze spółdzielnie produkcyjne powstają na gruntach należących do indywidualnych właścicieli. Właściciel indywidualny wstępując do spółdzielni nie traci prawa własności gruntu. Spółdzielnia nie nabywa prawa własności gruntu jej członków. Obowiązek przeniesienia przez wstępującego do spółdzielni prawa własności gruntu w charakterze wkładu na rzecz spółdzielni nie sprzyjałby rozwojowi spółdzielczości, gdyż byłby dodatkowym hamulcem przy podejmowaniu decyzji wstąpienia do spółdzielni. Dlatego najbardziej celowe jest ukształtowanie prawa spółdzielni do gruntu wniesionego przez członka jego ograniczonego prawa rzeczowego, a mianowicie prawa użytkowania. Użytkowanie spółdzielcze może powstać również na gruntach stanowiących własność państwa. W związku z tym są dwa odrębne reżimy prawne tego użytkowania. Na gruncie państwowym użytkowanie spółdzielni może być ustanowione jako prawo terminowe lub bezterminowe. Budynki istniejące w chwili przekazania mogą być oddane albo w użytkowanie albo na własność. Budynki wzniesione przez spółdzielnię w zasadzie mają stanowić własność spółdzielni. Z chwila wygaśnięcia użytkowania budynki spółdzielni na gruncie państwowym stają się własnością państwową. Użytkowanie na wkładach gruntowych członkowskich jest prawem bezterminowym, trwającym tak długo, jak długo właściciel jest członkiem spółdzielni. Nabywa je spółdzielnia z chwilą przejęcia wkładu członkowskiego, a do nabycia nie jest potrzebna forma aktu notarialnego. Spółdzielnia ma prawo zmienić przeznaczenie gruntu i naruszać jego substancję, gdy tak stanowi statut. Budynki i inne urządzenia wniesione przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną oraz drzewa i inne rośliny zasadzone lub zasiane przez spółdzielnię na gruncie stanowiącym wkład gruntowy stanowią jej własność (jest to wyjątek od zasady, że części składowe nieruchomości dzielą los prawny gruntu superficies solo cedit). Użytkowanie spółdzielni wygasa z chwilą wycofania wkładu przez członka. Wycofanie to może nastąpić tylko po ustaniu członkostwa.
Użytkowanie charakteryzują następujące cechy:
- jest najszerszym z tradycyjnych ograniczonych praw rzeczowych, gdyż zapewnia użytkownikowi w zasadzie pełne prawo korzystania z cudzej rzeczy;
- jest prawem związanym z osobą użytkownika;
- jest prawem niezbywalnym;
- jest bądź prawem terminowym, bądź bezterminowym, w zależności od tego, na czyją rzecz zostało ustanowione;
- może być ustanowione zarówno odpłatnie, jak i nie odpłatnie.
Kodeks cywilny wyróżnia ze względu na podmiot następujące formy użytkowania:
- użytkowanie przez osobę fizyczną;
- użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne;
- inne wypadki użytkowania.
SŁUŻEBNOŚĆ
Służebność polega na prawie korzystania z cudzej nieruchomości w zakresie oznaczonym (służebność czynna) lub na prawie żądania, aby właściciel tej nieruchomości nie wykonywał w oznaczonym zakresie swego prawa (służebność bierna). Przykładem służebności czynnej jest np. służebność drogowa (prawo przejazdu) lub prawo pobierania wody. Przykładem służebności biernej może być obowiązek właściciela nie wznoszenia budynków na swoim gruncie w odległości bliższej niż 10 m od granicy posiadłości swego sąsiada. Służebność może być ustanowiona na rzecz określonej osoby (służebność osobista), albo też na rzecz każdego właściciela innej nieruchomości (służebność gruntowa).
służebność osobista - prawo lokatora do korzystania ze strychu
służebność gruntowa - zakaz wznoszenia wysokich budynków zasłaniające światło słoneczne
Służebności powstają na podstawie umowy. Mają one zastosowanie głównie w stosunkach wiejskich w związku z wadliwą strukturą gospodarstw wiejskich i wynikającą stąd koniecznością korzystania przez właściciela nieruchomości z nieruchomości sąsiednich.
ZASTAW
Zastaw to jedna z form tak zwanych zabezpieczeń rzeczowych. Jest zabezpieczeniem wierzytelności, którego przedmiotem są rzeczy ruchome lub prawa. W celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyja stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne (art. 306 1 KC).
Na treść zastawu składają się dwa podstawowe uprawnienia:
- możliwość zaspokojenia się z rzeczy oddanej w zastaw bez względu na to, czyją ona jest własnością
- pierwszeństwo zaspokojenia przed wierzycielami osobistymi.
Przedmiotem zastawu są rzeczy ruchome lub prawa, jeżeli są zbywalne, np. wierzytelności, akcje, obligacje itp. Odróżnia się zastaw:
- umowny, do ustanowienia którego potrzebna jest umowa między właścicielem a wierzycielem oraz, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły;
- ustawowy, powstający na mocy szczególnego przepisu ustawy, np. posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wyrządziło szkodę na gruncie, jeżeli zastaw jest potrzebne dla zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody (art.432 1 KC);
- rejestrowy do ustanowienia, którego potrzebna jest umowa między osobą uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu, zwanym zastawcą a wierzycielem zwanym zastawiennikiem oraz wpis do rejestru zastawców.
HIPOTEKA
Hipoteka to ograniczone prawo rzeczowe służące zabezpieczeniu oznaczonej wierzytelności pieniężnej na nieruchomości, polegające na tym, że wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się ona własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości, tzn. wierzycielami, których wierzytelności nie mają zabezpieczenia w postaci hipoteki. Hipoteka jest prawem akcesoryjnym, związanym z wierzytelnością, którą zabezpiecza. Oznacza to, że hipoteka wygasa wraz z wygaśnięciem wierzytelności oraz, że wierzytelność zabezpieczona hipoteką nie może być przeniesiona na inną osobę bez hipoteki, a hipoteka bez wierzytelności.
Przedmiotem hipoteki może być także część ułamkowa nieruchomości, jeżeli stanowi udział:
- współwłaściciela;
- użytkowanie wieczyste;
- własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkaniowego;
- spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego;
- prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej;
- wierzytelność zabezpieczoną hipoteką.
Hipoteka unormowana jest w ustawie o księgach wieczystych i hipotece Dz.U. Nr 19 poz. 147 z późn. zm. Z dnia 6 lipca 1982r. Przepisy dotyczące hipoteki, mające charakter przepisów szczególnych, znajdują się poza tym w innych aktach prawnych, w szczególności w ustawach powołanych w 45, II oraz w ordynacji podatkowej / 49, IV/.Hipoteka nie uprawnia wierzyciela do korzystania z nieruchomości ani nie daje mu względem niej żadnej władzy faktycznej. Nie ogranicza też prawa właściciela do rozporządzania nieruchomością.
Nieco inaczej rzecz się przedstawia z prawem właściciela do korzystania z nieruchomości. Właściciel korzysta z nieruchomości obciążonej hipoteką z pewnymi ograniczeniami. Nie wolno mu dokonywać takich czynności faktycznych, które mogłyby doprowadzić do tak znacznego zmniejszenia wartości nieruchomości obciążonej, że wartość jej spadła by poniżej zabezpieczonej wierzytelności. Odpowiednikiem tego ograniczenia są uprawnienia wierzyciela hipotecznego, polegające na możności przeciwdziałania dewastacji nieruchomości przez właściciela. Ogół tych uprawnień składa się na ochronę hipoteki. Hipoteka zabezpiecza nie tylko wierzytelności pieniężne, ale także roszczenia o odsetki nie przedawnione oraz o przyznane koszty postępowania.
Hipoteka może powstać w trojakiej drodze:
1. na podstawie umowy /art.65 ust. o księgach wieczystych i hipotece/;
2. na podstawie orzeczenia sądu lub innego organu /art.109 ust. o księgach wieczystych i hipotece/;
3. na podstawie szczególnego przepisu prawa.
Hipotekę dzielimy na hipotekę umowną, przymusową i ustawową. Istnieje również hipoteka kaucyjna /art. 102 ust. 1 ust. o księgach wieczystych i hipotece/, która zabezpiecza wierzytelności o wysokości jeszcze nie ustalonej. Dlatego ustawa w drodze wyjątku pozwala na zabezpieczenie takiej wierzytelności do wysokości oznaczonej sumy najwyższej.
Ze względu na to, że hipoteka kaucyjna zabezpiecza wierzytelności, której istnienie lub wysokość nie są znane, ustawa normuje ją co do pewnych szczegółów w sposób odmienny aniżeli hipotekę zwykłą. W szczególności hipoteka kaucyjna zabezpiecza odsetki oraz koszty procesu o tyle, o ile mieszczą się w sumie we wpisie hipoteko oznaczonej /art. 104 ust. o księgach wieczystych i hipotece/.Podobnie, wierzyciel nie może powołać się na wpis hipoteki kaucyjnej w celu udowodnienia wierzytelności zabezpieczonej /art.105 ust. o księgach wieczystych i hipotece/.Z chwilą gdy istnienie wierzytelności i jej wysokość zostaną ustalone, hipoteka kaucyjna może być zmieniona na hipotekę zwykłą. Dopuszczalna jest także zmiana hipoteki zwykłej na kaucyjną /art. 108 ust. o księgach wieczystych i hipotece/.
Hipoteka wygasa w następujących przypadkach:
a. wskutek wygaśnięcia wierzytelności;
b. wskutek zniesienia jaj przez czynność prawną;
c. wskutek złożenia zabezpieczonej kwoty do depozytu sądowego;
d. na skutek tzw. konfuzji;
e. w związku z jej wykreśleniem bez podstawy prawnej.
SPÓŁDZIELCZE PRAWO DO LOKALU
Występuje w dwóch formach:
jako lokatorskie prawo do lokalu,
jako własnościowe prawo do lokalu i domu rodzinnego.
Lokatorskie prawo oznacza jedynie możność korzystania z mieszkania, a nie rozporządzania nim. Prawo rozporządzania daje natomiast posiadane prawo własności lokalu i domu jednorodzinnego