REDUKCJONIZM
Złożone zjawiska można wyjaśnić poprzez analizę ich niezależnych składników. Poznanie zachowania następuje poprzez skupienie się na jednym wybranym poziomie jego opisu. Wyróżniamy redukcjonizm fizjologiczny (człowiek = organizm → wszelkie działania, myśli itp. mogą być wyjaśniane na poziomie neurofizjologicznym → pozwala to na opis zachowania za pomocą konkretnych i zwięzłych terminów przy użyciu przyrodniczych metod badań); redukcjonizm biologiczny (ludzkie zachowania najłatwiej zrozumieć badając zwierzęta, zakłada ewolucyjną ciągłość zmian zachowań); redukcjonizm eksperymentalny (usiłuje wyjaśnić zachowanie budując jego modele, w których przedstawione są elementarne składniki działania oraz relacje pomiędzy tymi składnikami [testy osobowości lub inteligencji, nie uwzględniające wpływu ludzkich stanów emocjonalnych czy motywacyjnych, czynników społecznych i kulturowych ani też warunków badania, nie dostarczają wystarczająco wyjaśnienia zachowania]).
DETERMINIZM I WOLNA WOLA
Zachowanie ludzkie zdeterminowane jest wewnętrznymi i zewnętrznymi czynnikami, nad którymi człowiek nie sprawuje kontroli. Biologiczne determinanty obejmują potrzeby organiczne (np. pragnienie ;)), biologiczne popędy oraz uwarunkowania genetyczne. Determinanty zewnętrzne mogą obejmować bodźce płynące ze środowiska i doświadczenie nabyte podczas uczenia się. Aspekty deterministycznego ujęcia zachowania ludzkiego:
a. ściśle odpowiada metodzie nauk przyrodniczych, jest jednym z założeń, na których się ona opiera. Oznacza przyjęcie tezy, że ludzkie zachowanie podlega pewnym prawom, jest wyjaśnialne i przewidywalne. Określone zachowanie jest z jednej strony rezultatem czegoś co już się zdarzyło, a z drugiej jest przyczyną następnych wydarzeń.
b. Skoro zachowanie można przewidzieć to można je również skontrolować. Znając przeszłość i teraźniejszość jednostki, wystarczy zaaranżować pewne sytuacje, aby otrzymać oczekiwane reakcje.
c. Gdy zachowanie zdeterminowane jest czynnikami leżącymi poza ludzką kontrolą, nie można mówić o jakiejkolwiek odpowiedzialności - ani zachowania przestępcze, ani dobroczynne nie są efektem wolnych wyborów. Bez sensu w tym przypadku jest i karanie i nagradzanie, a na przestępców należy patrzeć jak na ofiary okoliczności nad którymi nie mieli kontroli.
Wolna wola - Kartezjusz wyjątkowość człowieka widział w posiadaniu przez niego duszy, pozwalającej mu na planowanie i podejmowanie wolnych wyborów. Wolność woli można rozumieć jako proste przeciwieństwo determinizmu (a raczej przypadkowość, niezdeterminowanie czy kapryśność ludzkich zachowań). Mówi się zatem o ograniczonym determinizmie (zachowania są zdeterminowane przez otoczenie, jednak tylko w pewnych granicach, wolna wola istnieje gdy człowiek wybiera między pewną liczbą możliwych form przyszłego zachowania, a jednocześnie nie podlega on przymusom ani zniewoleniu.
HISTORIA PROBLEMU „NATURA CZY WYCHOWANIE” I JEGO ZNACZENIE DLA PSYCHOLOGII.
Zagadnienie to polega na badaniu udziału wyposażenia genetycznego i wpływów środowiskowych w determinowaniu zachowania. Ci którzy przyznają dominującą rolę naturze, skłaniają się ku poglądom natywistycznym, polegającym na uznaniu tezy, że zachowanie jest głównie zdeterminowane czynnikami wrodzonymi, wyposażeniem genetycznym. „Enwironmentaliści” lub przedstawiciele empiryzmu, biorą stronę tych, którzy przyznają decydującą rolę wychowaniu i osobistemu doświadczeniu - zatem zachowanie determinowane jest doświadczeniem. Umysł człowieka w chwili narodzin jest tabula rasa, a wraz z nabywaniem doświadczenia powstają kolejne na nim zapisy. Formy zachowania wynikają z doświadczenia i uczenia się, a zmiany w otoczeniu kształtują jednostkę. Zdaniem natywistów jednostki rodzą się z odziedziczonym zapisem, formy zachowań jakie nie są możliwe w momencie narodzin, rozwijają się i pojawiają stopniowo w procesie dojrzewania. Niewielkie znaczenie mają tu oddziaływania środowiska, a w czasie rozwoju tylko nieznacznie można zmienić naturę jednostki. Zdaniem Anny Anastasi nie powinno się izolować tych dwóch czynników, gdyż żaden z nich nie działa w izolacji - oba są niezbędnym warunkiem rozwoju, oba wywierają wpływ na jednostkę. Nie można również odpowiedzieć na pytanie w jakim stopniu zachowanie jest zależne od czynników dziedzicznych a w jakim od czynników środowiskowych. Należy rozważyć interakcję czynników środowiskowych i genetycznych (np. dlatego, że oddziałują one na siebie wzajemnie równocześnie determinując zachowanie, ten sam wzór genetyczny rozwija odmienne formy zachowań, a identyczne środowisko będzie inaczej kształtować zachowanie u odmiennie genetycznie wyposażonych osobników).
EKSPERYMENT (METODA NOMOTETYCZNA)
Badacz rozmyślnie izoluje i zmienia jeden czynnik, zwany zmienną niezależną w taki sposób, aby móc zmierzyć lub zaobserwować wpływ tej zmiany na inny czynnik - zmienną zależną, bez zakłócającego wpływu zmiennych ubocznych.
Przykład:
Badacza interesuje czy muzyka wpływa na wyniki uczenia się. Najpierw trzeba scharakteryzować co rozumiemy pod pojęciem muzyka (np. pop), a następnie należy określić precyzyjnie co rozumiemy poprzez pojęcie „uczenie się” (np. przypomnienie kluczowych elementów wyuczonego materiału). Zmienne uboczne, jakie należy kontrolować to: wpływ słuchawek założonych na uszy, stopień w jakim badani są przyzwyczajeni do słuchania muzyki, warunki otoczenia (rodzaj siedzenia, oświetlenia), wiek, płeć, zdolności do uczenia się. Istnieją różne rodzaje eksperymentów, zależnie od warunków w jakich są prowadzone: laboratoryjny (przeprowadzany w dobrze kontrolowanych warunkach), polowy (prowadzony poza laboratorium, w rzeczywistym świecie, naturalnym otoczeniu) i naturalny (warunki są naturalne dla badanych, a zmiany zmiennej niezależnej pojawiają się w sposób przeważnie naturalny, rzadziej poprzez planową manipulację eksperymentatora - metoda ta, ze względu na to, że eksperymentator nie manipuluje zmienną zależną, a uwzględnia jej naturalne zmiany w projekcie badawczym, często nie jest uznawana za eksperymentalną).
OBSERWACJA (METODA NOMOTETYCZNA)
Obserwacja jest źródłem danych wstępnych, na których podstawie można sformułować hipotezy i następnie poddać je weryfikacji eksperymentalnej. W porównaniu do eksperymentu mamy tu niższy stopień kontroli i brak możliwości wnioskowania o przyczynach.
Wyróżniamy obserwację kontrolowaną, którą można prowadzić w laboratorium w warunkach ściśle kontrolowanych, brak w niej jest obserwacji manipulacji zmiennymi (np. badanie snu - uczestnicy mogli spać w sposób naturalny, jednak z przymocowanymi do czaszki elektrodami, co pozwalało mierzyć aktywność elektryczną mózgu za pomocą elektroencefalogramu, a warunki były dokładnie kontrolowane. Drugi typ obserwacji to obserwacja naturalna - badanie uczestników w naturalnym otoczeniu (np. badania nad zabawą dzieci w grupach, gdzie podstawowe decyzje badawcze dotyczyły tego, jakie kategorie zachowania poddać obserwacji i w jakich przedziałach czasowych, jakie są istotne cechy naturalnego otoczenia i jak zminimalizować wpływ świadomości bycia obserwowanym u dzieci). Trzecim typem obserwacji jest obserwacja uczestnicząca, kiedy badacz staje się rzeczywistym członkiem grupy, która stanowi przedmiot obserwacji (np. Whyte, który został członkiem włoskiego gangu w Bostonie - brał udział w takich działaniach gangu jak nielegalny hazard, czy tajne machinacje polityczne).
SONDAŻ (METODA NOMOTETYCZNA)
Sondaż polega na zebraniu obszernego zestawu pytań, które zadaje się następnie reprezentatywnej próbce z właściwej populacji. Sondaż może mieć formę zamkniętą - gdy podane są odpowiedzi i wystarczy wybrać jedną z nich, bądź formę bardziej otwartą - gdzie respondent ma możliwość wypowiedzieć się własnymi słowami.
STUDIUM PRZYPADKU (METODA IDIOGRAFICZNA)
Studium przypadku jest metodą idiograficzna ponieważ jest to szczegółowe studium jednostki lub pojedynczej całości (np. rodzina). Allport twierdził, że psychologia powinna zajmować się badaniem jednostki, a nie grupy, a niepowtarzalność jednostek jest przedmiotem zainteresowania studium przypadku. Opiera się przede wszystkim na analizie jakościowej - czyli werbalnym opisie badanych, a nie na analizie liczbowej. Trzon danych stanowi opis. Wyznawcą tej metody był Zygmunt Freud - metoda stosowana przez niego i szkołę psychoanalityczną polegała na kompilacji szczegółowych historii przypadków pacjentów. (Ilustruje to przypadek Małego Hansa - syna przyjaciela Freuda. Hans obawiał się ugryzienia przez konia, co bardzo utrudniało życie w czasach, gdy ulice były pełne tych zwierząt. Zdaniem Freuda, w nieświadomości Hansa pojawiło się kazirodcze pożądanie matki z jednoczesnym lękiem, że ojciec je odkryje i za karę wykastruje. Na poziomie świadomym Hans odczuwał lęk jako strach przed końmi, które symbolizowały jego ojca, i przed ugryzieniem, które symbolizowało kastrację. Hans bał się przede wszystkim białych koni z klapkami na oczach i z czarną obwódką wokół pyska. Hans powiedział kiedyś do ojca „Tato, jesteś taki miły, taki biały”. Ojciec miał czarne wąsy, czasami nosił okulary i często bawił się z synem w konie, nosząc go na barana. Te „dane” służyły za dowód zarówno na rzecz wyjaśnienia fobii, jak i bardziej ogólnej tezy, że chłopcy w fazie fallicznej mają tzw. kompleks Edypa).
BADANIA PSYCHOMETRYCZNE
Badania polegają na opracowaniu i stosowaniu testów mierzących takie własności psychologiczne, jak inteligencja, twórczość, osobowość itp. Psychometrii można używać do selekcji zawodowej i diagnozy trudności. Zwolennicy psychometrii wierzą, że każda ludzka cecha lub zdolność jest możliwa do zmierzenia, jednakże niektóre własności wydają się dużo bardziej dogodne do testowania od innych. Testy są oceniane według takich kryteriów, jak rzetelność, trafność i standaryzacja.
DEFINICJA PSYCHOLOGII
Najpowszechniej - psychologia jest naukowym studium zachowania i doświadczenia. Poprzez systematyczne badania psychologowie zmierzają do wyjaśnienia, w jaki sposób istoty ludzkie oraz niektóre zwierzęta zachowują się i jak w ich doświadczeniu przedstawiają im się cechy otaczającego świata.
HISTORYCZNY ROZWÓJ PSYCHOLOGII
Historia psychologii jako odrębnej nauki ma niewiele ponad sto lat, więc w porównaniu z innymi naukami, jest nauką stosunkowo młodą. Natomiast historia psychologii uprawianej w ramach filozofii rozpoczyna się w czasach Platona i Arystotelesa. Słowo 'psychologia' oznacza: psyche - umysł, dusza oraz logos - badanie, dziedzina wiedzy, cała nazwa oznacza zatem „badanie umysłu”. Do roku 1879 psychologia była uznawana jako gałąź filozofii. Dopiero gdy Wilhelm Wundt otworzył w Lipsku pierwsze laboratorium psychologiczne, psychologia zaczęła być uznawana za odrębną naukę. Rene Descartes w XVII wieku miał istotny wpływ na powstanie psychologii jako dziedziny refleksji odrębnej od refleksji filozoficznej. Przyjął on postawę badacza analityka, wyznawał pogląd, że człowiek jest rodzajem maszyny, którą można badać i której działanie można zrozumieć i wyjaśnić. W swojej teorii dualistycznej rozróżniał umysł oraz ciało. Wiek XVII był również wiekiem w którym narodził się empiryzmu, kierunku który stworzyła grupa filozofów (m.in. John Locke i Thomas Hobbes). Na początku XIX wieku coraz głośniej zaczęto wyrażać opinię, że badania ludzkiego umysłu wymagają szczególnej uwagi i wyodrębnienia ich z ogólnej refleksji filozoficznej.
SZKOŁY PSYCHOLOGICZNE
Termin „szkoła psychologiczna” oznacza grupę psychologów podzielających pewne poglądy zarówno w kwestii przedmiotu tej nauki, czyli w sprawie tego, jakie to aspekty życia psychicznego winny być badane, jak i w sprawie tego, jakich metod badania należy używać. Najczęściej jedna szkoła wypierała drugą, czasem zdarzało się, że istniały dwie szkoły psychologiczne jednocześnie. Obecnie nie ma już dawnych szkół psychologicznych, a pozostały po nich koncepcje teoretyczne, które decydują o cechach określonego podejścia teoretycznego, stosowanego we współczesnej psychologii.
STRUKTURALIZM
Twórcą strukturalizmu był Wilhelm Wundt oraz jego bezpośredni współpracownicy. Ich zdaniem przedmiotem badań psychologicznych winny być elementarne procesy świadomości. Bezpośrednie doświadczenie naszego życia wewnętrznego (świadomość) należy rozłożyć na podstawowe elementy. Jego zdaniem elementy świadomości są dwojakiego rodzaju - wrażenia (wzrokowe, słuchowe itp.) oraz uczucia (miłość, lęk, rozkosz). Poza tym istnieją jeszcze wyobrażenia, czyli doświadczenia nie mające odbicia w aktualnej rzeczywistości. Strukturaliści stawiali 3 podstawowe pytania: jakie są elementy doświadczenia, jak są łączone i dzięki czemu się łączą. W każdym doświadczeniu można wyodrębnić wrażenia, uczucia i wyobrażenia, które są gromadzone i łączone przez umysł. W celu zbadania elementów świadomości w sposób analityczny i obiektywny strukturaliści stworzyli metodę badania zwaną introspekcją (osoby badane były proszone o skupienie się na własnych procesach świadomości zachodzących podczas kontaktu z jakimś przedmiotem lub zdarzeniem i opisanie ich. Należało to jednak robić w ustalony i systematyczny sposób). Metoda ta stwarzała jednak trudności i budziła wiele wątpliwości, głównie z tego powodu, że w różnych laboratoriach uzyskiwano odmienne wyniki analiz.
FUNKCJONALIZM
Funkcjonaliści rozważali cele i funkcje procesów umysłowych. Istnieje przekonanie, że badając zachowania zwierząt można o wiele lepiej zrozumieć naturę ludzi. William James był wiodącą postacią w psychologii funkcjonalistycznej, a jego prace do dziś wywierają wpływów na psychologię. Inspirował się przede wszystkim teoriami Karola Darwina (selekcja naturalna). Twierdził, że funkcja świadomości polega na tym, że ułatwia ona dostosowanie zachowań jednostki do środowiska, co jest istotne do jej przeżycia - zachowania te to nawyki (gwarantują stabilność społeczeństw i przewidywalność zachowań społecznych). Był zwolennikiem metod eksperymentalnych, jednak nie odrzucał introspekcji. To funkcjonaliści stworzyli testy psychologiczne przeznaczone dla dzieci.
ASOCJACJONIZM
Ruch koncentrujący się na badaniu roli skojarzeń w procesie uczenia się. Istotne dla tego ruchu były prace Hermana Ebbinghausa, Edwarda Thorndike'a oraz Iwana Pawłowa. H. Ebbinghaus prowadził eksperymenty w których sam był osobą badaną, a materiałem były bezsensowne sylaby, takie jak TAF, ZUC, POV, systematycznie prześledził wpływ różnych czynników na zapamiętywanie i zapominanie. Używając bezsensownych sylab miał pewność, że uczy się czegoś nowego. Jego zdaniem polegało to na tworzeniu skojarzeń wewnątrz materiału, który sam nie kojarzył się z czymś wyuczonym wcześniej. Horman Ebbinghause wykazał, że zapominanie najszybciej przebiega w czasie pierwszych kilku godzin po uczeniu się, później szybkość zapominania ulega spowolnieniu.
Iwan Pawłow - przeprowadzał eksperymenty na zwierzętach - badając odruch ślinienia się psa, odkrył, że pokarm (będący bodźcem bezwarunkowym) naturalnie kojarzony był przez psa z reakcją ślinienia się (reakcja bezwarunkowa), może być trwale kojarzone z innym obecnym w tym samym czasie bodźcem (np. kilkukrotne podawanie psu jedzenia przy jednoczesnym odtwarzaniu sygnału dźwiękowego /bodziec warunkowy/, w pewnym momencie spowoduje ślinienie się psa jako reakcję na sygnał dźwiękowy). Tworzy się zatem związek skojarzeniowy pomiędzy jedzeniem i dźwiękiem oraz między dźwiękiem i reakcją ślinienia się. Ten typ uczenia się nazywany jest warunkowaniem klasycznym lub pawłowowskim (za pomocą praw, które powstały w wyniku jego doświadczeń można tłumaczyć powstawanie irracjonalnych leków lub fobii).
Edward L. Thorndike - badał powstawanie skojarzeń między bodźcami i reakcjami dowolnymi. Jego pierwsze eksperymenty dotyczyły „skrzynki problemowej” - klatka z uwięzionym kotem, z której zwierzę mogło się wydostać naciskając odpowiednią dźwignię lub pociągając za sznurek. Wskaźnikiem uczenia się był czas potrzebny kotu na wydostanie się z pomieszczenia. Stwierdził, że uczenie się prawidłowej reakcji następuje stopniowo, a 'nagroda' jaką była ucieczka z klatki 'przypieczętowuje' odpowiednią reakcję. Na podstawie tego doświadczenia sformułował prawo efektu.
BEHAWIORYZM
John Watson sformułował nową koncepcję, która zakładała odrzucenie badań nad świadomością i wewnętrznym życiem na rzecz badania zachowania. Jego zdaniem psychologia powinna być nauką o zachowaniu, obserwowalnym dla wszystkich i porównywalnym przez obserwację, a jej celem powinno być opisywanie, przewidywanie, wyjaśnianie i kontrolowanie tego zachowania. Behawioryzm nie neguje istnienia psychiki czy świadomości. Behawioryści podkreślają niemożliwość obserwacji tego typu zjawisk, co opisujące je pojęcia pozbawia użyteczności w naukowej psychologii. Behawioryści twierdzą, że zachowanie jest kształtowane przez doświadczenie, z tego powodu Watson interesował się uczeniem się, jego wizja zaś tego procesu opierała się na, opisanych wcześniej, pawłowowskich badaniach nad warunkowaniem klasycznym. I chociaż zachowanie jest zjawiskiem złożonym, zdaniem behawiorystów może być rozłożone i przeanalizowane jako pary skojarzeń bodziec - reakcja. Wiele badań przeprowadzano na zwierzętach, rzadziej na ludziach - łatwiej kontrolować było otoczenie zwierząt i same zwierzęta, a ponadto behawioryści uznawali fizjologiczne i behawioralne podobieństwo ludzi i zwierząt.
PSYCHOLOGIA GESTALT (POSTACI)
Ruch psychologiczny, który narodził się w Niemczech, za sprawą przede wszystkim Maxa Wertheimera, Kurta Koffka oraz Wolfganga Kohlera. Gestaltyści nie zgadzali się ani z atomistycznym podejściem strukturalistów, ani z podobnymi tezami behawiorystów. Atomizm to przekonanie, że dla zrozumienia zjawiska najlepiej jest wydzielić jego części składowe. Gestaltyści uważali, że ludzie postrzegają świat w 'całościach', a całość ich zdaniem jest „czymś więcej niż sumą części”. Max Wertheimer wskazał na zjawisko ruchu pozornego (dwa światełka znajdujące się w pewnej odległości od siebie, zapalające się na przemian w pewnym odstępie czasu, widziane są nie jako dwa elementy, ale jako jeden przemieszczający się). Dalsze badania doprowadziły do ustalenia wielu praw ilustrujących organizację pola świadomości percepcyjnej - podział spostrzeganego wzoru na figurę i tło, łączenie w całości nieodległych elementów, łączenie w całość elementów podobnych, zamykanie wzoru. Zjawiska te można wyjaśnić za pomocą najbardziej ogólnej zasady pregnancji postaci, czyli tendencją całości do zamknięcia. Prawdopodobnie jest to związane z dążeniem mózgu do organizowania percepcji w taki sposób, by spostrzeżenia tworzyły najbardziej zorganizowane, zamknięte i mające sens całości.
Gestaltyści poświęcili również wiele uwagi procesom uczenia się i rozwiązywania problemów. Wolfgang Kohler badał, jak małpy rozwiązują problemy (np. szympans miał za zadanie dosięgnąć do znajdującego się poza klatką pożywienia, w klatce zaś były patyki, które - umiejętnie połączone - pozwalały na przyciągnięcie jedzenia. Po jakimś okresie braku zewnętrznej aktywności małpa niespodziewanie wpadała na rozwiązanie problemu, łączyła patyki i przyciągała jedzenie). Kohler był zdania, że mając wszystkie elementy niezbędne do rozwiązania problemu, małpa spostrzegała sytuację jako całość, a dążenie pola percepcyjnego do zamknięcia i lepszej organizacji pozwoliło jej na znalezienie rozwiązania i odpowiednie zareagowanie - Kohler nazwał to „uczeniem się przez wgląd”.
PSYCHOANALIZA
Szkoła psychoanalityczna nie interesowała się ani naturą czy funkcją świadomości, ani też związkami bodźców i reakcji składającymi się na zachowanie. Psychoanaliza jako teoria i metoda została stworzona przez Zygmunta Freuda, bada psychikę, zakładając istnienie jej nieświadomej warstwy. Psychoanaliza oznacza zarówno metodę terapii, jak i teorię osobowości, jej punktem wyjścia była analiza osobistych doświadczeń samego jej twórcy, a także doświadczeń jego pacjentów (np. Małego Hansa).
Osobowość każdego z nas zawiera w sobie, poza samą świadomością, silnie determinującą całość psychicznego funkcjonowania nieświadomą część psyche, złożoną z wypartych wspomnień wpływających na nasze świadome myśli, nieuświadomione w danej chwili, lecz możliwe do uświadomienia w przyszłości. Ludzie rodzą się z pewną ilością instynktownych popędów, od najwcześniejszych lat życia sterujących ich zachowaniem i ich motywacjami. Źródłem popędów jest pewna energia psychiczna, której najsilniejsza część - libido - jest natury seksualnej. Najważniejszy i największy wpływ na rozwój osobowości i rozwój emocjonalny człowieka mają przeżycia z wczesnego dzieciństwa. Struktura osobowości zawiera sferę id (biologicznie ukształtowaną i obejmującą odziedziczone popędy), sferę ego (zaspokojenie popędów id w realistyczny i akceptowalny społecznie sposób), sferę superego (stanowiącą ramy moralnych wartości charakterystycznych dla kręgu kulturowego, w jakim rozwija się jednostka). Koncepcje Freuda miały wielu kontynuatorów, ale również wielu przeciwników. Np. jego koncepcja dziecięcego seksualizmu została odebrana przez wiktoriańskie społeczeństwo jako zniewaga. Jego najsłynniejszymi uczniami, kontynuującymi jego koncepcje i założenia byli Carl Gustaw Jung oraz Alfred Adler, którzy ostatecznie zerwali z Freudem, aby rozwinąć własne teorie psychoanalityczne.
Teoria Junga różni się od teorii Freuda przede wszystkim założeniem, że istniała nieświadomość zbiorowa (u Freuda po prostu nieświadomość) - ludzki umysł dziedziczy pamięć doświadczeń przodków, tak jak ciało dziedziczy struktury biologiczne. Treści nieświadomości zbiorowej ujawniają się w kreowanych w danym kręgu kulturowym mitach czy artystycznych symbolach. Nieświadomość zbiorowa składa się z archetypów, uniwersalnych dla ludzi i ciągle ujawniających się w symbolach religijnych, artystycznych, literackich. Libido dla Junga ma naturę bardziej duchową, a nie tak jak przyjmował to Freud - czysto seksualną.
Jung badał również typy osobowości i to właśnie on wyodrębnił dwa typy temperamentów: introwertyków i ekstrawertyków.
Natomiast Alfred Adler uznał, że potrzeba mocy i dominacji jest najważniejszym ludzkim popędem. Nie negował istnienia motywacji nieuświadomionej, ale uważał, że u człowieka przeważają motywy świadome.
PODEJŚCIE FIZJOLOGICZNE DO PSYCHOLOGII
Psychologowie szukają metod opisu i wyjaśnienia funkcji psychicznych w biologii. Nasze zachowanie, a także to co myślimy i czujemy, wyznaczane jest przez nasze stany fizjologiczne. Psychologia fizjologiczna interesuje się wieloma zjawiskami i problemami, a szczególnie badaniami układu nerwowego (przede wszystkim mózgu) i systemu hormonalnego, bada się wzajemne oddziaływanie tych systemów i ich wpływ na czynności umysłowe. W czasie tych badań naukowcy często zadają sobie pytania w stylu „Co się dzieje w komórkach nerwowych mózgu i narządów zmysłowych, gdy spostrzegamy kształty lub barwy?”, „Co i jak się zmienia w systemie nerwowym podczas zapamiętywania czy uczenia się?”, „Co się dzieje w mózgu podczas snu, czuwania, letargu?”. Innym wątkiem badań w podejściu fizjologicznym jest rola dziedziczności w zachowaniu. Niektórzy uczeni są przekonani, ze każde zjawisko psychiczne można opisać jako proces fizjologiczny, a dokładniej jako proces mózgowy. Takie fizjologiczne podejście nazywane jest redukcjonizmem, opartym na założeniu, że możemy zrozumieć, czym są czynności psychiczne, badając takie elementarne zjawiska, jak procesy nerwowe, ruchy mięśni czy procesy chemiczne. Problem redukcjonizmu wiąże się z problemem psychofizycznym, który dotyczy relacji pomiędzy umysłem a cielesnymi procesami neurofizjologicznymi, zagadnienia ich interakcji. Słowo umysł pierwotnie odnosiło się do czegoś bardziej psychologicznego niż fizjologicznego, dlatego błędem jest zamienne używanie słów mózg i umysł. Umysł jest czymś psychicznym, co leży u podstaw świadomości. Znane są przykłady wpływu ciała na umysł (pobudzenie po wypiciu kawy), jak również wpływu umysłu na ciało (np. drżenie rąk przed lotem).
PODEJŚCIE PSYCHOANALITYCZNE
Podejście to wyrasta z teorii nieświadomości Freuda. Ta forma terapii jest szeroko stosowana w leczeniu nerwic, niekiedy też w leczeniu nieneurotycznych zaburzeń zachowania. Psychoanalitycy zakładają, że obszarem konfliktów psychologicznych jest nieświadoma część naszej osobowości. Stąd też celem psychoanalizy jest zgłębianie nieświadomości danej osoby w celu zrozumienia dynamiki nienormalnych zachowań. Podczas terapii psychoanalitycznej pacjent jest zachęcany do przypomnienia sobie i ponownego przeżycia traumatycznych doświadczeń z dzieciństwa, do uświadomienia sobie ich w bezpiecznym kontekście, co ma pozwolić na powrót tych doświadczeń, ale do nieświadomości. Terapia oparta na klasycznej psychoanalizie polega na przeniesieniu na psychoanalityka myśli i odczuć klienta, opartych na swobodnych skojarzeniach, podczas których klient mówi to, co przychodzi mu na myśl, nie zważając na, trywialność czy bezsensowność takich skojarzeń, oraz na analizie snów, polegającej na interpretowaniu przez psychoanalityka marzeń sennych klienta. Teoretycy psychoanalizy, zwani postfreudystami, przyswoili i zmodyfikowali wiele oryginalnych idei Freuda. Córka Freuda, Anna uważała, że terminem „psychoanaliza” nie można określać żadnej techniki, która koncentruje się na nieświadomości, pomijając wszystko inne. Zajmowała się problemami młodzieży, w przeciwieństwie do ojca uważała, że wiek młodzieńczy jest czasem wzmocnienia aktywności libido (energii seksualnej), budzącego uśpione seksualne uczucia i pragnienia. Intensywność zaś tych wewnętrznych popędów powoduje, jej zdaniem, nadmierne emocjonalne obciążenie młodego człowieka. Melanie Klein, inna wiodąca postać europejskiej psychoanalizy, stosowała teorię Freuda do opisu rozwoju psychicznego bardzo małych dzieci. Stworzyła technikę terapeutyczną do celów analizy zabaw dziecięcych, co pozwoliło na zastosowanie teorii psychoanalitycznej w opisie psychiki dzieci między drugim a szóstym rokiem życia. Terapia zabawą była sposobem na dotarcie przez zabawę do dziecięcej nieświadomości, aby pomóc dziecku z w rozwiązaniu jego problemów emocjonalnych. Używano w niej prostych środków, takich jak lalki przedstawiające kobiety i mężczyzn, samochodów, taczek, huśtawek, wody, gliny, papieru, sznurka. Pozwalano dzieciom na swobodną zabawę tymi wszystkimi materiałami i zabawkami, obserwowano zabawę, analizując jej treść. Metody Melanii Klein pozwoliły zrozumieć psychikę małych dzieci, wyznaczały nowy kierunek rozwoju ortodoksyjnej psychoanalizy. Trzecią wiodącą postacią był Erik Erikson, który uważał, że rozwój psychiczny jednostki przebiega poprzez stadia psychospołeczne. Uważał, że całe ludzkie życie jest podzielone na stadia, wyznaczane przez kryzysy życiowe, których przezwyciężanie prowadzi do rozwoju i ukształtowania zrównoważonej osobowości. Większość swojej praktyki klinicznej poświęcił problemom wieku dojrzewania.
PODEJŚCIE BEHAWIORYSTYCZNE
Behawioryści badają uwarunkowania środowiskowe, pomijając to wszystko, co dzieje się wewnątrz organizmu. Starają się odpowiedzieć na pytania w stylu „w jakich warunkach pojawia się określone zachowanie? Jak określone bodźce wpływają na zachowanie? Jak konsekwencje zachowania wpływają na to zachowanie?. Uczenie się i doświadczenie determinują to, jakimi ludźmi się stajemy. Z behawioryzmu wyrosła psychologia bodźca - reakcji. Najważniejszym jej przedstawicielem jest B.F. Skinner, który w studiach nad warunkowaniem sprawczym badał bodźce wywołujące określone reakcje, wpływ nagród i kar na te wywoływane zachowania oraz zmiany w zachowaniu, jakie przynosi manipulowanie systemem nagród i kar (np. eksperyment ze szczurem w klatce, gdzie musiał nacisnąć dźwignię, aby otrzymać pokarm).
PODEJŚCIE POZNAWCZE
Psychologowie poznawczy sądzą, że aby w pełni zrozumieć zachowanie człowieka, należy zbadać to, co dzieje się w jego wnętrzu. Te wewnętrzne procesy są nazywane procesami pośredniczącymi, jako że pośredniczą między bodźcem a zachowaniem. Składają się na nie: percepcja, procesy językowe i pamięć. Reprezentanci podejścia poznawczego nie bronią żadnej jednej konkretnej teorii, nie można tu wskazać żadnego najbardziej wpływowego, porównywalnego z Freudem czy Skinnerem teoretyka. To co wspólne dla psychologów poznawczych, to przywiązywanie wagi do badania umysłowych procesów determinujących zachowanie i nadających sens światu otaczającemu jednostkę. Psychologowie ci stawiają pytania: Jak pamiętamy? Dlaczego zapominamy? Jakich strategii używamy rozwiązując problemy? Jak tworzymy pojęcia? Procesy poznawcze nie funkcjonują oddzielnie i przypadkowo, lecz są zorganizowane. Ludzie widziani są jako jednostki przetwarzające informację, urządzenia pobierające informację z zewnątrz, kodujące ją i interpretujące, a następnie magazynujące i wykorzystujące dane. Podejście poznawcze podkreśla wagę procesów pośredniczących, takich jak percepcja i myślenie, przebiegających pomiędzy bodźcem a reakcją. Badania prowadzone przez psychologów poznawczych pomagają nam w rozumieniu tych procesów. Nie istnieje jednolita i spójna teoria integrująca wszystko w wyraźne ramy. Brak integracji wynika z braku znanego i determinującego teoretyka. Metafora procesów przetwarzania informacji oraz model człowieka - maszyny, płynące z teorii obliczania, drażnią niektórych psychologów - pokazują oni, że analogia komputerowa nie jest w stanie ująć zasadniczych różnic między ludźmi i maszynami - ludzie zapominają, komputery nie, ludzie ulegają emocjom i są irracjonalni, podczas gdy komputery są logiczne i nie są w stanie doznawać emocji. Krytykowane jest również użycie w psychologii poznawczej metod eksperymentalnych, ponieważ ich rezultaty mogą być uznane za sztuczne i nie związane z zachowaniem oraz z sytuacjami w warunkach rzeczywistych.
PODEJŚCIE HUMANISTYCZNE (fenomenologiczne)
Wizja człowieka wolnego, bogatego w możliwości i samorealizacji ukształtowała podejście humanistyczne. Psychologowie humanistyczni sądzili, że psychologia powinna się skoncentrować na subiektywnym i świadomym doświadczeniu jednostki. Podkreślali oni wyjątkowość człowieka i jego wolność w wyborze własnej drogi życiowej. Ich zdaniem głównym celem w psychologii powinno być dopomożenie człowiekowi w wykorzystaniu potencjału jako psychicznego rozwoju. Psychologię humanistyczną charakteryzuje optymizm, widzi ona ludzi jako walczących o wykorzystanie swoich możliwości, starających się o to, by pomimo ograniczeń indywidualnych osiągnąć maksimum osobistego rozwoju. Carl Rogers i Abraham Maslow to dwaj wiodący teoretycy podejścia humanistycznego. Rogers był psychologiem klinicznym i w czasie swojej pracy zaobserwował, że wiele psychicznych problemów wypływa z czegoś, co nazwał on dylematem mógłbym - powinienem, oznaczającym konflikt pomiędzy tym, co ludzie uważają, że powinni uczynić, a tym co w ich odczuciu jest dla nich najlepsze. Rogerowska teoria osobowości zakłada, że ludzie są w istocie dobrzy, każda osoba jest czymś niepowtarzalnym i jej podstawową potrzebą jest potrzeba uznania, czyli szacunku i podziwu ze strony innych. Centralnym pojęciem jego teorii jest pojęcie „ja” - składają się nań, zdobywane w wyniku doświadczenia, informacje o własnych cechach , wartościach i postawach. Taki obraz ja determinuje zarówno spostrzeganie świata, jak i własnego zachowania podmiotu. Innym aspektem jest „ja idealne” - czyli podmiotowa wizja tego, jaki powinien ob być lub jaki chciałby być. Gdy spostrzegane przez podmiot „ja” i „ja idealne” zgadzają się ze sobą, osoba jest zdrowa psychicznie, a problemy psychiczne pojawiają się w przypadku poważnych rozbieżności pomiędzy obydwoma „ja” i pomiędzy „ja” i światem realnym. Opracował tzw. terapię skoncentrowaną na kliencie, w której klienci uzyskują siłę i motywację do radzenia sobie, jeśli stworzy im się odpowiednie warunki. Aby to było możliwe ułatwiający stara się wytworzyć ciepłą, pełną akceptacji atmosferę. Celem terapii jest dopomożenie klientowi w jaśniejszym zobaczeniu jego problemów i osiągnięciu wglądu, a to z kolei umożliwia mu rozpoznanie własnych słabych i mocnych stron, czemu najczęściej towarzyszy wzrost samooceny. Rogers często stosował terapię grupową - wierzył, że daje ona możliwość otwartego wyrażania problemów i uzyskania odzewu innych, co dostarcza cennego wglądu w to, jak widzą nas inni ludzie.
Abraham Maslow wierzył, że samoświadomość i zdolność do samoakceptacji są niezbędnymi składnikami dobrego funkcjonowania psychicznego. Człowiek to istota starająca się zrealizować swoje możliwości, osiągnąć maksymalny rozwój osobowości, jaki jest możliwy w ramach indywidualnych ograniczeń. Maslow koncentrował się na motywach, które kierują ludźmi. Sądził, że istnieją dwa rodzaje motywacji - motywy obrony (czyli potrzeby redukcji fizjologicznych napięć, takich jak głód) oraz motywy wzrostu (zaspokojenie potrzeb wyższych - bycia kochanym i podziwianym). Potrzeby wzrostu ujawniają się gdy w potrzebach obrony nie występują braki. Badając motywy działające w rozmaitych sytuacjach Maslow zauważył, że tworzą one specyficzny wzór na podstawie którego stworzył hierarchię potrzeb. Potrzeby niższe muszą być przynajmniej częściowo zaspokojone, by stało się istotne zaspokojenie potrzeb stojących wyżej w hierarchii. Maslow sądził, że potrzeba samorealizacji pojawia się po zaspokojeniu pozostałych potrzeb i jest szczytem w hierarchii.
Podejście to przyczyniło się do zainteresowania psychologów subiektywnym doświadczeniem jednostki oraz znaczeniem samoakceptacji dla poprawnego funkcjonowania psychicznego. Psychologowie humanistyczni mieli duży wkład w psychologiczną praktykę, rozwijając metody badania obrazu „ja” i techniki terapii podwyższające stopień samoakceptacji i autonomii jednostki.
1 Tony Malim opracowanie
W.P.