5. ZARYS MORFOLOGII, I AGROTECHNIKI '
ROŚLIN UPRAWY POLOWEJ

Celem tego cyklu ćwiczeń jest zaznajomienie studentów z morfologią (korzeń, łodyga, kwiat, owoc i nasiona) ważniejszych roślin uprawnych oraz częściowo z ich wymaganiami glebowymi i agrotechniką. Wiadomości te niezbędne są_ do właściwego zrozumienia .wielu zagadnień dotyczących agrotechniki i zmianowania roślin omawianych na wykładach i na ćwiczeniach z ogólnej uprawy roli i roślin.

W dziale tym zajmiemy się ogólną charakterystyką następujących grup roślin uprawnych:

— zbożowych,

— motylkowych grubonasiennych (strączkowych),

— motylkowych drobnonasiennych i ich mieszanek z trawami, '
— okopowych,

— przemysłowych.

Bardziej szczegółowe dane dotyczące gatunków, podgatunków oraz odmian botanicznych i hodowlanych są tematem wykładów i ćwiczeń ze szczegółowej uprawy roślin i hodowli roślin.

5.1. ROŚLINY ZBOŻWE

5.1.1. Podział roślin zbożowych

.rośliny zbożowe z wyjątkiem gryki, należą do rodziny traw (Gra- mineae). Gryka z rodziny rdestowatych (Foiygonaceae), znalazła się w grupie zbóż dlatego, że nasiona wymagają podobnej obróbki młynarskiej i ma ją podobny skład chemiczny.

Grupa roślin zbożowych obejmuje następujące gatunki:

— żyto — Secale cereate L., -I

— pszenica ozima i jara ~ritićum aestivum ssp. vutgare L., 1

— jęczmień ozimy i jary — Hordeum sativum L.; . ' y

— owies — Aveha sutiva L.,

- kukurydza --- Zea mays L., '

— proso — Panicum miiiaceum'L., .

— gryka — Fagopyrum esćulentum Mnch.

5.1.2. Użytkowanie rolnicze ziarna i słomy

Zboża uprawia się głównie w celu uzyskania ziarna ,na konsumpcję, na pasze i jako surowca dla przemysłu.

Słomy ,roślin zbożowych używa się w gospodarstwie na paszę, ściółkę i inne potrzeby gospodarcze, jako okrywanie stert, kopców oraz jako surowca w przemyśle celulozowym.

5.1.2.1. Użytkowanie ziarna. Na konsumpcję (mąka, kasza) przeznacza się prawie całość uzyskiwanego plonu pszenicy i gryki, większą cześć żyta i prosa, mniejszą natomiast część jęczmienia, a bardzo małe ilości owsa (płatki) i kukurydzy (kasza i mąka).

Na pasze zużywa się prawie całą produkcję ziarna owsa i kukurydzy oraz większą część jęczmienia, jako roślin typowo pastewnych.

Na pasze przeznacza się również pewną ilość żyta (dla trzody chlewnej) i prosa (dla kurcząt). .

Przeciętny .skład chemiczny ziarna roślin zbożowych wynosi w o/o:

— woda 12 -14,

— substancje bez azotowe wyciągowe 60 - 73,

— białko surowe 8,7 -12,3,

— tłuszcz surowy 1,6 - 5,1,

— włókno surowe . 2,0 - 9,1,

— popiół surowy 1,7 - 2,7.

Jak z tego wynika ziarno zbóż cechuje wysoka zawartość skrobi, stosunkowo zaś niska zawartość białka, tłuszczów oraz związków mineralnych (z wyjątkiem fosforu i witamin).'

Ziarno zbóż jest więc wszechstronną paszą treściwą oraz dużym źródłem węglowodanów. Stopień wykorzystania i strativność ziarna wzrastają przez stosowanie go w formie ześrutowanej i w odpowiednich mieszankach z innymi nasionami i komponentami paszowymi.

5.1.2.2. Użytkowanie słomy. Słoma roślin zbożowych, zbierana w większości wypadków w pełnej dojrzałości, zawiera małą ilość związków azotowych i bez azotowych wyciągowych, dużą ilość włókna surowego, co obniża jej wartość pastewną.

Średnio dla 4 podstawowych zbóż słoma zawiera w°/o
— wody . .	.11 -12,
— substancji bezazotowych	wyciągowych 39 - 42,
— białka surowego . . .	.2,2 - 3,7,
— tłuszczu surowego . . .	.1,2 -1,7,
— włókna surowego .	.39 - 43,
— popiołu surowego . . .	.3,9 - 5,3.

242

Słoma stosowana jest w żywieniu zwierząt jako pasza objętościowa sucha (nieprodukcyjna) dla zapewnienia wymaganego poziomu balastu w dawce pokarmowej. Cenniejsza pod względem pastewnym jest słaba zbóż z wsiewką roślin motylkowych pastewnych, bądź też zawierająca niektóre chwasty. Zachwaszczenie obniża jednak z. reguły plon ziarna i nie jest pożądane. Słomy poszczególnych gatunków roślin zbożowych niewiele różnią się między sobą składem chemicznym, ale ich wartość pastewna jest różna:

Słoma zbóż jarych, jako mniej zdrewniała ze względu na krótszy okres wegetacyjny, ma wyższą wartość pastewną niż słoma zbóż ozimych. Najcenniejsza jest słoma jęczmienna, nieco gorszą owsiana, następnie żytnia, a najgorsza pszenna.

Stosunkowo wysoką wartość pastewną ma słoma kukurydziana, ale bez uprzedniego odpowiedniego przygotowania' (rozdrobnienie, parzenie) jest niezbyt chętnie zjadana przez zwierzęta. Ta wartość pastewną słomy wpływa także właściwe dosuszenie po skoszeniu, zebranie z pola i przechowywanie. Poza użytkowaniem słomy na paszę, większą jej część przeznacza się na inne cele. Główna jej masa zużywana jest na ściółkę, a nieznaczne ilości na okrywanie stert, kopców, okręcanie drzewek, wyrób mat inspektowych itp. W gospodarstwach z małą, obsadą inwentarza lub przy braku rąk do pracy, pociętą słomę w czasie zbioru maszynowego kombajnem można pozostawić na polu, a następnie przyorać,

Czynione są również próby użytkowania. słomy w przemyśle celulozowo-papierniczym.

5.1.2.3. Użytkowanie rolnicze plkw. Przy młocce, prócz ziarna i słomy, uzyskujemy również pewną ilość plew. Są one na ogół wartościowsze niż słoma danego gatunku. Plewy bowiem mają mniejszą zawartość włókna surowego, a większą białka. Jeżeli plewy nie zawierają piasku i trujących nasion chwastów, to

stanowią stosunkowo cenną paszę o większej strawności niż słoma, a nawet o pewnych walorach smakowych. Najwartościowszą paszą są plewy owsiane, nieco gorsze plewy pszenne, a najmniej wartościowe plewy jęczmienne i żytnie.

Plewy, podobnie jak słoma, pochodzące ze zbiorów przeprowadzonych podczas niepogody, zapiaszczone, niewłaściwie przechowywane mają gorszą jakość, a nawet mogą zupełnie nie nadawać się na paszę. Pamiętać należy, że przy skarmianiu plew zawierających nasiona nie- których gatunków chwastów nie są one strawione w przewodzie pokarmowym zwierząt nie tracąc siły kiełkowania dostają się wraz z obornikiem na pole. Ze względu na stosunkowo wysoką wartość pastewną plew czynione są ostatnio próby by również podczas zbioru kombajnem można było je zebrać z pola.

243

5.1.3. Wymagania glebowe zbóż

Poszczególne gatunki zbóż różnią się między ,sobą dość znacznie wymaganiami glebowymi.

Duże wymagania glebowe mają pszenica ozima i pszenica jara. Najodpowiedniejsze dla nich są gleby średnio zwięzłe, głębokie, przepuszczalne, zasobne w próchnicę, o odczynie zbliżonym do obojętnego. Udają się również na mocniejszych glebach bielicowych oraz gliniastych. Nieodpowiednie dla nich są gleby suche lub sapowate, piaszczyste oraz torfowe.

Średnie wymagania glebowe mają jęczmień jary, jęczmień ozimy i prosa Udają się prawie na wszystkich glebach, z wyjątkiem lekkich, piasków, torfów, gleb podmokłych i kwaśnych.

Tabela 27. Dobór roślin zbożowych do poszczególnych kompleksów gleb
(za M. Strzemshim i wsp.)
	Kompleks
Roślina
		1	2	4	5	6	7
	pszenny	pszenny	żymi	żytni	żytni	żyrni
	b. dobry	/ dobry	b. dobry	dobry	słaby	b. słaby
Pszenica ozima i jara	U O O	O O O	O O O	O
	-;- -~ +	-1- -~ +	+ +	-,-
Ję~e~ iarv	o 0	0 0 o	O o 0	0 0
	T _i' 7	+++	+++	++	~ .
J~~ ozi~y		o	O o O	O O o
	-r -~ -~-	-i- -~	-{- +- ~-	~- :
Kukurydza'na ziarao	O O	O O	O O O	O O O
	-F' -}- T	-F- -F -I-	T -I" -I-	+ -f-
Proso	O	O	O O	O O O	O
	~- ' +	-ł- +	+ + -!=	-ł- + rt-	+
Owies	4	O	00	000	00
•	;- -~ +	+ -F +	-1- + +	+ -i- +	+ +
Gryka			OO	OOO	OOO
			-1- -F -}-	+ + -ł-	+ =
~Y~o .			00O	000	000	00
	-F + +	-ł- +	-f- -ł- +	+ -ł- +	+ -f- +	+ +
Celowość uprawy ze względów: O— ekonomicznych; -{- — przyrodniczych

Małe wymagania glebowe mają owies, kukurydza i gryka. Zwłaszcza owies i gryka udają się niemal na każdej glebie, byleby była dostatecznie wilgotna. Uprawiane bywają również na glebach torfowych. Są mało wrażliwe na kwaśny odczyn gleb, Najlepiej jednak plonują na glebach zwięźlejszych, wilgotnych, ale przepuszczalnych. Najmniejsze wymagania glebowe ma żyto. Jest typową rośliną gleb lekkich. Udaje się nawet na glebach piaszczystych, suchych i kwaśnych. Nie znosi tylko gleb podmokłych oraz ciężkich glin i iłów. Najlepiej plonuje na mocniejszych glebach bielicowych, lessowych i innych średnio zwięzłych.

Wyżej omówione wymagania glebowe zbóż, jako czynniki przyrodnicze, w dużym stopniu decydują o wyborze kompleksu glebowego pod ich uprawę. O przeznaczeniu jednak pod nie poszczególnych gleb decydują również względy ekonomiczne.

W tabeli 2? podajemy celowość uprawy poszczególnych zbóż, biorąc pod uwagę zarówno czynnik ekonomiczny, jak też i przyrodniczy. Przykładem z tej tabeli może być owies. Udaje się on i dobrze plonuje zarówno na kompleksie glebowym pszennym dobrym, jak też na znacznie słabszym, bo żytnim dobrym.

Uprawa więc owsa na dwu najlepszych kompleksach jest nieuzasadniona ekonomicznie (.), uzasadniona częściowo na żytnim, bardzo dobrym i żytnim słabszym (..), a najbardziej wskazana na żytnim dobrym (. .).

'

5.1.4. Wymagania klimatyczne zbóż

Są to głównie wymagania świetlne, cieplne i wodne.

5.1.4.1. Wymagania świetlne. Rośliny zbożowe należą do roślin dnia długiego. Przenoszone w warunki dnia krótkiego reagują przedłużeniem okresu wegetacyjnego, a zboża jare z opóźnionych siewów wiosennych, napotykając na warunki przedłużającego się dnia, reagują skracaniem okresu wegetacyjnego. Zboża są roślinami światłolubnymi. Zacienienie przez inne rośliny oraz gorsze oświetlenie dolnych części roślin przy zbyt gęstych siewach wpływa na gorszy rozwój roślin i zmniejsza ich odporność na wyleganie.

5.1.4.2. Wymagania cieplne. Kiełki i młode rośliny zbóż znoszą dość dobrze niskie temperatury do —4, —7° C nawet przez dłuższy czas, w późniejszych jednak fazach wiosennego wzrostu stają się bardziej wrażliwe. Zboża ozime są narażone w czasie zimy na znacznie niższe temperatury. O przetrwaniu ich w tym czasie decyduje stopień mrozoodporności gatunku, a nawet odmiany. Najbardziej mrozoodpornym jest żyto, które znosi bez okrywy śnieżnej obniżenie temperatury do —25° C. Pszenica jest mniej mrozoodporna (znosi do ok. —18° C), najmniej jęczmień ozimy (uszkodzony przy temperaturze poniżej —13° C). O mrozoodporności decyduje, poza właściwościami gatunkowymi i odmianowymi, szereg czynników a głównie stan rozwoju i stopień zahartowania rośliny, zastosowana agrotechnika, rodzaj gleby, nawożenie oraz przebieg zjawisk klimatycznych w czasie zimy. Wskaźnikiem wymagań cieplnych jest temperatura minimalna i maksymalna procesów życiowych roślin. U żyta zachodzą one już przy temperaturze około 0,5° C. Pszenica i jęczmień mają te wymagania wyższe. Reagują one również gorszym rozwojem i plonowaniem przy występowaniu niskich temperatur w latach chłodnych. Odwrotnie zaś w latach upalnych, gdyż żyto nie znosi zbyt wysokich temperatur. Najbardziej wytrzymały na działanie wysokiej temperatury jest jęczmień.

5.1.4.3. Wymagania wodne. Jednym z mierników wymagań wodnych roślin jest współczynnik transpiracji, innym możliwość korzystania z zapasów wód pochodzących z opadów zimowych. Zboża ozime korzystające z tych zapasów są w lepszej sytuacji niż zboża jare wysiewane wiosną po obeschnięciu pola. Ze zbóż ozimych najmniejsze wymagania wodne ma żyto, nieco większe jęczmień ozimy, a największą pszenica ozima. Ze zbóż jarych natomiast największe wymagania wodne ma owies (mający wysoki współczynnik transpiracji i mimo dobrze rozwiniętego systemu korzeniowego rozrzutnie gospodarujący wodą), nieco mniejsze pszenica jara, a najmniejsze jęczmień jary.

5.1.5. Charakterystyka morfologiczna zbóż

5.1.5.1. Kiełkowanie i wzrost. Wzrost zbóż, z wyjątkiem kukurydzy i gryki, od momentu siewu do dojrzewania przebiega przez następujące

fazy:

— pęcznienie ziarna,

-- kiełkowanie,

— wschody,

— krzewienie,

— strzelanie w źdźbło,

— kłoszenie,

— kwitnienie,

— dojrzewanie:

dojrzałość mleczna,

dojrzałość woskowa,

dojrzałość pełna, .

dojrzałość martwa.

W sprzyjających warunkach (odpowiednia wilgotność, temperatura i dostęp powietrza} ziarno zaczyna kiełkować.

Zboża, z wyjątkiem kukurydzy, prosa i gryki, zaczynają kiełkować w stosunkowo niskich temperaturach (żyto 1- 2° C, pszenica 2- 3° C, jęczmień i owies 3- 4°C, kukurydza i proso 8-10°C, gryka powyżej10° C). Ziarniak kiełkując wypuszcza najpierw korzonek zarodkowy. W początkowym okresie jest on otoczony tzw. pochewką korzeniową (coleorhiza), która ułatwia mu przebicie się przez okrywę owocowo-nasienną. Liczba wytwarzanych korzonków zarodkowych przez poszczególne gatunki jest różna: żyto —:4, pszenica ozima — 3, pszenica jara -- 5, jęcz- mień --~ 5-8, owies 3-4, proso i kukurydza — 1(rys. 113).

Po wydostaniu się korzonków zarodkowych wyrasta łodyżka, otoczona pochewką liściową (eoteoptate).

Przy ziarniakach nieoplewionych łodyżka wyrasta z części nasadowej ziarna obok korzonków zarodkowych, przy oplewionych : po przebiciu okrywy owocowo-nasiennej przechodzi pod dolną plewką i Wy- dostaje się spod plewek z części szczytowej ziarna (rys. 114}. Pochewka liściowa ochrania również łodyżkę przy przebijaniu się przez glebę, a po ukazaniu się nad powierzchnią gleby pęka i z niej wydostaje się pierwszy listek (wschody)

Rys. 113. Kiełkujące nasiona zbóż: 1— żyta, 2— pszenicy jarej, 3— jęczmienia, 4—owsa, 5— kukurydzy

Po skiełkowaniu i wschodach następuje okres pewnego zastoju we wzroście, podczas którego odbywa się krzewienie (tworzenie się pędów bocznych, rys. 115).

U zbóż ozimych, jak żyto i jęczmień ozimy, .krzewienie odbywa się w ostatnich tygodniach przedzimowych, a u pszenicy ozimej, zwłaszcza późno zasianej, głównie w okresie wiosennym. Przy płytkim umieszczeniu nasion w glebie krzewienie odbywa się najczęściej w pierwszym kolanku (w tym wypadku w węźle krzewienia}; przy zasiewie głębszym niż 2 cm pszenica krzewi się przy pierwszym, a żyto i jęczmień przy drugim kolanku (rys. 115). Stopień krzewienia, tj. liczba wyrastających pędów bocznych, jest różny u poszczególnych zbóż, a nawet odmian. Zależy on również w pewnym stopniu od gęstości siewu, warunków

wzrostu, zasobności gleby w składniki pokarmowe, wodę itp.

Zasadniczo najsilniej krzewi się jęczmień ozimy i jary, mniej pszenica ozima, żyto i owies, a najmniej pszenica jara.

Rys. 115. Krzewienie się zboża: 1— ziarniak, 2 — korzonki zarodkowe, 3 i 7— pęd główny, węzeł krzewienia, 5— korzenie przybyszowe, 6 — pędy boczne

5.1.5.2. System korzeniowy. Zboża mają .system korzeniowy wiązkowy, tzn. z węzła krzewienia odchodzi wiele prawie jednakowej wielkości korzeni tworzących wiązkę.

Rośliny zbożowe po zasiewie wykształcają początkowo tzw. korzonki zarodkowe (pierwotne), które spełniają swoje funkcje do chwili wykształcenia systemu korzeniowego wtórnego, Najintensywniejszy rozwój systemu korzeniowego przypada na fazę krzewienia.

Korzenie zbóż rozwijają się. głównie w warstwie ornej, a niewielka tylko ich część sięga do głębokości ponad 1 m. Pojedyncze .korzenie w określonych warunkach mogą sięgać znacznie głębiej. Na przykład. korzenie żyta, pszenicy, jęczmienia, owsa i kukurydzy mogą dochodzić do 2,6 m w głąb gleby, a prosa i gryki do 2 m. Głębokość korzenienia poszczególnych gatunków związana jest; niezależnie od właściwości biologicznych, z przebiegiem pogody i rodzajem gleby. W latach wilgotnych rośliny korzenią się na ogół płycej niż w latach suchych.

Rozmieszczenie masy korzeniowej w poszczególnych warstwach gleby związane jest poza tym z ich żyznością. Najwięcej korzeni rozwija się w warstwach najzasobniejszych w składniki pokarmowe i odpowiednio wilgotnych. Dla przykładu podajemy procentowe rozmieszczenie masy korzeniowej owsa w poszczególnych warstwach gleby do głębokości 120 cm oraz ich zasięg boczny w centymetrach - rys. 116.

Tabela 28. Plony powietrznie suchej mgsy korzeni i ścierniska zbóż dojrzałych w q
z 1 ha oraz zawartość w nich składników pokarmowych w kg na 1 ha (wg M. Batalina)
	Plon powietrznie suchej maiy			Zawar-	Zawarto§ć shładnilców pokar-
Ro§lina	w q• ha-			to§ć N	mowych w kg • ha-i
				o~ 0
		korzeni	§cierni		razem		N	PQOQ	KQO	Ca0
~yto					.
ozime	32,9	11,1	44,0	0,80	35,2	15,7	30,8	11,9
Pszenica
ozima	28,1	8,5	36,6	0,79	28,9	10,0	22,5	15,8
Pszenica
jara	29,6	8,1	37,7	1,05	39,6	11,1	19,5	22,8
J~e~
ozimy	27,8	16,6	44,4	1,07	47,5	15,1	8,7	18,5
f 4czmień
jary	17,0	8,6	25,6	0,93	23,8	8,5	14,6	19,5
Owies	28,3	8,6	36,9	0,98	36,2	18,9	29,9	22,6
S`rednia dla				-
zbóż	27,3	10,2	37,~	0,94	35.2	13,2	21,0	18,5

Batalin podaje, że większa ilość resztek pożniwnych (korzenie i ściernisko) po zbożach pozostaje na glebach piaszczystych niż na glebach gliniastych. Ilość pozostawionych resztek pożniwnych zależy również .od wysokości plonu części nadziemnej. Z reguły ze wzrostem plonu wzrasta również masa resztek pożniwnych. Średnie ilości resztek pożniwnych ważniejszych zbóż podano w tabeli 28.

Resztki pożniwne roślin zbożowych są ubogie w składniki pokarmowe. Ich wartość nawozowa jest więc w porównaniu z resztkami innych roślin mniejsza. Częścią nadziemną zbóż (z wyjątkiem gryki) jest ulistnione źdźbło zakończone kłosem lub wiechą. .

Źdźbło zbóż składa się z 5- 7, a u kukurydzy a 8- 20 międzywęźli połączonych kolankami (węzłami). 2dźbło przeważnie jest puste. Tylko niektóre. zboża (pszenica twarda oraz kukurydza i prosa} mają źdźbło wypełnione gąbczastym rdzeniem.

Nad każdym kolankiem źdźbła znajduje się tkanka twórcza (wzrost interkalarny). Ochrania ją i usztywnia pochwa liściowa wyrastająca z kolanka. Na pewnej wysokości pochwa liściowa przechodzi w wąską, długą, równolegle unerwioną blaszkę liściową. Na granicy pochwy liściowej i blaszki liściowej znajdują się utwory charakterystyczne dla różnych gatunków zbóż. Są to dwa uszka, zwane inaczej ostrogami (auriculae) oraz tzw. języczek (ligula). Po uszkach i języczkach możemy rozróżniać zboża w stanie bezkwiatowym (rys. 117 i tab. 29).

Tabela 29. Rozpoznawanie zbóż na podstawie 74zyczka i uszek
Cechy
rozpo-	Pszenica	Żyto	Jęczmień	Clwies
znawcze
języczek		krótki		dlu~i, silnie rozwi-
				nięt}~ o brzeaach
				ząbkowanych
Uszka	niewielkie, wyraź-	krótkie, bez rzęsek	bardzo duże, bez	nie ma
	nie uksztaItowane,	wcześnie zasychają	rzęsek, często ?:oń-
	często z rzęskami	lub opadają	ce zachodzą na
			siebie

Charakterystyczny jest kierunek skręcania się pierwszych liści młodych roślin, np. pszenicy i jęczmienia w prawo, owsa w lewo, Kukurydza i proso mają liście szerokie lekko odgięte ku dołowi, a liście prosa są ponadto silnie owłosione.

5.L5.4. Kwiatostan. K w i a t o s t a n a m i zbóż są kłosy (żyto, pszenica, jęczmień — rys. 118) lub wiechy (owies, proso — rys. 119). Kukurydza natomiast ma kwiatostan męski na wierzchołku w postaci wiechy, a kwiatostany żeńskie w liczbie od 1 do 3 w grubych kolbach wyrastających w kątach dolnych liści (rys. 12U).

Kłos składa się z osadki kłosowej i kłosków osadzonych naprzemianlegle na zgrubieniach osadki zwanych pięterkami. Wiecha natomiast jest to rozgałęziony wierzchołek źbła. Rozgałęzienia w zależności od odmiany mogą być jednostronne (chorągiewkowate) lub wielo- stronne, krótkie (wiecha zbita) lub długie (wiecha rozpierzchła bądź zwisła). Na końcach rozgałęzień wiechy znajdują się kłoski.

K ł o s e k zarówno wiechy, jak i kłosa składa się z 2 plew oraz znaj- dujących się wewnątrz kwiatków.

Rys. 221. Kłoski zbóż: 1— pszenicy, 2— jęczmienia wielorzędowego, 3— jęczmienia dwurzędowego, 4— owsa, 5— prosa, 6— przekrój przez kłos jęczmienia: I— dwurzędowego, TI — sześciorzędowego, III — czterorzędowego; a— plewy„ b.— kwiatek płodny, c— kwiatek płonny, najmniejsze i najsilniej zredukowane do postaci szczeciniastej plewy ma jęczmień, nieco większe — żyto, średniej wielkości — pszenica, a największe (w formie błoniastej) — owies.

Liczba kwiatków w kłosku zależy od gatunku. Żyto zwykle ma 2, pszenica 5(2 - 3 płodne, wykształcające ziarniki, 3- 2 płone) jęczmień 1, owies 2- 3 i proso

Kwiatostany zbóż, z wyjątkiem jęczmienia, mają po jednyrn kłosku na pięterku bądź na końcu rozgałęzień wiechy (rys. 121). U jęczmienia natomiast na pięterku znajdują się 3 kłoski. U form jęczmienia wielorzędowego (cztero- i sześciorzędowych) wszystkie są płodne, a u dwurzędowego tylko środkowy jest płodny, a boczne płone.

Odmiany czterorzędowe różnią się od sześciorzędowych tylko ułożeniem kłosków. U sześciorzędowych kłoski ułożone są w ten sposób, że na przekroju poprzecznym kłosa tworzą sześcioramienną gwiazdę, u czterorzędowych zaś prostokąt {dwa trzyrzędowe szeregi).

Każdy k w i a t e k znajdujący się w kłosku składa się z pręcików i słupka, który po zapyleniu wytwarza owoc zwany z i a r n i a k i e m. Otaczają go dwie plewki: dolna i górna. Plewka dolna żyta jest oścista, pszenicy oścista lub bezostna, jęczmienia oścista, owsa zwykle bezostna, czasami oścista (ość wyrasta ze środka siewki), prosa bezostna.

5.1.5.5. Owoc. Owocem roślin zbożowych jest ziarniak nagi lub o p 1 e w i o n y. U takich zbóż, jak żyto, pszenica, kukurydza, nagi jęcz- mień i nagi owies, plewki odpadają przy młocce, u pozostałych, tzn. jęczmienia, owsa i prosa, pozostają otaczając ziarniak. U jęczmienia są one zrośnięte z ziarniakiem, u owsa i prosa nie są zrośnięte. Ziarniaki żyta, pszenicy, jęczmienia i owsa mają kształt wrzecionowato eliptyczny, ostro lub tępo zakończony.

Ziarniak nagi ma po stronie brzusznej zagłębienie zwane bruzdką, po stronie grzbietowej w części nasadowej widoczny jest zarodek. Na szczycie, w części wierzchołkowej, u niektórych gatunków występuje omszenie zwane bródką (rys. 122).

Na przekroju ziarniaka widoczne są: okrywa owocowa, bielmo i zarodek (rys. 123). '

Kukurydza zwykła ma ziarniak o kształcie klinowym, zaokrąglony na szczycie, kukurydza zaś pastewna (koński ząb) silnie spłaszczony, podłużnie klinowaty z wierzchołkowym wgłębieniem, zwanym rejestrem. Proso ma ziarniak owalny, prawie kulisty (rys. 124).

Ziarniakom nagim kolor nadaje okrywa owocowa, a oplewionym -- plewki. Barwa jest jedną z cech odmianowych.

Ziarniak żyta ma kolor od jasnozielonego poprzez szarozielony do zielono-srebrzystego.

Pszenica ma ziarniak o barwie jasnożółtej (prawie białej) do brunatno-czerwonej. Na barwę w pewnym stopniu wpływa konsystencja bielma (mączysta lub szklista).

Oplewione ziarniaki jęczmienia mają kolor słomiasty, a formy nagie; — żółty do brązowego.

Owies oplewiony ma barwę plew białą lub żółtą, nagi ziarniak zaś jest jasciozół*; omszony

Ziarniaki kukurydzy zwykłej i pastewnej mają kolor od jasnożółtego (prawie białego) poprzez żółty, czerwony aż do fioletowego.

Ziarniakowi prosa nadają barwę plewki; które mogą być jasnożółte, żółte, czerwone, szarozielone lub prawie czarne. Pad nimi znajduje się ziarniak koloru jasnożółtego, bez bruzdki, z ciemniejszym zarodkiem.

Gryr.a różni się wyglądem rośliny i nasienia od zbóż, gdyż należy do roślin dwuliściennych. Łodygę ma średnio sztywną, rozgałęzioną, czerwono zabarwioną. Kwiatostany groniaste koloru białoróżowego wyrastają z kątów liści. Ot~~oc jest trójgraniasty orzeszek, szpiczasto zakończony u góry, o prostych i ostrych krawędziach, koloru brunatnego, a rzadziej srebrzystego (rys. 125).

Nasiona roślin zbożowych są mączyste, zawierają stosunkowo dużo węglowodanów, głównie w postaci skrobi, mniej natomiast białka, najmniej tłuszczu. Pod tym względem różnice między odmianami są duże. Występują także różnice w jakości białka u poszczególnych gatunków zbóż. Głównyrn składnikiem białka pszenicy jest gliadyna i glutenina. W ziarnie żyta występuje gliadyna i inne białka, w owsie awenina i glutelina, w kukurydzy zeina i glutelina, w jęczmieniu prolaminy oraz glutelina. Tylko białka pszenicy i jęczmienia po uwodnieniu tworzą przy udziale innych związków tzw. gluten, podnoszący wartość wypiekową mąki.

Niektóre ważniejsze właściwości rolnicze roślin zbożowych oraz ich powierzchnie zasiewów w Polsce zamieszczono w tabeli 30.

Rośliny zbożowe

Gatunki należące do tej grupy roślin różnią się w sposób istotny wymaganiami i reakcją na stanowisko. Największe wymagania pod tym względem mają pszenica ozima i jara, oraz jęczmień jary i ozimy. Wymagania i dobór stanowiska dla żyta zależy od rodzaju gleby. Na glebach lżejszych przeznacza się pod nie stanowiska dobre, na przykład po roślinach motylkowych lub ziarniakach średnio wczesnych. Na glebach mocniejszych natomiast żyto uprawia się po pszenicy, jęczmieniu. Uprawa żyta na tych glebach po dobrych przedplonach jest niewskazana, ze względu na niebezpieczeństwo wylegania. Owies również jest zaliczany do roślin mało wrażliwych na stanowisko, gdyż należy do roślin dobrze wykorzystujących składniki pokarmowe znajdujące się w glebie, ale równocześnie silnie reaguje na nawożenie. Dlatego maże być uprawiany zarówno w dobrym, jak i w złym stanowisku z zachowaniem dobrych dawek nawozów.

Przy doborze przedplonu pod rośliny ozime należy uwzględnić nie tylko jego wpływ na środowisko, ale również termin schłodzenia pola. Pod ozianiny wczesnego siewu należy przeznaczać pola po roślinach odpowiednio wcześnie zbieranych. Dzięki temu będzie dostatecznie długi okres czasu na właściwe przygotowanie pola pod siew i wykonanie g® w optymalnym terminie.

J ę c z m i e ń ozimy, ze względu na wczesny termin siewu należy uprawiać w stanowiskach dobrych, a przy tym po roślinach wcześnie schodzących z pola, a więc po rzepaku ozimym, strączkowych przeznaczonych na zielonkę, życie poplonowym lub jego mieszankach, wyce ozimej ,uprawianej na nasiona, wczesnych odmianach gx•o~hu.

' Dla ż y t a, rośliny sianej w późniejszym terminie, liczba przedplonów jest znacznie większa. Można go uprawiać w stanowiskach po strączkowych zbieranych na zielonkę, strączkowych uprawianych na nasiona, ale wcześnie dojrzewających (peluszka), ziemniakach wcześniej zbieranych oraz po zbożach i po łubinie.

P s z e n i c a o z i m a może być nieco później wysiewana niż żyto, ale wymaga lepszych stanowisk. Najczęściej uprawiana jest po roślinach motylkowych wieloletnich i jednorocznych oraz po rzepaku ozimym. Można ją również wysiewać po kukurydzy zbierane j na zielonkę lub kiszonkę. W tym ostatnim stanowisku jedynie w latach o normalnym przebiegu wegetacji, gdy sprzęt jej nie jest. opóźniony wskutek wilgotnej i chłodnej jesieni. Bardzo dobrym przedplonem dla pszenicy ozimej są strączkowe uprawiane w plonie wtórnym na zielonkę. Strączkowe uprawiane na nasiona są również bardzo dobrym przedplonen dla pszenicy o ile dostatecznie wcześnie schodzą z pola.

Wartość przedplonowa ziemniaków dla zbóż zależy od terminu ich zbioru. C.~dmiariy średnio wczesne są dobrymi przedplonami dla zbóż ozimych na wszystkich ~lebacl~, natorriast średnio póżne jedynie na glebach średnio zwięzłych, znajdujących się w v~iysakiej kulturze, ~dzie o~°ka siewna może layć zastąl:iona przez spulchnienae ke~ltywati~rem.

Również owies jest zaliczany da da~rycla przedpl®rzrw dla pozasta•- ł~°ch zbóż włącznie z pszenicą i jęczrnieniena, ale ~cdynie wtedy; gdy był upr°awiany w dobryna stanowisku.

Przykłady stanowisk dla zbóż ozimych: _

1. kocxiczyna,

2. pszenica ozima,

3. żyto°

1.. rzep~i~ ozimy, 2. pszenica ozim~;

1. ziemniaki ~K,

2. GWieS,

3. pszenica ozima;

1. ktxkurydza,

2. pszeniea ozirn~;

L rzepak azimy,

2. ~ęecmiexi o2iznY,

3. żyta;

1, ziemniaki sredxxio 3. ~u?~iń na rxąsinną, 1. ?ukx=tx na nasicna9 wczesne ~; ~. pszenica ozim~; 2. żyto.

~. zi,eże ozime. ~ ~ ~

~obór stanowi:sk pad roślinv zT~ażowe ~are ~ee;t łatwiejszy, gdyż ~aie jeskz-:.rt~y .:lgrępowani tern3inei7n aprzętu ra~liny przedplanowej. °4Vyma- ~a~~ia p s z e n i c y j a r e j vr stosunli3.~ do przedplanu są ~L~ż~ i d1a- te~o upra~viać ją należy t~rlko po ro~linach użyżniających: jal~: nlotyl- ko~ye czy okapa~~e, x°ze~iak ~ar~: i inre. C~~~ies i prusr~ są bardziej tole- rancy~r~e9 w z~cyi.ą~k~z z Lz;~>nz dobt~Y staxaawisk~z dia tyci~ ~atunków za- leży Qd potrzeb i aiYO~l~wc_~~ci g~śpadar.s~wa. o~~az od prze~źe,r~,u po~ac~y w c~ru~iej połowie lata tj. ad dig~i;a do pażciziernika. Na przyl~ł~zd ~e:żeli lato i~esiex`i są suchet ~ Taraku~e aisadó~ar, to lao roślina :°h mcatyikowyc.:h gIe?~€~ jest przestaszona i wschody roślin ozimych trędą słahe. `v~l taki~n wypadku należy na tym polu zasiać owies, a pa rrini r3opiero pszenicę :~zi.n3ą.

Przykłady stanowisk dla zbóż jarych:

1. okapowe XX, 1. nkopowe ~X, 1. kcinapie,

2. pszenica jara, 2. jęczmień jary, 2. pszenica ~ax::,

3. owies; °?. żyto; 3, proso.

Wartość przedplonów pod zlro'r.a podano w tabelach 65 i uprawa zbóż przyezy*~ia się ~3.o poorszenia struktur gleby i zrrinie,jsxenia zawartości składników pokar~r~o~vyeh u~r forz~iach łat~,~ro dostępn~ch dla rc~ślin, Uprawa żtióż prz~~ większ~~rr~ ich ~adziale w strukturze zasiewów prowadzi dp wzrostu zac:ifwaszczenia ~atunkan•ii uporc:~yl~r~~rni, jak owies T;łuchy, przytulia czepna, ~~~iazd:~ica pospolita i inne. i?a,garszanie się

upła~ciwośei chen~icznych i fi~yeznych gleby pod zlao°ua~xi wiąże ,się czę­ ~

383

Tabela 65. Przedplony dla zbóż ozimych w warunkach Polski Centralnej
	Przedplony
Rośliny
			~
	dobre	zadowalające i średnio
		, zadowalające
Jęczmień ozimy	rzepak oz., strączko-	źyto	mak, len, pszenica
	we na zielonkę,		oz.
	ziemniaki b. weze-
	sne; groch wczesny
	na nasiona
Żyto	rzepak oz., groch	jęczmień ozimy i ja-	mak, len, ziemniaki
	siewny i polny, sera-	ry, pszenica ozima	średnio późne
	dela, len, motylkowe	i jara, ziemniaki
	drobnonasienne,	średnio wczesne
	ziemniaki wczesne,
	strączkowe na zie-
	lonkę
Pszenica ozima	rzepak oz., motylko-	ziemniaki średnio
	we drobnonasienne,	późne, bobik, len,	późne ziemniaiii '
	groch siewny i pol-	owies
	ny, strączkowe na
'	zielonkę, ziemniaki
	średnio wczesne

ściowo z poziomem nawożenia. W warunkach intensywnego i prawidłowego nawożenia pozostawiają one więcej "resztek pożniwnych zasobniejszych w składniki pokarmowe. Również gleba po ich zbiorze jest w mniejszym stopniu wyczerpana ze składników pokarmowych.

Pszenica i jęczmień, ponieważ są wysiewane po dobrych przedplonach, pozostawiają stanowisko jeszcze dosyć dobre, w którym można uprawiać takie rośliny jak len, strączkowe na nasiona, czy pozostałe zboża. Żyto natomiast i owies, o ile są wysiewane na polach po zbożach, pozostawiają po sobie stanowiska słabsze, często zachwaszczone,

Tabela 66. Przedplony dla zbóż jarych
Rośliny	Przedplony
		dobre ~ zadowalające
Pszenica jara	okopowe, motylkowe drobno-	mak, len, owies
	nasienne, strączkowe na nasio-
	na, kukurydza
Jęczmień jazy bro-	okopowe, kukurydza	mak, len, owies
warny
Jęczmień pastewny	rzepak, okopowe, motylkowe	l. ż}~to dla jęczmienia i owsa,
i owies	drobnonasienne, strączkowe na	2. jęczmień dla owsa
	nasiona, len, mak, kukurydza,
	nowina

384

uboższe w łatwo przyswajalne składniki pokarrrnowe itp. Z tego względu pole takie nadaje śię tylko pod rośliny uprawiane na oborniku, np. pod okopowe czy pod inne o małych wyrclaganiach, jak strąc7kowe przeznaczone na zielonkę. Na glebach w kulturze w takim stanowisku można również wysiewać gatunki dobrze reagujące na nawożenie mineralne, np. rzepak ozimy, kukurydzę na zielonkę lub kiszonkę, kapustę pastewną.

Omówiony poprzednio dobór przedplonów w zmianowa~liacll, o udziale zbóż około 500/0, nie nastręcza trudności. 7aczynają się one dopiero przy zwiększeniu udziału zbóż w strukturze zasiewów do 6E1°fo lub więcej oraz przy rozszerzeniu powitirzchnż zajętej przez pszenicę i jęczmień. W zmianowaniach tzw. zbożowych zboża są uprawniane po sobie i dość często wracają na to samo pole, 1~`ależy wtedy zwracać szczególną uwagę na dobór gatunków, ich wrażliwość i tolerancję w stosunku do przedplonu zbożowego.

Najbardziej wrażliwa na stanowisko po zbożach jest pszenica, średnio jęczmień i żyto, a tolerancyjny jest owies oraz kukurydza. Owies ma ponadto tzw. działanie fitosanitarne. Pszenicę należy siać w stanowiskach najlepszych, a więc po owsie lub kukurydzy, a jeżeli to jest G=

możliwe, przerwa w jej uprawie na tym samym polu powinna wynosić 2 lata, a w wyjątkowych warunkach — nie mniej niż 3 rok. Przy dużym udziale w zmianowaniu pszenicy i jęczmienia i konieczności następstwa tych dwóch gatunków po sobie, jęczmień — jako bardziej to lerancyjńy w stosunku do przedplonu — należy siać po pszenicy. Trzeba ulukać odwrotnego układu: jęczmień — pszenica. W zmianowaniach o dużym udziale zbóż przywiązuje się dużą wagę do działania fitosanitarnego roślin motylkowych i rzepaku. .Jeżeli nie mogą one być uprawiane w plonie głównym zaleca się wysiew ich w poplonach z przeznaczeniem na paszę lub na przyoranie.

385

---