POEZJA POLSKA 1800-1830
*Datą przełomową jest rok 1795, ze względu na trzeci rozbiór Polski.
*W 1800 r. powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, instytucja naukowa, symbol istnienia narodu, który troszczy się o swoje dobra kultury.
*Rok 1830 r. - wybuch powstania listopadowego, za datę przełomową dla literatury uważa się jednak rok 1822 łączący się z powstaniem „Ballad i romansów” Mickiewicza i od niego zaczynamy liczyć dzieje polskiego romantyzmu.
*Preromantyzm → nazwa tendencji poprzedzających i zapowiadających romantyzm
*Na trzeci dziesiątek stulecia przypada walka romantyków z klasykami, atmosfera sporów i polemik, znaczne ożywienie intelektualne, wzrastające napięcie polityczne, krzyżowanie się ze sobą i przeplatanie rozmaitych prądów i kierunków, eklektyzm
*3 okresy → 1795-1807 - letarg umysłowy, od 1807 (powstanie Księstwa Warszawskiego) - ośrodki kultury w Wilnie, upowszechnianie kultury, okres trzeci - dzieje Królestwa Polskiego powstałego na mocy traktatu wiedeńskiego, Warszawa znowu staje się ważnym ośrodkiem, powstaje tam uniwersytet, rozwój czasopism literackich, np. „Pamiętnika Warszawskiego” (upowszechnianie literatury w szerszych kręgach), salony literackie np. Marii Wirtemberskiej, Wincentego Krasińskiego (miejsca spotkań przedstawicieli świata kultury)
*Rozwój powieści sentymentalnej i historycznej → „Malwina” Marii Wirtemberskiej, „Jan z Tęczyna” J. U. Niemcewicza
*Dramat, a raczej tragedia klasycystyczna → „Barbara Radziwiłłówna” Alojzego Felińskiego. Przeważnie dramaty wysnute z przeszłości narodowej, ukazujące dawną Polskę
*Jedną z cech poezji porozbiorowej jest ton elegijny, wyrażający smutek po utracie ojczyzny, pobrzmiewa nuta narodowo-patriotyczna, pierwiastek melancholiczny, nieraz dochodzi do głosu przekonanie, że nie wolno poddawać się całkowitej rezygnacji, ale należy żyć z nadzieją na lepszą przyszłość
*Tematyka wojenna objawiała się w postaci elegijnych refleksji nad losami żołnierzy, w postaci piosenek oddających nastroje walczących, ich dolę i niedolę
*Odrębną grupę stanowią utwory związane z osobą Napoleona, ody okolicznościowe mu poświęcone, „wzniosłe obrazy”, np. Kajetana Koźmiana „Oda na pokój w roku 1809”
*Gdy sytuacja polityczna uległa pewnej stabilizacji zakres tematów poszerzył się, a poezja przestała pełnić służebną rolę wobec aktualnych wydarzeń politycznych
*Julian Ursyn Niemcewicz → autor głośnej w czasach stanisławowskich komedii politycznej, „Powrotu posła”, uprawiający różne dziedziny sztuki pisarskiej, autor popularnych bajek, dum „naśladowanych z angielskiego” poematów opisowo - refleksyjnych i satyryczno - alegorycznych, powieści, utworów, dramatycznych, różnego rodzaju wierszy. Twórczość poetycka w narodowym i patriotycznym tonie, wrażliwość na to, co się w kraju dzieje, i na jego przeszłość historyczną.
Autor pierwszych dum „naśladowanych z angielskiego”, jak „Alondzo i Helena” (1802), „Zima” - motyw powrotu kochanka, sprawa wierności i niewierności w miłości, fantastyka, marzenie senne, groza - wszystko to tworzy novum w poezji polskiej. W sposobie wywoływania nastroju, w języku, którym poeta przedstawia bohaterów swoich dum, nie jest on wierny zasadom poetyki dbającej o dobry smak i stosowność wyrażeń.
*Kazimierz Brodziński → krytyk literatury, autor rozprawy „O klasyczności i romantyczności...” i „O narodowości Polaków”, twórca programu literatury narodowej, przeciwnik stanowisk krańcowych w estetyce literackiej, rzecznik godzenia odmiennych zasad i poglądów.
Pisał wiersze w różnych stylach i na rozmaite tematy. Obok wierszy okolicznościowych ujętych w formę ody klasycystycznej lub listu poetyckiego (np. „Oda z okoliczności ogłoszenia 'Słownika' Lindego”) występują erotyki, utwory refleksyjno-dydaktyczne, patriotyczne (np. „Chłopek”), dumy, dumki i sielanki (np. „Oldyna”, „Staś i Halina”), fraszki i epigramaty.
„Wiesław” → idylla wieśniacza, która eksponuje „barwny folklor obrzędowy i weselny”, łącząc cechy autentyczne ze skłonnością do idealizacji wsi.
Często jego utwory wypełnia ton refleksyjno-elegijny, wrażliwość na niedolę ludu, na sytuację chłopa, który często występuje w roli bohatera utworu.
Zarówno ludowość niektórych utworów, jak i dumy i dumki tworzą go kontynuatorem tradycji sentymentalizmu polskiego, przeradzającego się w nowych warunkach historycznych w zjawisko preromantyzmu.
*Kajetan Koźmian → przedstawiciel tzw. obozu klasyków, pisał ody napoleońskie, poemat „Ziemiaństwo”, „Pamiętniki”. Wyraźnie i zdecydowanie bronił wartości wypracowanych przez autorów starożytnych
*Alojzy Feliński → należał do obozu klasyków, autor „Barbary Radziwiłłówny”, jednej z najbardziej popularnych tragedii klasycystycznych, wystawionej w 1817 r. przez Teatr Narodowy, tłumacz, teoretyk literatury
*Tendencje sentymentalistyczne wyrażały się we wprowadzeniu do poezji motywów fantastycznych i balladowych, w nasyceniu uczuciowością, w pierwiastku ludowym.
*Rozwijająca się poezja romantyczna zajmowała miejsce poezji późnego klasycyzmu, a krytycy romantyczni atakując klasyków i obrońców „zniewieściałego sielstwa” dowodzili, że ich poezja nie była nasycona duchem polskości i nie opierała się na właściwej historycznej podstawie
Poematy opisowe, listy poetyckie, ody stanowiły przejaw klasycyzmu postanisławowskiego, zaś duma - „poprzedniczka ballady”, sielanka, elegia reprezentowały sentymentalizm XIX-wieczny.
*Duma → zmierza do wywołania u czytelników „słodkich” wzruszeń sentymentalnego roztkliwienia, mają służyć jako okazja do smakowania w tęsknych smuteczkach zapłakanej erotyki
*W latach 30. rozwija się ballada - reprezentacyjny gatunek romantyzmu. Uwydatniła wartość ludowości, pokazała świat „dziwności romantycznej”, odsłoniła „magiczny czar przyrody”, nasyciła poezję atmosferą zjaw i upiorów, przepoiła treść ballady refleksją filozoficzną, skupiając uwagę czytelnika na losie człowieka, na sensie i konsekwencjach jego czynów, na jego postawie wobec śmierci.
*Zjawisko w dziejach krytyki literackiej, tzw. walka romantyków z klasykami, znalazło odbicie w poezji - wierszowanej polemice Morawskiego z Koźmianem, ale także w licznych zaczepkach i aluzyjnych utworach
*Poezja pierwszych trzydziestu lat XIX w. łączyła się tematycznie z losami kraju i narodu. Motyw Napoleona i związane z jego postacią uczucia nadziei i rozczarowania, sprawa państwa polskiego po kongresie wiedeńskim, osoba Aleksandra. Potem wdziera się tematyka spiskowa i niepodległościowa. Ludowość pojawia się w postaci sielanki krakowskiej czy warszawskiej, ja też w dumce ukraińskiej.
Poezja zdemokratyzowała się, trafia na łamy wielu czasopism, jest przedmiotem szerszego zainteresowania, recytuje się ją, śpiewa w formie piosenek, jest przedmiotem drobiazgowych analiz krytycznoliterackich.
KAZIMIERZ BRODZIŃSKI (1791-1835) → Poeta, tłumacz, historyk literatury, krytyk literacki, publicysta. W 1809 r. wstąpił do wojska Księstwa Warszawskiego, jednocześnie uczęszczał na wykłady na Uniwersytecie Krakowskim. Był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, a od 1828 r. członkiem Towarzystwa Naukowego w Krakowie. Współpracował z „Pamiętnikiem Warszawskim”. W czasie powstania listopadowego współpracował z patriotycznymi pismami: „Kurierem Polskim” i „Nową Polską”. Redagował „Jutrzenkę” oraz „Magazyn Powszechny” w latach 1834-35.
*OLDYNA → sielanka, przepojona głębokim smutkiem skarga kobiety, której męża przemocą zabrano do obcego wojska. Opis wsi, pól, strumyków, chmur. Nastrój smutku. Młoda Oldyna zapłakana idzie do kościoła, cierpi, modli się do Matki Boskiej. Idący podróżny pyta nieśmiało o powód jej płaczu. Nie płacze ona z powodu śmierci, bo to by był wyrok boski, ale płacze, że mąż w niewoli musi służyć obcemu panu. Opowieść o jej Adamie: wspomina ich miłość, chatkę i wesele, z którego austriaccy żołnierze zabrali jej męża, nie ma go już 4 lata. Oldyna ma nadzieję, codziennie się modli i czeka na Adama. Podróżny przypomniał sobie swoje młodzieńcze walki i zapłakał.
*ROLNIK → kiedy człowiek sobie wypije nie pamięta, że „robi obcemu”, czyli zaborcy. Kiedy wróci syn z wojny, rolnik znowu zajmie się polem i zapomni o karczmie
*CHŁOPEK → utwór patriotyczny, żaden to rycerz, który poniża chłopów, on mu pomaga w czasie wojny, a w czasie pokoju uprawia mu pole. Pałace i grody to zasługa chłopów. Chłop jest biedny i głoduje, a pan się wzbogaca na nim i trwoni majątki. Kompozycja klamrowa - pierwsza i ostatnia zwrotka są identyczne.
*ODA Z OKOLICZNOŚCI UKOŃCZENIA 'SŁOWNIKA' LINDEGO → osoba wielka w chęciach, co kończy pracę, której się podjęła jest godna chwały. Apostrofa do Lindego - tam, gdzie potrzebnych jest stu rąk, tam jedna doskonała dłoń wykonała robotę. Spełnił dzieło pod wpływem boskiego natchnienia, „unosi drogie szczątki, niestarte pamiątki niszczonej ojczyzny”, porównuje go do Eneasza, który wyniósł z płonącego miasta ojca oraz wizerunki bogów. Niech czczą go Słowianie, bo wykonał pracę równą dwunastu pracom Heraklesa. Granice kraju nie są wieczne, a język tak. Imię Lindego będzie nieśmiertelne.
KAJETAN KOŹMIAN (1771-1856) → Poeta, tłumacz, krytyk literacki, publicysta, pamiętnikarz. Zajmował wysokie stanowiska urzędnicze. Członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Brał udział w życiu literackim Królestwa jako zwolennik i rzecznik poglądów obozu klasyków. Po powstaniu listopadowym zamieszkał pod Lublinem. Autor wierszy okolicznościowych, poematu opisowego „Ziemiaństwo polskie” i poematu „Stefan Czarniecki” oraz „Pamiętników”.
*ODA NA POKÓJ W ROKU 1809 → typowy dla stylu klasycystycznego utwór pełen przesadnych i sztucznych w swej wzniosłości obrazów. Napoleon jest porównany do Boga-stwórcy, natomiast jego wrogowie do Gigantów, którzy w walce z Zeusem zostali pokonani. Budowa wiersza opiera się na hiperboli, która określa wymiary czynów i osiągnięć Napoleona. „Władca świata” jest oparciem dla Polski i Polaków, którzy razem z „wiernymi Frankami” pójdą za jego rozkazem na podbicie świata. Wiersz zawiera określone nadzieje polityczne na przyszłość.
Zawiera motto z Wergiliusza - „I będzie panował nad uspokojonym światem.” Ucichły walki, teraz nastąpią nowe rządy, będzie pokój, a ci, którzy są przeciw niemu będą w niewoli. Ma nadludzką moc - „Rozkazał górom i wodom/ Stać się granicą narodom”, drżą przed nim państwa i mocarze.
Aluzje do pokonanego Franciszka I, cesarza Austrii, porównanego do Encelada (został przywalony Etną przez Zeusa). Nieważne, że klną na niego Anglicy i Arabowie - „słońce posuwa się dalej”. Ziemia była zła zanim on się pojawił, Napoleon jest odważny, mądry. Zaszczytem jest walczyć z Frankami dla Napoleona i oddać życie.
ODA NA UPADEK DUMNEGO W ROKU 1815 → klęska Napoleona spowodowała zmianę nastrojów w Polsce i rewizję dawnych poglądów. Porównanie Napoleona do Stwórcy autor nazywa tutaj bluźnierczym uniesieniem, fakt klęski cesarza tłumaczy odwróceniem się od niego Boga. Wiersz jest zbiorem refleksji o pysze człowieka, o jego pozornej potędze, o zmiennościach losu ludzkiego i wszechmocy Boga, wobec którego człowiek jest istotą „poziomą i nikczemną”.
Bóg wywyższa nędznych, a poniża pysznych, broń w niczym nie pomoże. Jeśli Bóg zechce to sprawi, że „ziemskie półbogi” będą padać do stóp biednych, odwrócenie ról - władca stanie się sługą. Autor odwołuje bluźniercze teksty, że porównywał Napoleona z Bogiem. Napoleon chciał być władcą wszystkiego, myślał, że jest nieśmiertelny, a teraz „Gdzież jest? Był i już go nie ma”. Jednym tchnieniem Bóg „dumę świata upokorzył”, a ten „runął jak ów cedr wysoki”. Bóg jest potężny, wieczny.
LIST ODPOWIEDŹ FRANCISZKOWI MORAWSKIEMU NA JEGO LIST O KLASYKACH I ROMANTYKACH (1825) → Autor cytuje w dziele fragmenty wierszy atakowanego odbiorcę. Sarkazm, ironia, wyśmiewa ludowość poetów romantycznych oraz ich zamiłowanie do tematów wiejskich. Rady sprzeczne z klasycznymi wzorami doprowadzą poetów w pułapkę. Ludzie będą się z nich śmiali, że myśli Horacego nic dla nich nie znaczą. Krytykuje to, że Morawski chce pisać jak myśli, a nie jak należy („Bóg mnie wieszczem mych czasów, a nie małpą stworzył”), zarzuca mu nieznajomość autorów klasycznych. Nabija się z motywów fantastycznych, upiorów, ludowości, prostackiej tematyki (np. ropucha, fiołek), wulgarności, bohaterów z gminu („po co smakiem salonów psuć prosty smak w ludzie”). „Każdy żebrak Homerem, pastuch Hezyjodem”. Alzuje do Schillera i Mickiewicza („nie Bóg, ale diabeł takich wieszczów stworzył”)