Zdzisław Libera
Poezja polska XVIII w.
Poezja czasów saskich
XVIII - dwa etapy: 1)czasy saskie - uchodzą za okres upadku i zacofania kulturalnego; 2)czasy panowania Augusta III, a przede wszystkim Stanisława Augusta Poniatowskiego - jeden z najświetniejszych rozdziałów w historii kultury narodowej (lata 40-te i 50-te XVIII w.) - zwane także „światem nowych idei” czy wczesnym Oświeceniem
Pierwsza połowa XVIII w. pozostaje jeszcze pod wpływem stylu barokowego - jest to barok schyłkowy.
Pojęcie „czasów saskich” nie jest kategorią historycznoliteracką. Poezja tamta, choć niejednolita, w zasadzie należy do kultury literackiej baroku. Poezja religijna - raczej dewocyjna, o prymitywnych ideałach, nie potrafiła wyrazić problemów wiary, podejmowała głównie temat nicości człowieka, a potęgę Kościoła przedstawiała alegorycznie za pomocą obrazków batalistycznych. Większe wartości można dostrzec w poezji świeckiej, głównie w satyrze. Przełom w sztuce poetyckiej - twórczość Elżbiety Drużbackiej - przywiązanej do barokowych środków ekspresji, ale zadziwiająca oryginalnością, klasycyzmem. Klasycystyczne rysy występują też w utworach Wacława Rzewuskiego.
Piotr Franciszek Alojzy Łaski (1661-1728) -
szkoła pijarów, sędzia grodzki w Warszawie, podkomorzy warszawski, regent kancelarii koronnej.
Głosy oratorskie - zbiór poezji z r. 1727
Autor poematu religijnego: Dźwięk na wdzięk Opatrzności Boskiej 1724 - poeta martwi się, czy swoją lutnią, swą poezją, jest w stanie opiewać doskonałość Bożą
Zbiór fraszek, epigramów: Lutnia rozstrojona . Pierwszy utwór zawiera opis nieba, a święci występują w scenach batalistycznych. Epigramaty, głównie satyryczne.
Wojciech Stanisław Chróściński (1665-1722)
mieszczanin uszlachcony, kierownik kancelarii królewskiej za Jana Sobieskiego.
W XVII w.: Trąba wielkopomnej sławy i pamięci Jana III, Lament strapionej ojczyzny.
W XVIII w.: Krótki zbiór duchownych zabaw 1710,
Józef do Egiptu od braci przedany (1745) - porównuje autor dwa światy: w pierwszych fragmentach opisuje ludzi: zawiść, złość, etc., z drugiej strony pokazuje świat boski. Następnie zaczyna się pieśń o Józefie.
Autor pieśni maryjnych - tu reprezentował poezję baroku; wiersz: Wiersz ofierny Najświętszej Pannie Maryjej na piasku w Krakowie - jest to przykład popisu erudycji politycznohistorycznej. Mówi o czci ołtarzy maryjnych, to jej będą oddawać pokłon, a nie rzymskim herosom i mężom.
Karola Mikołaja Juniewicza Refleksje duchowne na mądry króla Salomona sentyment
Adama Michała Kępskiego Myśli o Bogu i człowieku w mowie człowieka i ducha wyrażone (1756)
Hieronim Falęcki Wojsko serdecznych nowo rekrutowanych na większą chwałę boską afektów
Poezja świecka:
Franciszek Gościecki (1668 - 1729)
jezuita, profesor retoryki i poetyki w szkołach jezuickich, był kapelanem poselstwa do Turcji
Poselstwo wielkie Stanisława Chomentowskiego - poemat o poselstwie od Augusta II do sułtana tureckiego Achmeda III - ma wartość dokumentalną; przynosi wierszowany opis podróży z cechami obyczaju wschodniego; opisuje transakcje posła Chomentowskiego w Adrianopolu.
Dominik Rudnicki (1676 - 1739)
u niego występują akcenty troski obywatelskiej i motywy żalu patriotycznego.
Pieśń postna nabożna o Koronie Polskiej - narzeka na zniszczenia i stan Polski. Opisuje zdarzenia, które go spowodowały: wybór Augusta III Sasa na króla (1733), wkroczenie wojsk saskich i rosyjskich do Krakowa; zniszczenie wolności; przyrównuje polską wolność do śmierci Chrystusowej: przybita do krzyża i pojona żółcią: Poleciła się wolność w ręce Boga, wołając: „Konam”. Liczy jednak na odnowę, wiosnę, pomoc Bożą, woli wylać krew niż być w niewoli. Rudnicki jest stronnikiem Leszczyńskiego. Wyrażą lęk przed przyszłością i niechęć do Niemców.
Lament prowincyj polskich nad umarłą matką ojczyzną Polską (1714) - wyraz żalu, zadumy nad losem ojczyzny - zrodził się z porównania teraźniejszości z przeszłością. Wspomnienie o Chodkiewiczu i Czarnieckim
Jan Stanisław Jabłonowski (1669 -1731)
za panowania St. Leszczyńskiego był kanclerzem wielkim koronnym, mówca, poeta dewocyjny, autor zbioru bajek częściowo nawiązujących do La Fontaine'a.
Znany głównie z broszury politycznej Skrupuł bez skrupułu w Polszcze, w której wyraził gorzką prawdę o upadku stanu szlacheckiego.
Bajki: Ezop nowy polski - nasycone moralizatorstwem znamiennym dla ich dydaktycznego charakteru. Odznaczają się wyrazistymi dialogami i barwnością opisów. Język żywy i plastyczny.
Bogaty a głupi, uczony a ubogi - autor zastanawia się, co jest ludziom lepsze - naukę mieć bez pieniędzy, czy być bogaczem a głupim. Twierdzi, że lepiej być mądrym.
Lis, wilk i kuna - przedstawia „podchody” zwierząt, by zdobyć kurę, kpiąc z lisa, ale pointa jest taka: Tak, co niesłusznych profitów szukają, / Guzy zamiast zysków dostawają.
Literatura satyryczna:
Zawierała głównie krytykę stosunków politycznych, godziła w intrygi dworskie, obrazowała życie szlachty skupiając uwagę na zjawiskach negatywnych: przekupstwo, rozluźnienie obyczajów, życie nad stan, osłabienie uczuć religijnych. Pisano po łacinie i po polsku.
Antoni Sebastian Dembowski (1682 - 1763)
sekretarz na dworze Załuskiego, zwolennik Augusta III, biskup płocki
satyra: Punkt honoru (1745) - zawiera sceny z różnych kręgów życia obyczajowego odnoszących się do fałszywie pojętego honoru - wyśmiewa go i nazywa „diablą cechą”. Dembowski ujmuje rzecz w kategoriach komizmu. Pogodny humor, ale i karykatura. Bójka w karczmie chłopskiej, zwada szlachciców, kłótnia mnichów. Walory artystyczne, dialogi, plastyczność.
ks. Józef Baka (1707 - 1780)
Uwagi o śmierci niechybnej - ze względu na charakter wiersza i trywialność języka mogą sprawiać wrażenie parodii. Są komiczne, czasem wulgarne, w rytmie - monotonne. Część I to Uwagi różne rzeczy ostatecznych (odkryte przez S. Estreichera w 1936) to: powaga tonu religijnego, problematyka grzechu - pod względem stylu należą do poezji barokowej.
Elżbieta Drużbacka (1695 - 1765)
bardzo ciekawe zjawisko XVIII w. - poematy religijne: Opisanie życia świętego Dawida, Pokuta S. Marii, Pokuta S. Marii Magdaleny, Na obraz ścięcia Jana Chrzciciela; opowieść: Fabułą o księciu Adolfie dziedzicu Roxolanii; wiersze różne: Opisanie czterech części roku, Zbiór rytmów duchownych.... Można tu dostrzec znamiona wdzięku rokokowego, objawy stylu klasycystycznego; duch religijności, ale i erotyzm; obrazy oryginalne, nacechowane indywidualnym piętnem. Bardzo ważne wiersze: Na pysznego Narcyza uciekającego od miłości nimfy Echo. Wiersze panegiryczne: Do J. O. Książęcia na Bibliotekę Warszawską - poświęcony Józefowi A. Załuskiemu. Wiersze Drużbackiej noszą znamiona epoki odchodzącej, ale zawierają już pierwiastki epoki, która nadchodzi. Bardzo ważne - umiejętności wersyfikacyjne.
Skargi kilku kobiet - kobiety opowiadają, z jakich powodów nie chcą już ze swoimi mężami: nie pozwalają się bawić, wychodzić, są w domu, chciwość, ograniczenie wydatków, etc.
Józef Andrzej Załuski (1702 - 1774)
wybitny działacz kultury i organizator życia naukowego, bibliograf, mecenas, wydawca. Tragedie: Witenes, Tragedia o św. Kazimierzu. Wydawał Drużbacką i Minaszewicza, pisywał fraszki, satyry, bajki;
Parabolka o ośle za naszych osłów... - opis sytuacji: jedzie mąż drogą na ośle, obok drepce syn, karcą go ludzie za to, więc wsadza syna na osła, a sam idzie obok - i tak źle; idą obaj pieszo - ludzie i tak zrzędzą; niosą osła - źle. Pointa - nie ma nikogo na świecie, kto by wszystkim dogodził. Porównuje to z pisaniem wierszy.
Franciszka Urszula Radziwiłłowa (1705 - 1753)
znana głównie jako tłumaczka Moliera i autorka komedii. Wierszowane Listy do męża,
Przestrogi zbawienne córce Annie Marii dane roku 1732 - pochwała rozumu, skromności, umiaru, apel do kultywowania uczuć szlachetnych, miłosierdzia, życzliwości; autorka wymienia kolejno ważne cnoty: znać Boga, trwać w wierze, nie zazdrościć, etc.
Antonina Niemiryczowa (1702 - 1760)
żona Karola Niemirycza. Jej wiersze poświęcone są rozważaniom o śmierci, Bogu, modlitwy wierszowane do Matki Boskiej, Jezusa Bolesnego. Prostota, spokój, ufność, wiara. Wierszyki przedstawiające życie dworu: Pod kawalerem portret w ręku trzymającym, Pod damą na krześle siedzącą.
Pod trupią głową - mówi o świecie, w którym żyjemy, w sposób humorystyczny; przedstawia ważne prawdy (memento mori czy vanitas). W Bogu nadzieja.
Pod Panem Jezusem Bolesnym - prośba, by Jezus przez swe rany uzdrowił wszystkie choroby autorki. Mówi: mocny medyku.
Udalryk Krzysztof Radziwiłł - autor poematu religijnego Słowo nic w swojej przyzwoitości opisane, Opisanie zgryzot ludzkich. Satyry: Satyry. Elegie moralne - obejmują rozmyślania o miłości.
Wacław Rzewuski (1706 - 1779)
głównie dramaturg, autor utworów poetyckich, hetman wielki koronny. Poemat O nauce wierszopiskiej - wykład poglądów na temat sztuki poetyckiej, najwyższe osiągnięcie Rzewuskiego. Utwór należy do rodziny poematów dydaktycznych, poświęconych sztuce pisarskiej. Tradycje tych utworów sięgają Listu do Pizonów Horacego i Sztuki poetyckiej Boileau (w literaturze polskiej Poeta Łukasza Opalińskiego) Ten poemat stanowi ważne ogniwo w rozwoju świadomości literackiej w Polsce, jest pierwszym w XVIII w. głosem na rzecz wielkiej poezji i jej praw do rozwinięcia skrzydeł. Rzewuski podkreśla zachwyt dla wielkiej poezji Grecji i Rzymu, ale i odnosi się wrażenie, że Rzewuski buntuje się przeciwko nadmiernym rygorom i ograniczeniom w sztuce poetyckiej. Odkrywa znaki poezji w naturze. Zabawki wierszem - refleksje nad życiem człowieka, którego koniec zamyka się w trumnie - wiersz gorzki, nuta melancholii. Inne wiersze: Gaj, Źródło, Łąka - posiadają wartości liryczne.
Józef Epifani Minasowicz (1718 - 1796)
poeta, tłumacz, działacz literacki związany z J. A. Załuskim. Typowe zjawisko przejściowe. Należy do dwóch epok: saskiej i stanisławowskiej. Głównie rymowane życiorysy książąt i królów polskich, wiersze okolicznościowe, fraszki (Sto i oko fraszek). Kreśli scenki obyczajowe, anegdoty. Jego twórczość dowodzi rozbudowanych ambicji literackich i kultury intelektualnej.
Poezja czasów Stanisława Augusta
Wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764) przyjmujemy za punkt startowy nowej sytuacji kulturalnej związanej z działalnością reformatorską króla. Literatura była nacechowana dydaktyzmem; dopomagała w dążeniu do reform ustrojowych i gospodarczych. Wyrażała niepokój czasów, przemawiała treściami obywatelskimi. Była związana z życiem publicznym. Walczyła o nowe ideały, szukała prawdy o świecie. Była dyskursywna i zintelektualizowana.
Poezja odzwierciedla głównie tendencje epoki. W dobie Sejmu Wielkiego i powstania kościuszkowskiego dochodzą do głosu treści polityczne i rewolucyjne. Poezja była narzędziem walki ideowej, wyszła na ulicę, by wyrażać nastroje panujące w społeczeństwie. Warunki sprzyjały rozwojowi poezji okolicznościowej.
Cecha - retoryczność i publicystyczny charakter. Żywioł satyry ujawniał się satyrach, listach poetyckich, poemacie heroikomicznym, bajce.
Bajka - pragnęła nie tylko krytykować świat, ale nad nim myśleć, głosiła filozofię życia, docierała do natury człowieka, oddzielała pozór od prawdy. Stanowiła lekcję życia. Zwierzęta, rośliny, przedmioty martwe służyły za kostium, za którym kryła się prawda o ludziach.
Oda - sięgano do Pindara i Horacego, reprezentowała styl wysoki.
Epikę XVIII w. reprezentował poemat opisowy i dydaktyczny.
Franciszek Ksawery Dmochowski Sztuka rymotwórcza - najpełniejsze wyrażenie aspiracje epoki, adaptując do warunków polskich poglądy Horacego i Boileau. Była poematem dydaktycznym, charakteryzowała jej poszczególne gatunki i rodzaje, przynosiła zarys sztuki poetyckiej. W odróżnieniu od Boileau uczył, gdy chodziło o koncepcje tragedii jako gatunku dramatycznego, że nie potrzebne są łzy, wielkości, wzniosłość. Przypominał, iż prawdziwa poezja nie zna szczebli pośrednich. Mocny nacisk położył na piękno i czystość języka. Hasła walki o język narodowy. Postulatem zgodności z rozumem akcentował potrzebę jasności i zrozumiałej literatury. Sztuka rymotwórcza podnosiła znaczenie literatury w świadomości powszechnej, określała jej rolę w kulturze, formułowała główne zasady i prawa, jakimi powinni się kierować twórcy.
Inny „podręcznik” poetyki: Filipa Neriusza Golańskiego O wymowie i poezji
Poemat heroikomiczny - utwór, w którego założeniach artystycznych tkwi element parodii, i którego celem jest przedstawienie błahego tematu jako bohaterskiego. Występuje tu kontrast między treścią i formą, która w rytmy heroicznego eposu ubiera żartobliwy temat walki myszy z kotami, czy sporów między zakonnikami. Cechą polskich poematów heroikomicznych był libertynizm. Występował głównie w krytycznym stosunku do religii objawionej, Kościoła, duchowieństwa. Wyrażał się w tendencji do podważania zakorzenionych w świadomości przesądów, przewartościowywał ustalone poglądy. Fanatyzmowi libertyni przeciwstawiali ideę tolerancji, demaskowali obłudę i fałsz. Myszeida, Monachomachia, Antymonachomachia Krasickiego; Organy Węgierskiego; Sprzeczki Jasińskiego.
Epigram - pojawia się w bardzo różnych funkcjach i postaciach. Najczęściej w literaturze politycznej jako złośliwy pamflet portretujący oblicze moralne. Zbudowany w formie wierszowanej zagadki albo satyrycznego portretu literackiego. Jest także bajka epigramatyczna - krótkie, wyraziste w treści, z pointami bajki Krasickiego.
Barok objawiał się jeszcze w poezji konfederatów barskich, ożywionej duchem religii katolickiej, przepojonej kultem Maryjnym oraz nawiązującej do sarmackich wzorów poezji rycersko-żołnierskiej. Występował również w twórczości Konstancji Benisławskiej (wiersze z ideą mistycyzmu, obfitujące w koncepty), Adama Naruszewicza (tok inwersyjny, zwroty rubaszne, sarmacki charakter) i Franciszka Karpińskiego (makabryzm w scenie wojennej, w pochwale Czarnieckiego, czy w środkach ekspresji stylistycznej).
Klasycyzm - formacja artystyczna opierająca się na zasadach porządku i ładu artystycznego, ceni ideał poezji antycznej, głosi pochwałę rozumu jako podstawę drogi rozwoju sztuki. W czasach stanisławowskich rozwinęła się świadomość teoretycznoliteracka, która znalazła swe odbicie w rozprawach na temat poezji, w podręcznikach. Ukazywały się przekłady pieśni Horacego. Do autorów łacińskich odwoływano się jak do autorytetów. Składnikiem świadomości kulturalnej były postaci i sceny mitologiczne, wydarzenia historyczne ze świata starożytnego.
Literatura odrodzenia odżyła w czasach stanisławowskich. Jan Kochanowski został otoczony czcią. Bohomolec wydał dzieła Kochanowskiego (1768); Ignacy Włodek w dziele O naukach wyzwolonych... zanalizował jeden z trenów poety [Nędzne ochędóstwo]. Ignacy Krasicki stworzył hołd Kochanowskiemu w pięknym liryku. Franciszek Ksawery Dmochowski poświęcił mu serdeczne słowa, wskazując nań jako właściwego twórcę poezji polskiej. Ceniono także Szymona Szymonowica - autora Sielanek.
Na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” ukazywały się przekłady Bolieau, La Fontaine'a, Rousseau, Voltaire'a
Sentymentalizm - obok klasycyzmu właśnie ten nurt rozwijał się w czasach stanisławowskich. Jest to nurt poezji uczuciowej. W przeciwieństwie do klasyków położył nacisk na uczucie jako główne źródło inspiracji artystycznej. Franciszek Karpiński - w rozprawie O wymowie w prozie albo wierszu pisze: Wejdź pierwej zawsze w serce, radź się go i słuchaj. Literatura sentymentalna opierać się miała na „czułości serca”, bądź przekazanej przez naturę, bądź wykształconej w odpowiednich wzorach i doświadczeniu życiowym. Poezja oparta na przekonaniu, że serce jest sprężyną sztuki, objawiała się w rozwoju liryki osobistej, głównie erotycznej, ale też religijnej i patriotycznej. Jej charakter określały sielanka i elegia; wnosiła tam rzewność, tkliwość, przewagę w wyrażaniu uczuć intymnych. Sentymentalizm wprowadził m.in. tematy ludowe. Ujawniał często uczuciowy stosunek do losu chłopa krzywdzonego przez złego pana. Nowy bohater literacki - chłop - wzbogacił treści literatury. Zmienia się język liryki i rodzaj obrazu poetyckiego. Przedstawia: sceny wzięte z życia codziennego, obrazki rodzinne, motyw przyrody rodzimej. Bezpośredniość wyznania, prostota wypowiedzi, odrzucenie stylu wysokiego, rezygnacja z pojęć abstrakcyjnych na rzecz sytuacji konkretnych i obrazów przyrody. Przedstawianie obrazów osób płaczących, motyw łez, westchnień, wzruszeń, uczucia tęsknoty. To niestety łączy się z pewną sztucznością, mistyfikacją, nienaturalną reakcją etc. Dlatego wyróżnia się 2 nurty poezji sentymentalnej: 1)utwory, w których do głosu dochodzi prawdziwe uczucie, autentyczne przeżycie; 2)maskarada, dająca się wyczuć gra i zabawa, a w wyrażaniu naturalności widzimy manierę, tylko słowa.
Poezja preromantyczna - (związana z poezją sentymentalną, ale wykracza poza nią) - zjawiska, które poprzedzają i czasowo, i treściowo poezję romantyczną. Występują tu jeszcze w obrębie innego prądu i nie stanowią jeszcze nurtu trwałego i ciągłego. Można uznać za nie motywy historii średniowiecznej, motywy ludowości.
Poezja rokokowa - sztuka reprezentowana przez małe formy, rozwijająca się w atmosferze salonu, służąca zabawie i przyjemności. Cechuje poezję galanteria i wdzięk, ale i nieraz sztuczność, maniera właściwa etykiecie dworu, sfer towarzyskich. Jest lekka, żartobliwa, czasem swawolna, pierwiastek erotyczny, żart jest elegancki, humor dyskretny. Objawia się np. w postaci anakreontyków, także w drobnych wierszach sztambuchowych i dedykacyjnych. Język jest zazwyczaj aluzyjny, a aluzja łatwa i przejrzysta. Poezja rokokowa rozwijała się na marginesie nurtów i kierunków artystycznych. Jej teoretykiem był Józef Szymanowski, autor Listów o guście. W jego przekonaniu dobry smak wyrażają 3 przymioty: czułość, delikatność, trafność. W kategorii rokokowej można rozpatrywać wiersze Kniaźnina, Szymanowskiego, Naruszewicza, Trembeckiego.
Wniosek: Olbrzymia różnorodność poezji i poetyk w czasach stanisławowskich.
Przegląd twórczości
Poezja konfederatów barskich (tzw. poezja barska)
Wyrażała uczucia i nastroje konfederatów walczących w obronie wiary katolickiej i wolności. Łączyła żarliwość religijną z patriotyzmem płynącym z dążenia ku niepodległości. Była zarazem konserwatywna społecznie, atakowała Stanisława Augusta, godziła w dysydentów. Możemy tu wyróżnić: pieśni patriotyczne, wojenne, religijne, satyryczne. Zyskały wysoką ocenę poetów romantycznych, głównie A. Mickiewicza. Tu pojawia się idea Polski jako narodu wybranego. Poezję przenika pierwiastek mesjanistyczny. Odzwierciedla sarmackie cechy konfederatów, wyraża tendencje poezji niepodległościowej.
Twórczość poetów oświecenia
Franciszek Bohomolec
redaktor „Monitora”, autor komedii i kilku utworów poetyckich, głoszących radość życia, oddających nastrój wesołej zabawy i towarzyskiego wieczoru; staropolska fantazja + atmosfera braterstwa
Kurdesz - należy do pieśni biesiadnych i zawiera pochwałę wina, zachęca do pjatyki, zabawy, pokoju
Wieczory na Starym Mieście - nastrój pogody, wesołości
Gracjan Józef Piotrowski
przedstawiciel przełomu kulturalnego, tkwiący częściowo w baroku, częściowo w oświeceniu, satyryk
Satyry - poddał krytyce różnorodne zjawiska życia codziennego, obyczajowego, wskazał na zacofanie w oświacie i ciemnotę szlachty
Satyra III. Na chwałę dawnego gustu nauk - fragment odnosi się do krytyki szkolnictwa jezuitów w okresie jego upadku. Przypomina, że szkoła uczyła głównie łaciny; jałowe dyskusje i przemówienia. Uczniowie mieli bogato oprawione zeszyty, klasa była podzielona na współzawodniczące ze sobą części. Satyrę przenika pierwiastek ironii gorzkiej w afirmacji tego, co godne krytyki i potępienia.
Adam Stanisław Naruszewicz
zwany „Rejem polskiego oświecenia”, historyk, tłumacz Tacyta
prezentował szeroką skalę możliwości twórczych: był autorem ód okolicznościowych i medytacyjnych, satyr, sielanek, etc.
Satyry - nawiązujące do Boileau, ale i do Potockiego, i Opalińskiego. Satyry Naruszewicza atakowały wady obyczajowe, słabości ludzkie, uderzały w niesprawiedliwości społeczne, odsłaniały nędzę moralną warstw uprzywilejowanych. Były nowatorskie językowo, korzystały z wyrażeń dobitnych, obfitują w wyrazy dosadne, obrazowe.
Chudy literat - stał się wyrażeniem powszechnym, wszedł w świadomość ogółu jako określenie sytuacji pisarza w społeczeństwie nie doceniającym znaczenia sztuki pisarskiej. Przedstawia sytuację literata: ni szeląga, wiele długów, ale pełen pochwał ludzi (też ironia). Literat jakby odpowiadał: niepotrzebny dziś rozum, skargi, inni więcej pieniędzy, podarunków, wolałby być kimś innym. Wzdycha: gdybyć to kupowano księgi. Każdy mówi, że nie ma czasu do czytania. Opisuje scenę na targu: człowiek chce sprzedać książki - proponuje kupującemu Kazania, Tacyta, Przyjaźń patriotyczną, Polskie dzieje. Ludzie wolą wizyty, obiady, zabawy. Na koniec autor ma nadzieję, że czymś się odzieje, że przestaną go ze skóry odzierać drukarnia i przestanie kiedyś być uczonym golcem, wkroczymy w ścisłą przyjaźń z księdzem Bohomolcem.
Ody polityczne
Głos umarłych - dramatyczny rachunek ze współczesnym społeczeństwem, głos oskarżenia i przestrogi, próba diagnozy Rzeczypospolitej.
Zabawki - wiersze lekkie, kameralne, pełne wdzięku, bibeloty literackie, np.: Do kominka czy Filiżanka
Ignacy Krasicki (1735 - 1801)
najsłynniejszy poeta polskiego oświecenia; zgodnie z ideologią oświecenia, utwory Krasickiego przenikał duch dydaktyzmu i moralizatorstwa
Poematy heroikomiczne: Myszeida, Monachomachia, Antymonachomachia - chociaż oparte na treści żartobliwej, dzięki swej aluzyjności i żywiołowości satyry trafiały w aktualne problemy, żywotne sprawy kraju.
Satyry - Krasicki, jako satyryk pisze tzw. satyry portretowe, ale i ogólne, noszące cechy kazań umoralniających. Odznaczają się: jasnością wykładu, artystyczną kompozycją. Krasicki jest elegancki. Posługuje się ironią, drwiną, ośmiesza przeciwnika.
Do króla - adresatem satyry jest St. A. Poniatowski, ale przedmiot jej stanowi opinia konserwatywnego ogółu szlacheckiego niechętnego dla osoby króla i jego polityki. Gani, że: z normalnego stany, zbyt młody, zbyt dobry, że kocha ludzi uczonych.
Pijaństwo - opowiada, jak upił się w imieniny żony. Uczta trwała do świtu, wina dostatek, wódka; chwali przy tym wstrzemięźliwość, kieliszek dla zdrowia, trunki rozwiązują języki do rozmowy: o ojczyźnie, dobru, sumach neapolitańskich; butelka z butelką, kłótnie, walka. Profit pijaństwa: nudności, guzy, plastry. Pożytki trzeźwości, ale mimo to na koniec: Bądź zdrów! Gdzie idziesz? Napiję się wódki.
Żona modna - rozmowa dwu mężczyzn o małżeństwie, jeden żali się. Na początku zachwyt; ona piękna, bogata. Potem intercyza - on się zląkł. Jazdy karetą, mnóstwo skrzynek, pakunków, kanarki - zbytek. Pyta kobietka o kucharza, marudzi, pyta o naczynia, figurki z porcelany. Narzeka na jego dom. Ona musi mieć pokoje osobne do spania, strojów, książek, muzyki. O zbyt hucznych przyjęciach, balach. Pyta: Cóż mam czynić?
Pan niewart sługi - pan wciąż śpi, choć nie pracuje; Marcin (sługa) nie śpi, choć pracował, wciąż daremnie się stara, pan wciąż krzyczy, słudzy - głodni, sługi są oskarżani o wszystko. Wszyscy mają sługi, a i sami są czyimiś sługami.
Palinodia - zadaje pytanie - po co pisać satyry. Nie chce już poprawiać świata. Chce już przestać łajać, a pochlebiać woli. Mówi, że ci, którzy piszą satyry, mszczą się na wielkich, że być wielkimi nie mogą. O wieku, mądrości, mówi, mówi o granicach dociekania, odkryć.
Listy - reprezentują poezję dyskursywną czy perswazyjną. Mogą być przykładem publicystyki wierszowanej, ale przede wszystkim są to poetyckie rozprawki na temat rozmaitych zagadnień. Charakteryzują postawę poety - intelektualisty.
Bajki - najlepszy jest tutaj Krasicki. Bajki te wyróżniają się artyzmem; są to bajki epigramatyczne, zwięzłe, 4-6-wersowe, precyzja kompozycji, oszczędność i dobór słów, celność pointy. Tu Krasicki - mędrzec. Krasicki wypowiada smutne prawdy z uśmiechem mędrca, jakby z dystansu. Tu stara się, głosząc zasady zdrowego rozsądku i umiaru postępowania, ostrzegać przed fałszem.
Wiersze różne i wiersze z prozą, tzw. menippejskie - utwory refleksyjne, wyrażają zadumę nad losem człowieka, sensem życia.
Stanisław Trembecki (1739 - 1812)
poeta doctus, erudyta, poeta libertyn, wyznawca filozofii doby oświecenia (kult pełnej i bujnej natury), związki z twórczością Naruszewicza, La Fontaine'a, Pope'a, Lukrecjusza
Bajki - świetnie skreślone obrazki, w których zwierzęta nie są tylko umownymi symbolami, ale żyją indywidualnym życiem. Bogaty i różnorodny język.
Jest wyrazicielem postępowych ideałów epoki. Libertynizm jego objawia się w krytyce Kościoła i religii, w swobodzie scen erotycznych.
Poematy: Powązki, Polanka, Sofiówka - zawierają elementy dydaktyki i refleksji filozoficznej
Tomasz Kajetan Węgierski (1756 - 1787)
autor poematu heroikomicznego Organy
wiersze jego wydał Mostowski w 1803 r.
Poeta - lbertyn, śmiały krytyk magnaterii, satyryk, atakował negatywne zjawiska i osoby. Sceptyk religijny, swobodnie dotykał tematów drażliwych
Portrety pięciu Elżbiet - rysuje złośliwie wizerunki dam, przedstawicielek rodzin magnackich
Organy - poemat heroikomiczny, atakujący duchowieństwo
Poeci związani z dworem
Franciszek Karpiński (1741 - 1825)
autor pieśni Laura i Filon, a także tzw. pieśni nabożnych: Kiedy ranne wstają zorze, Wszystkie nasze dzienne sprawy i kolędy Bóg się rodzi
przepływa przez jego twórczość nurt uczuciowy, choć nie tylko
Przełożył też Psalmy Dawida
Wprowadza wyrażenia proste, nawet prozaiczne. Bardzo ważny jako autor erotyków - Do Justyny. Tęskność na wiosnę.
Nuta elegijna: Powrót z Warszawy na wieś.
Pieśń dziada Sokalskiego - powstała po rozbiorze, słowa przepojone goryczą i smutkiem wypowiada dziad wędrujący z lirą
Żale Sarmaty - elegia żałobna po utracie ojczyzny. Powstała w stanie rezygnacji i opłakiwania przeszłości Polski.
Franciszek Dionizy Kniaźnin (1745 - 1807)
stał się symbolem tragedii narodu
Liryki miłosne Kniaźnina wyróżniają się delikatnością, prawdą prawdziwego przeżycia.
Wyraz niepokoju Lękliwa miłość - liryk, który oddaje nastrój wewnętrznej rozterki, oczekiwania
Krosienki - tu odsłania się psychika młodego dziewczęcia pragnącego ukryć swe uczucia przed ukochanym
Dwie lipy, Dwie gałązki - dwa warianty tego samego tematu. Dramatyczna historia miłości dwojga ludzi, którym los nie dał się połączyć.
Ody polityczne
Pierwiastek sarmatyzmu: Do wąsów.
Przejaw mesjanizmu: Na rewolucję 1794
Elegia Na śmierć Dekierta prezydenta Warszawy
Józef Szymanowski (1748 - 1799)
Autor wierszowanego przekładu z prozy Moneskiusza Świątynia Wenery z Knidos
Szymanowski bliski jest Kniaźninowi, ale różni się własną tonacją. Jest tutaj refleksyjność, poddanie introspekcji + wiersze w duchu sentymentalno-rokokowym.
Teofila Glińska
Związana z siedzibą Joachima Chreptowicza w Szczorsach. Poetka wyraża sentyment dla przyrody, bardzo ważne jest współczucie, jakie okazuje biednym i nieszczęśliwym. Refleksja moralno-filozoficzna towarzyszy obserwacji świata. Duch zasad humanitaryzmu.
Ignacy Bykowski (1750 - 1817)
Autor wiersza Do Tadeusza Mostowskiego - ciekawej próby autobiografii poetyckiej. Ocena własnych przeżyć duchowych, głównie miłosnych. Głęboko pesymistyczny obraz.
Do Tadeusza Mostowskiego - wiersz autobiograficzny, rozważa całe swoje życie, porwany między fale, zabawa, o miłości, zbytnim był pochlebcą, sidła miłości, brzydzi się podłością ludzkiej natury.
Jan Paweł Woronicz (1757 - 1829)
Autor Wiersza na pokoje nowe w Zamku Królewskim
Pieśni wiejskie dla księdza Gaspa Ciszowskiego
wrażliwość na uroki przyrody
Poezja związana z Sejmem Wielkim, Targowicą, powstaniem kościuszkowskim
Franciszek Zabłocki (1752 - 1821)
Komediopisarz i poeta: sielanki, listy poetyckie, satyry
Satyry - mają charakter polityczny; krytykują konkretne osoby, ostra krytyka, niekiedy pamflet: Doniesienie, Opisanie geniusza satyry autorowi paszkwilów, Do Jezierskiego kasztelana, Do Branickiego
Atakuje zdrajców targowickich, nieprawość.
Jakub Jasiński (1761 - 1794)
Przywódca powstania na Litwie, generał, który zginął w 1794 r. na szańcach Pragi; bardzo różnorodna twórczość: żartobliwa piosenka o Jasiu i Zosi, wiersz do Boga, pamflety (Do świętoszka), libertyński poemat (Sprzeczki)
Postawa antymonarchiczna , uwielbienie Francji rewolucyjnej; wolność, wiara w zryw rewolucyjny narodu. Utwory pisane głównie stylem wysokim, forma posłania poetyckiego bez ornamentacji.
Jaś i Zosia - wesoła pioseneczka, Zosia objadała wszystkie wiśnie z ogrodu Jasia, po raz kolejny ta sama sytuacja - i Jaś złapał Zosię i...
Do Boga - pyta Boga o swoje przeznaczenie, plan, wychwala boską potęgę i sprawiedliwość, narzeka na lud głupi, zabobonny
Do świętoszka - gani zabobony, święconą wodę, sztuczność, w pozornej świętości widzi grzech i podłość, gani też nauki religijne, a pragnie rzetelnej wiary, wychwalania stworzeń Boga, np. w naturze
Julian Ursyn Niemcewicz (1758 - 1841)
Komedia polityczna Powrót posła
Był też autorem bajek politycznych, zawierających przejrzystą alegorię do aktualnych stosunków i wydarzeń oraz wierszy okolicznościowych.
Wojciech Bogusławski (1757 - 1829)
Aktor, komediopisarz
Wplatał do swych utworów piosenki
Alojzy Feliński (1771 - 1820)
Czynny poeta powstania kościuszkowskiego. Ułożył Pieśń ochotników krakowskich, był autorem wierszy na cześć Kościuszki.
Po upadku powstania poezja zamarła. Ton, który jej towarzyszył, był elegijny, wyrażał smutek i żal po stracie ojczyzny, nastrój żałobny.
Józef Morelowski (1777 - 1845)
Adam Jerzy Czrtoryski (1770 - 1822)
Bard polski - poemat, w którym odsłania nieszczęścia, gorzki. Bard niegdyś opiewał szczęście Polski, lecz dziś ona jest nieszczęśliwa, gani tyranów, pragnie wolności, wiary, odrodzenia Polski, pytania do Boga - gdzie jest, dlaczego nie pomaga.
Józef Wybicki (1747 - 1822)
Pieśń Legionów (1797) - utwierdza wiarę we własne siły, podtrzymuje wolę zwycięstwa. Symbol trwałości narodu. Ta pieść otwiera rozdział polskiego romantyzmu.