POEZJA CZASÓW SASKICH
*W dziejach literatury polskiej XVIII w. wyróżniamy dwa etapy - tzw. czasy saskie (upadek i zacofanie kulturalne), etap obejmujacy lata panowania Augusta III i przede wszystkim Stanisława Augusta Poniatowskiego (odrodzenie literatury i kultury, doba polskiego Oświecenia). W latach 40. i 50. XVIII w. - „świt nowych idei”, w latach późniejszych - doba stanisławowska, okres Oświecenia dojrzałego.
*Pierwsza poł. stulecia pozostaje pod wpływami stylu barokowego → Piotr Franciszek Alojzy Łoski, Wojciech Stanisław Chróściński, Karol Mikołaj Juniewicz, Hilarion Falęcki, Franciszek Gościecki, Dominik Rudnicki, Jan Stanisław Jabłonowski, Antoni Sebastain Dembowski, ks. Józef Baka, Elżbieta Drużbacka, Józef Andrzej Załuski, Franciszka Urszula Radziwiłłowa, Antonina Niemiryczowa, Wacław Rzewuski.
*Przykładem dokonującego się przełomu w sztuce poetyckiej jest twórczość Elżbiety Drużbackiej - tradycyjny sposób myślenia, przywiązanie do barokowych środków ekspresji, ale też niezwykłość pomysłu, prostota i renesansowy ideał harmonii (echa pieśni Kochanowskiego). W „O nauce wierszopiskiej” Wacława Rzewuskiego występują klasycystyczne rysy, ideał sztuki harmonijnej, opartej na autorytecie poezji antycznej.
*Twórczość Józefa Epifaniego Miansowicza jest zjawiskiem przejściowym, należy bowiem do dwóch epok: saskiej i stanisławowskiej. Historia literatury jest procesem ciągłym, w którym tendencjom schyłkowym towarzyszy jednocześnie narastanie nowych idei i form artystycznego wyrazu.
POEZJA CZASÓW STANISŁAWA AUGUSTA
*Wstąpienie na tron Stanisława Augusta (1764) przyjmujemy za punkt startowy nowej sytuacji kulturalnej związanej z działalnością reformatorską króla.
*Literatura nacechowana była dydaktyzmem, miała dopomagać w dążeniu do reform ustrojowych i gospodarczych, kształtując nowy model bohatera i podsuwając różnego rodzaju propozycje lepszego urządzenia świata. Była mocno związana z życiem publicznym. Walczyła o nowe ideały, szukała prawdy o świecie, była dyskursywna i zintelektualizowana.
*W okresie napięć politycznych, konfederacji barskiej, w dobie Sejmu Wielkiego i powstania kościuszkowskiego dochodziły do głosu tematy polityczne, rewolucyjne. Literatura stanęła w służbie polityki, stała się narzędziem walki ideowej w formie apelu, satyry, pieśni wojennej, by wyrażać nastroje panujące w społeczeństwie.
*Poezja okolicznościowa nawiązująca do aktualnych sytuacji i osób, które uczestniczyły w wydarzeniach historycznych - retoryczność i publiczy charakter literatury, satyryczne ujęcie, osobisty stosunek do opisywanych wydarzeń (satyry, listy poetyckie, wiersze okolicznościowe, poemat heroikomiczny, bajka).
*Satyra ganiła, piętnowała, atakowała wszystko, co należało krytykować, ośmieszała zjawiska negatywne.
*Bajka za pomocą alegorycznych obrazów krytyowała świat, ale i kazała się nad nim zamyśleć, formułowała w postaci morału prawdy filozoficzne, docierała do natury człowieka, oddzielała pozór od prawdy, kierowała uwagę na różne zjawiska społeczne i polityczne. Zwierzęta, rośliny i przedmioty służyły za kostium, za którym kryła się prawda o ludziach.
*Oda sięgała korzeniami do tradycji antycznej Pindara i Horacego, reprezentowała styl wysoki
*Sielanka - nawiązywała raczej do tradycji francuskiej, zawierała cechy poezji sentymentalnej, przedstawiającej sceny pasterskie przepjone tkliwą uczuciowością oraz znamiona poezji rokokowej (sztuczność, maniera, teatralny gest)
*Poemat opisowy i dydaktyczny reprezentował obok powieści epikę XVIII w. - tendencje racjonalistyczne i klasycystyczne. Poemat opisowy, np. „Sofijówka” Trembeckiego - opis służy nie tylko samemu opisowi piękności natury czy sztuki, ale wyraża też treści ideowe i filozoficzne, zamyka refleksję intelektualną nad istotą życia, jego sensem, pojęciem trwania i przemijania.
*Poemat heroikomiczny → utwór, w którego założeniach artystycznych tkwi element parodii i którego celem jest przedstawić temat błahy jako bohaterski, kontrast między treścią a formą, która w rytmy heroicznego eposu ubiera żartobliwy temat, libertynizm → krytyczne akcenty w stosunku do religii, Kościoła i duchowieństwa, podważanie zakorzenionych w świadomości przesądów, demaskowanie obłudy i fałszu, aluzyjność, element groteski, humor i satyra, np. „Myszeidos”, Monachomachia”, „Antymonachomachia” Krasickiego, „Organy” Węgierskiego
*Epigram → w literaturze politycznej, jako złośliwy pamflet portretujący oblicze moralne postaci, stawał się ostrym narzędziem walki atakującym przeciwników politycznych, bajka epigramatyczna Krasickiego (pointa, wyraziste treści)
*Elementy sarmackie → w odach Naruszewicza (tok inwersyjny, rubaszne zwroty), u Karpińskiego - elementy baroku w makabrycznej scenie wojennej, w pochwale Czarnieckiego, w środkach ekspresji stylistycznej
*Klasycyzm opiera się na zasadach porządku i ładu artystycznego, ceni ideał poezji antycznej i głosi pochwałę rozumu jako podstawowej drogi rozwoju sztuki. Odowływano się do rzymskich poetów, wykorzystywano postacie i sceny mitologiczne, odżyła poezja Jana Kochanowskiego i Szymona Szymonowica, przekładano francuskich twórców - Boileau, La Fontaine, Marmontel, J. B. Rousseau, Voltaire itd.
*Sentymentalizm → nacisk na uczucie jako główne źródło inspiracji artystycznej, rozwój liryki osobistej, zwłaszcza erotycznej, religijnej i ptriotycznej, sielanka i elegia, ton rzewności i tkliwości, odsłanianie stanów uczuciowych, tematy ludowe, nowy bohater literacki - chłop, sceny wzięte z życia codziennego, obrazki rodzinne, motywy przyrody, bezpośredniość wyznania i protota wypowiedzi, odrzucenie stylu wysokiego, pojęć abstrakcyjnych, motyw łez, westchnień, element sztuczności, nienaturalna reakcja uczuciowa
*Poezja preromantyczna → zjawiska poprzedzająca czasowo i treściowo poezję romantyczną, np. motywy ludowości i historii średniowiecznej
*Poezja rokokowa → małe formy, rozwijała się w atmosferze salonu, służyła zabawie i przyjemności, lekka, żartobliwa, swawolna, z pierwiastkiem erotycznym, zmysłowość, dyskretny humor, elegancki żart
*Poezja barska → wyrażała uczucia i nastroje konfederatów walczących w obronie wiary katolickiej i wolności, łączyła żarliwość religijną z patriotyzmem, poezja konserwatywna społecznie, atakowała króla Stanisława Augusta, pieśni religijne, patriotyczne, wojenne, satyryczne, idea Polski jako narodu wybranego (mesjanizm), opiewanie przywódców konfederackich, satyry na stronników króla, tendencje poezji niepodległościowej, wezwanie do walki z przemocą
Franciszek Ksawery Dmochowski → „Sztuka rymotwórcza” - wyrażała aspiracje artystyczne epoki, cele i zadania poezji, charakteryzowała jej poszczególne rodzaje i gatunki
Franciszek Bohomolec → redaktor „Monitora”, autor komedii, utworów poetyckich (radość życia, wesoła zabawa towarzyska, pieśni biesiadne)
Gracjan Piotrowski → nawiązanie do Kochanowskiego, krytyka zjawisk życia obyczajowego, zacofania w oświacie i ciemnoty szlachty
Adam Naruszewicz → historyk i tłumacz Tacyta, autor ód okolicznościowych i medytacyjnych, satyr, sielanek, obrońca chłopów i mieszczan, moralista i patriota.
W „Satyrach” nawiązał zarówno do Boileau, jak i do Potockiego oraz Opalińskiego, atakował wady obyczajowe i ludzkie słabości, niesprawedliwości społeczne, nędzę moralną. Nowatorski język, wyrażenia z mowy potocznej, ekspresyjność.
Ody polityczne, np. „Głos umarłych” - dramatyczny rozrachunek ze współczesnym poecie społeczestwem, głos oskarżenia, ale i przestrogi, wyraz rozmyślań nad przeszłością narodu, próba diagnozy choroby rzeczypospolitej chylącej się ku upadkowi.
Oda „Balon” - pochwała geniuszu i rozumu ludzkiego zdolengo odkrywać nieznane prawa przyrody i torować drogę postępowi ludzkości.
Ody do króla Stanisława Augusta - sławił w wysokim stylu jego walory duchowe, podnosił jego znaczenie jako opiekuna sztuk i nauk
Wiersze lekkie, kameralne, np. „bukiety na imieniny” - „Do kominka”, „Filiżanka”
Ignacy Krasicki → dydaktyzm, moralizatorstwo, jasność, piękna polszczyzna, artystyczna kompozycja, ironia, drwina, ośmiesza przeciwnika wykazując wszystkie jego wady, nieraz gorzki i bolesny dowcip, realizm
Poematy heroikomiczne - oparte na treści żartobliwej, dzięki swej aluzyjności i żywiołowi satyry trafiały w aktualne problemy kraju i społeczeństwa
„Listy” - poezja dyskursywna, perswazyjna, poetyckie rozprawki na rozmaite tematy
Bajki epigramatyczne - artyzm, zwięzłość, cztero- i sześciozgłoskowe, oszczędność w doborze słów, celność pointy, okiem filozofa ogarnia świat i ludzi, by na podstawie analizy panujących w nim stosunków i obserwacji natury ludzkiej wypowiadać prawdy ogólne o życiu i człowieku, niespawiedliwość świata, w którym rządzi gwałt i przemoc, śmieszność, głupota i chciwość górują nad ludzkimi cnotami, głosi zasady zdrowego rozsądku i umiaru w postępowaniu, chwali dzielność i pracowitość, ostrzega przed fałszem pięknie brzmiących słów
Stanisław Trembecki → poeta libertyn, burzyciel ustalonych autorytetów, wyznawca oświeceniowej filozofii, kult bujnej i pełnej natury, wyznawca polityki królewskiej, składał hołdy carycy Katarzynie, potępiał fanatyzm, krytykował Kościół i religię, swobodne traktowanie scen erotycznych, wyraziciel postępowych ideałów.
Jego bajki są przetworzeniami bajek La Fontaine'a, zwerzęta tam są symbolami, ale i żyją własnym indywidualnym życiem, bogaty język
Poematy opisowe, np. „Polanka”, „Powązki”, „Sofijówka”- zawierały elementy dydaktyzmu i refleksji filozoficznej
Tomasz Kajetan Węgierski - poeta-libertyn, wrażliwy na sprawy społeczne, smiały krytyk magnaterii, satyryk, krytykował konkretne osoby, swobodnie dotykał drażliwych tematów
Poemat heroikomiczny „Organy” - krytyka duchowieństwa i róznych przejawów zacofania
Listy poetyckie - wierszowane rozważania pół żartem, pół serio, dowcipne, niepozbawione głębszej refleksji
*Naruszewicz, Krasicki i Trembecki byli związani z dworem królewskim, bliska im była estetyka klasycyzmu, zaś Karpiński, Kniaźnin, Szymanowski byli bliscy dworom Izabeli i Adama Czartoryskich w Warszawie i w Puławach, byli przedstawicielami polskiego sentymentalizmu
Franiszek Karpiński → autor pieśni religijnych, tzw. pieśni nabożnych, np. „Kiedy ranne wstają zorze...”, „Wszystkie nasze dzienne sprawy...”, kolędy „Bóg się rodzi...”, przekładu „Psalmów Dawida”, pieśni „Laura i Filon”. Rezygnował z retoryki i patosu, wprowadzał wyrażenia proste, niekiedy nawet prozaiczne.
Wiersze erotyczne - zmysłowość, miłość staje się żywiołem, wyraża siłę instynktu, który objawia się w przyrodzie. W utworze „Do Justyny. Tęskność na wiosnę” w oryginalny sposób wyraża niepokój serca przy pomocy metafory wziętej z obserwacji przyrody widzianej okiem gospodarza.
„Powrót z Warszawy na wieś” → próba refleksji filozoficznej nad życiem, wyraz rozczarowania, goryczy i żalu do losu, że obszedł się z nim surowo, nie darząc go zaszczytami i majątkiem, wypowiada surowy sąd o współczesnych mu czasach, które nie potrafiły docenić jego wartości, tony elegijne
„Duma Lukierdy...” → pieśń nawiązująca tematem do średniowiecza, do dramatycznych losów żony księcia Przemysława
Wiersze patriotyczne → bliska im była idea reformy państwa w duchu Konstytucji 3 mają, sprawa ulżenia doli chłopa, np. „Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim...” - dziad wędrujący z lirą wypowiada smutne słowa o okropnym „losie krajowym”, ubogi chłop, jest przedstawicielem ludu, wyrazicielem narodowego dramatu, „Żale sarmaty...” - elegia żałobna po utracie ojczyzny
Franciszek Dionizy Kniaźnin → po upadku państwa postradał zmysły, stał się symbolem tragedii narodu, należy do nurtu uczuciowego XVIII w., sporo u niego utworów bliskich poezji rokokowej, anakreontyków, drobnych, żartobliwych wierszyków
Liryki miłosne - próbuje dotrzeć do głębszych warstw życia uczuciowego, delikatność, uczucia łagodne, smutek, tęsknota, żal.
Ody patriotyczne - pytania retoryczne, apostrofy, rekwizyty antyczne i mitologiczne.„Na rewolucję 1794” - przejaw mesjanizmu, przekonanie o opiece Boga nad Polską, wiara w naród wybrany
Józef Szymanowski → autor wierszowanego przekładu z Monteskiusza - „Świątynia Wenery w Knidos” oraz wierszy utrzymanych w duchu poetyki sentymentalno-rokokowej, refleksyjność poddająca własne uczucia introspekcji, nieraz utwory pogodne, swawolne, z motywami ludowymi
„Co też ta miłość wyrabia ze mną” - prostota, autoanaliza psychologiczna, miłość jako stan uczuciowy, w którym przeplatają się radość i smutek, bojaźń i nadzieja, troska i szczęście
*Okres Sejmu Czteroletniego, rządów targowickich i powstania kościuszkowskiego sprzyjały rozwojowi poezji, nasyconej treściami aktualnymi. Poezja stała się narzędziem walki ideowej i służyła politycznej propagandzie. Satyra uderzała w przeciwników politycznych, demaskowała zdrajców, broniła honoru i godności narodowej. W postaci apeli, wezwań do walki, pieśni na cześć Kościuszki, wierszy okolicznościowych związanych z walkami powstańczymi oddawała nastroje panujące w społeczeństwie, podtrzymywała na duchu, dodawała wiary w zwycięstwo. Wiersze z elementami religijnymi, mesjanistycznymi, nieraz wiersze rewolucyjne, antymonarchiczne. Były zjawiskiem anonimowym, atakowały dostojników państwowych i króla, więc autorzy byliby aresztowani
Franciszek Zabłocki → należał do obozu patriotycznego, komediopisarz i poeta, pisał sielanki, listy poetyckie, satyry.
Satyry - charakter polityczny, krytykowały konkretne osoby, ostre, bezkompromisowe, przybierały nieraz postać pamfletu, atak na zdrajców targowickich i krytyka wszelkich nieprawosći, usiłuje walczyć ze złem moralnym
Julian Ursyn Niemcewicz → napisał komedię polityczną „Powrót posła”, autor bajek politycznych zawierających przejrzystą alegorię do aktualnych stosunków w kraju
Wojciech Bogusłwski → aktor i komediopisarz, wplatał do swych utworów piosenki, np. w „Krakowiakach i góralach”
Alojzy Feliński → czynny poeta powstania kościuszkowskiego, ułożył „Pieśń ochotników krakowskich”, był autorem wierszy na cześć Kościuszki, napisał „Barbarę Radziwiłłównę”
*Poezja okresu rządów targowickich i powstania kościuszkowskiego była wyrazem żarliwości patriotycznej, przepajały ją rewolucyjne treści społeczne, niosła wiarę w braterstwo ludów, niektóre zaprawione goryczą klęski, oburzenia, oskarżenia pod adresem króla, wiersze anonimowe w krótkich hasłach, zwięzłych formułach ukazywały dążenia patriotów, ideały wolności i wyzwolenia społecznego.
*Po upadku państwa poezja nie zamarła, towarzyszył jej ton elegijny, wyrażający smutek i żal po stracie ojczyzny, oddawał nastrój żałoby
Adam Jerzy Czartoryski → działacz polityczny, potomek magnackiego rodu, napisał poemat „Bard polski” - odsłania nieszczęścia, jakie nawiedziły kraj rodzinny, składa hołd bohaterom narodowym, obrazy nieszczęśliwego kraju, gorzka refleksja nad losem ojczyzny, motym nadziei, płynącej z przekonania, że śmierć poległych braci nie poszła na marne
*Poza granicami kraju panują zupełnie inne nastroje. Legionom Dąbrowskiego towarzyszy pieśń pogodna w nastroju, pełna wiary w przyszłość, ożywiona duchem zwycięstwa. Jest to powstała w 1797 r. „Pieśń Legionów” Józefa Wybickiego, zwana popularnie „Mazurkiem Dąbrowskiego”. Utrata państwa nie oznacza unicestwienia narodu, utwierdzała wiarę we własne siły, podtrzymywała wolę zwycięstwa, tchnienie nowych czasów, siła gorącego uczucia i wiara w spełnienie pragnień. Jest to pieśń, która zamyka polskie Oświecenie, a otwiera rozdział polskiego Romantyzmu.
FRANCISZEK DIONIZY KNIAŹNIN (1749 lub 1750 - 1807)
Poeta, dramatopisarz, tłumacz. Uczył w kolegium jezuickim w Warszawie, sekretarz i nauczyciel na dworze Adama Czrtoryskiego, pracował w Bibliotece Załuskich, w 1783 r. powołany na dwór Czartoryskich w Puławach, gdzie został nadwornym poetą. Po drugim rozbiorze popadł w obłęd, opiekował się nim Franciszek Zabłocki
*DO LUTNI → poezja jest sposobem na utrapienia, jest nektarem dla zmysłów. Nawiązania do Orfeusza (poruszał śpiewem drzewa i skały), Amfiona (zbudował mury tebańskie, głazy układały się same przy dźwiękach jego liry), Ariona (został wrzucony do morza i uratowany przez delfina oczarowanego jego sztuką)
*LĘKLIWA MIŁOŚĆ → zwraca się do Korynny, walczy w nim miłość, która pcha go do działania oraz bojaźń, która go cofa, obie są równie silne, od Korynny wyroku zależy, która wygra. Liryk oddający nastrój wewnętrznej rozterki, oczekiwania, niepewności
*KROSIENKA → „w rodzaju pasterskim”,odsłania się psychika młodej dziewczyny, która pragnie ukryć swoje uczucie przed ukochanym, nie może się skupić na krosnach, bo oczekuje przyjazdu ukochanego Filona, wygląda przez okno i nasłuchuje, on nie zna jej uczuć.
*DO WĄSÓW → pierwiastek sarmatyzmu, wąsy są największą ozdobą, teraz kobiety się z nich śmieją i wolą wyperfumowanych facetów, ale kiedyś „Bożek miłości na wąsach siadał”, panie były w stanie oddać za nie życie, symbol męstwa, nosili je królowie, bohaterowie i autor też „pokręca wąsa”, bo jest Polakiem (symbol narodowy)
*DWIE LIPY → dramatyczna historia miłości dwojga ludzi, którym los nie dał się połączyć. Dwie lipy stoją na dwóch brzegach rzeki, która je rozdziela, skłaniają się ku sobie, ale nigdy się nie złączą
*O ELIZIE → Eliza się obraziła, nie wiadomo za co, jej kochanek boi się pytać o co chodzi, więc nie może spać całą noc. Następnego dnia już jej przeszło, ukochany ma nadzieję, że będzie dobrze, ale boi się jutra.
*NA ŚMIERĆ J[ANA] DEKIERTA, PREZYDENTA WARSZAWY → lud płacze za swoim ojcem i bratem. Wychwalanie jego cnót - skromność, traktowanie ludzi równo (walczył o prawa dla mieszczan), muzy kazały autorowi upamiętnić prezydenta. Rząd stracił najwększa opokę. Uwydatnia w dramtyczny sposób konieczność poprawy położenia ludu w imię ogólnonarodowego interesu