POEZJA POLSKA 1800 - 1830.

Oprac. Zdzisław Libera

PERIODYZACJA:

Granica 1800 - 1830 jest umowna. Właściwie stanowią ją dwie daty: III rozbioru Polski (1795) oraz zamykająca - wybuchu powstania listopadowego 1830.

Wybuch powstania listopadowego jest granicą historycznie utrwaloną, a w całości poezji polskiej romantycznej - wyraźną cezurą.

1797 - powstaje Pieśń Legionów Józefa Wybickiego oraz Mazurek Dąbrowskiego

1800 - powstaje Towarzystwo Przyjaciół Nauk (symboliczne świadectwo istnienia narodu polskiego)

1807 - Księstwo Warszawskiego

Królestwo Polskie (na podstawie ustaleń Traktatu Wiedeńskiego)

1817 - Uniwersytet Warszawski?

1822 - data przełomowa - publikacja Ballad i romansów Mickiewicza

Periodyzacja wg Mochnackiego:

1815 - 1822 - zwrot ku przeszłości, tęsknota za wolnością, przekonanie o nienaturalności stanu niewoli, w jakim znalazła się Polska

1822 - 1828 - data otwierająca to publikacja „Ballad i romansów” Mickiewicza. Czas wielkiej rewolucyjnej i groźnej poezji, rozbudzającej chęć walki.

1828 - 1830 - data otwierająca to publikacja „Konrada Wallenroda”, żywioł rewolucji zakończony powstaniem listopadowym.

POEZJA 1800 - 1830 - TRENDY:

Poezja lat 1800 - 1830 to teren ścierania się bardzo różnorodnych zjawisk, przeplatania się licznych prądów i kierunków, a od lat dwudziestych - konfliktu klasyków z romantykami (atmosfera sporów i polemik przyczyniła się do ożywienia intelektualnego narodu). Zjawiskom tym stale towarzyszy rosnące napięcie polityczne, związane ze stratą niepodległości.

Poezję lat 1800 - 1830 kolejno charakteryzują:

klasycyzm postanisławowski (gatunki: ody, poematy opisowe, listy poetyckie)

sentymentalizm XIX - wieczny(duma, sielanka, elegia)

romantyzm (ballada, romantyczna powieść poetycka, sonet)

Zjawiska charakterystyczne dla poezji polskiej w latach 1800 - 1830:

to elegijny - związany ze smutkiem po utracie ojczyzny. Objawia się w nim nuta narodowo - patriotyczna. Często łączy się z refleksją historiozoficzną, pierwiastkiem narodowo - moralistycznym (np. Woronowicz), odzyskanie niepodległości postulowane poprzez odrodzenie moralne i religijne.

Tematyka wojenna

pieśni / piosenki

ody (gł. ku czci Napoleona), Osiński, Koźmian, Wężyk

ŻYCIE KULTURALNE I POLITYCZNE:

Po roku 1820 wyodrębniają się dwa nurty życia politycznego:

oficjalny - reprezentowany przez rząd, sejm, instytucje państwowe i społeczne

podziemny - spiski akademickie (skupiające młodzież akademicką i wojskowych)

Do roku 1821 działa w Królestwie Polskim Wolnomularstwo propagujące poglądy utrzymane w duchu humanizmu i liberalizmu, łagodzące sprzeczności klasowe. Z Wolnomularstwa wywodził się Walerian Łukasiński, założyciel Towarzystwa :Patriotycznego.

Literaturę przed rokiem 1822 niejednorodnie nazywa się literaturą: późnego oświecenia, późnego klasycyzmu, pseudoklasycyzmem, klasycyzmem postanisławowskim, sentymentalizmem, preromantyzmem.

Ośrodkami kulturalnymi jest Warszawa, Wilno i Lwów.

Uniwersytet Wileński - Jerzy Czartoryski

Liceum Krzemienieckie - Tadeusz Czacki

Kulturalne ożywienie przejawia się m.in. w:

rozwoju wydawnictw periodycznych:

~ „Pamiętnika Warszawskiego”, red. Feliks Bentkowski - organ liberalny zw. z TPN i UW

~ „Tygodnika Polskiego i Zagranicznego”

~ „Biblioteki Polskiej”

~ „Dziennika Wileńskiego”

Miesięczniki, tygodniki, prasa upowszechniały literaturę wśród szerokiego grona czytelników. Czytano szczególnie: poezję, tłumaczenia, rozprawy krytycznoliterackie, artykuły dotyczące kultury, felietony i recenzje.

działalności salonów literackich:

~ salon Wincentego Krasińskiego

~ salon M. Wirtemberskiej (tzw. „błękitne soboty”) w okresie Ks. Warszawskiego

~ arystokratyczny salon Stanisława Kostki Potockiego i Stanisława Małachowskiego

~ inteligencki salon Józefa Lipińskiego

ożywieniu życia akademickiego:

~ otwarte wykłady na UW Ludwika Osińskiego i Kazimierza Brodzińskiego

rozwoju powieści (w latach 1800 - 1830):

Malwina - Maria Wirtemberska

Nierozsądne śluby - Feliks Bernatowicz

Julia i Adolf - Ludwik Kropiński

Jan z Tęcyna - J. Ursyn Niemcewicz

Pojata, córka Lizdejki - Feliks Bernatowicz

rozwój dramatu (forma tragedii klasycystycznej, najczęściej podejmowały tematykę z przesłaniem narodowym, przez pryzmat indywidualnych tragedii ukazujące dawną Polskę):

Barbara Radziwiłłówna - Alojzy Feliński

Ludgarda - Ludwik Kropiński

Żółkiewski pod Cecorą - Ignacy Humnicki

KRYTYKA (KLASYCY, ROMANTYCY):

W krytyce opisywanego okresu prym wiodą Kazimierz Brodziński i Maurycy Mochnacki:

Kazimierz Brodziński	Maurycy Mochnacki
Autor słynnej rozprawy „O romantyczności i klasyczności, tudzież o duchu poezji polskiej” (1818)	Publikował, gdzie tylko się dało swoje artykuły - eseje (nacisk na indywidualne wartości dzieła i obrazowanie)
Rzecznik kompromisu artystycznego pomiędzy klasykami a romantykami	Promotor romantyzmu w Polsce
- Patriotyzm konserwatyzm klasyków starożytnych łączyć chciał z charakterystycznymi dla polskiego romantyzmu cechami (prostota, imaginacja, tkliwość) - postulat poezji narodowej („sielstwo”), „poezja jest zwierciadłem każdego wieku i narodu” - postulat ogólnodostępności poezji - cel poezji - dydaktyczny; docenienie przeszłości, nauka, moralna odnowa - istotna jest kategoria smutku egzystencjalnego	- nacisk na ważność poezji gminu - krytyka francuskich teoretyków i krytyków, poetyki normatywnej (np. Boileau, Dmochowskiego) - poezja narodowa o wiele ważniejsza od tłumaczeń, które mają znamiona epigonizmu - prawidła „dobrego smaku i przyzwoitości” rodzą krytykowane rymopisarstwo - filozofia - krytyka organicznego rozumu, „instynktem duszy” jest intuicja, natchnienie, idealizm. - literatura wyrażać ma ducha narodu: „nie same zielone gaje i dąbrowy ma ziemia polska, ale także granitowe skały i przepaście, a w klimacie tutejszym są burze nawalne i pioruny - jak w historii”

PRZEDSTAWICIELE NURTÓW:

Stronę klasyków zajmowali:

Ludwik Osiński (profesor uniwersytecki, dyrektor teatru, tłumacz. Klasycyzm rozumiał szeroko, estetyka literacka to nie tylko ślepe naśladowanie starożytnych i trzymanie się ich reguł. Uznawał prawidła Horacego za kodeks dobrego smaku, ale nie musiały one obowiązywać geniuszy nieschematycznych. Przy tym całkowite lekceważenie zasad obowiązujących w sztuce było dla niego naganne.

Stanisław Kostka Potocki (zm. 1821, kiedyś poseł na Sejm Czteroletni, działacz polityczny i oświatowy z czasów Księstwa Warszawskiego i Księstwa Kongresowego, członek TPN, mistrz loży wolnomularskiej.

W r. 1811 wydaje „Rozprawę o zasadach krytyki” w której jednoznacznie określa swoje stanowisko - starożytność jest „czystym źródłem” smaku literackiego. Postulował rozsądek, porządek, bronił czystości języka i czystości stylu. Mickiewicz wykpiwa jego kult w przedmowie do II wydania swoich Poezyj).

Kajetan Koźmian - znany ze swych ód napoleońskich, w których cesarza francuzów i domniemanego wybawcę Polski przedstawiał jako boga, stwórcę.

A. Feliński

nurt klasyczno-oświeceniowy

ks. Jan Gorczykowski

Franciszek Wężyk - zwolennik rozmaitości, zachwycony Mickiewiczem

Franciszek Morawski - z czasem oddala się od klasyków, z ironią krytykuje spory,wzywa do pogodzenia dwóch porządków

Ludwik Kropiński - umiar, rozsądek

Antoni Górecki - jego poezja to mieszanina stylów oddająca przemiany epoki. Liryki zawierały aluzje do stosunków społecznych i politycznych. Wspomnienia wojenne, tony liryczne i osobiste.

Stanisław Staszic - najważniejsze dzieło to „Ród ludzki” mający formę traktatu filozoficznego. Opowiada ono historię ludzkości od czasów najdawniejszych do współczesnych pisarzowi. Ludzkość ewoluuje, a rozum jest jego najważniejszą, podstawową cechą.

Sentymentalizm (odmienny od XVIII - wiecznego) charakteryzowały go motywy fantastyczne i balladowe, uczuciowość i pierwiastki ludowe. Reprezentowali go:

Brodziński(uznany za twórcę programowej literatury narodowej, rzecznik poezji sielskiej oraz łączenia i godzenia odmiennych zasad i poglądów literacko - poetycznych).

Jan Ursyn Niemcewicz (twórca ponad wszelkimi formułami; pisał zarówno bajki, dumy, poematy jak i powieści, dramaty i wiersze. Jego twórczość charakteryzował narodowy i patriotyczny ton, a pisma były narzędziem walki z wrogiem. Wszechstronność jego dzieł polegała na docenieniu przeszłości, ale i patrzeniu w przyszłość; na bieżąco był z życiem literackim zachodu, pisał dumy „naśladowane z angielskiego”, zainteresowanie i stosowanie nowych literackich wartości objawiało się u niego w posługiwaniu fantastyką, stosowaniu marzeń sennych, grozy. Bajki były często politycznymi alegoriami, miały charakter publicystyczny)

Stanisław Starzyński (Stach z Zamiechowa - polski bard, grający na gitarze, wykonywał pieśni lekkie, swobodne)

Stanisław Jachowicz - pierwszy w Polsce pisarz dla dzieci, niezwykle utalentowany pedagogicznie, autor „Dziennika dla Dzieci”,

W trzecim dziesięcioleciu XIX wieku prym wiedzie Mickiewicz.

Poezja romantyczna stopniowo wypierała poezję późnego klasycyzmu.

Stosunek do romantyków nie był jednoznaczny - doceniano u nich: polot poetycki, śmiałość wyobrażeń, talent. Krytykowano: gwałcenie praw języka i stylu, zły smak i przerost fantastyki.

Po ukazaniu się „Konrada Wallenroda” nie tylko artystyczna strona i rodzaj środków ekspresji używanych w ich twórczości zaczęły budzić niepokój, zwrócono wtedy uwagę również na ideologię sprzeczna z duchem narodu („Konrad Wallenrod” z uwagi na swoje polityczne i moralne znaczenie był krytykowany).

Romantycy nie tworzyli w tym czasie jednolitej grupy poetyckiej - ich poezja była sumą indywidualności.

Ośrodek wileński romantyków reprezentowali:

Tomasz Zan - mason, tworzył ballady, lirykę miłosną („Triolety”, „Cyganka”).

Jan Czeczot - filomata, piosenki, wiersze filareckie (dramat „Tyrtej”, „Prząśniczka”)

Aleksander Chodźka - ballady ludowe („Maliny”)

Antoni Edward Odyniec - Filaret, ballady (interesował się balladą jako gatunkiem)

Wczesny romantyzm związany był ze wschodnimi kresami kraju; Wileńszczyzną ziemiami białoruskimi, Ukrainą. Ukraina stanowiła częsty temat i motyw utworów romantycznych (na wzór romantyzmu angielskiego, w którym „kresami” była Szkocja):

Antoni Malczewski - „Maria” (1825)

Seweryn Goszczyński - „Zamek kaniowski” (pesymizm, groza, makabra, rola poety i poezji)

Józef Bohdan Zaleski - dumki o Kozakach, poeta - śpiewak tworzący lekkie, śpiewne utwory

Tymon Zaborowski - tragedie, „Dumy podolskie”

Poeci powstania listopadowego:

Kazimierz Brodzińskiego

Bruno Kiciński

Franciszek Salezy Dmochowski

Karol Sienkiewicz

Juliusz Słowacki

Franciszek Kowalski

Rajmund Suchodolski

Powstanie listopadowe położyło kres Królestwu Kongresowemu.

oezja polska 1800 -1830, utwory:

KAJETAN KOŹMIAN

Oda na pokój w roku 1809

Forma - 10 dzisieciowersowych zwrotek, wersy 8-zgłoskowe, rymy dokładne, ułożone ababccdeed. Forma dokładna, kunsztowna, odpowiedniość stylu i formy (nawet tytuł charakterystyczny gatunku ody). Jedno odwołanie do mitologicznej postaci - Encelada, giganta walczącego z Zeusem. Klasyk pełną gębą.

tekst ody poprzedzony łacińskim cytatem z Wergiliusza: „I będzie panował nad uspokojonym światem” - charakterystyczne.

Treść - pochwała Napoleona, w tekście ody porównywanego do Boga ze względu na jego moc (zaprowadza „porządek, zgodę i życie”) oraz boską zdolność poskromienia chaosu i budowy nowego ładu. Wezwanie do walki o wolność ojczyzny („Odzyskać przodków zdobycze / Wam przekazał władca świata”).

Bezpośredni zwrot do Napoleona („O, Ty, co Ojczyzną lubą / Raczysz plemię nasze darzyć, / Życie za Ciebie odważyć / Pierwszą naszą będzie chlubą”), obietnica wierności Polaków w walce u boku jego armii.

Krytyczne słowa pod adresem Austrii i Anglii.

Oda na upadek dumnego w roku 1815

forma - 8 dziesieciowersowych zwrotek, wersy 8-zgłoskowe, rymy dokładne, ababccdeed, podkreślone graficznie wcięciami kolejnych wersów. Dwa odwołania do mitologii - Ereb (pośmiertne państwo dusz zmarłych) i Plutona - władcy podziemi.

Treść - Bóg obala prędzej czy później wszystkich pyszałków, podobnie stało się z Napoleonem, którego traktowano z czcią równą Bogu (bano się go, stosował przemoc i terror).

Autotematyczna refleksja - wspomnienie swojej poprzedniej ody, w której Koźmian chwalił Napoleona porównując go do Stwórcy („Bóg to, Bóg - mój głos powtarzał - / Bóg z wieczną władzą i chwałą”). Koźmian, wyraźnie żałując, korzy się i prosi o przebaczenie („Mógłżem tak Stwórcę poniżyć, / Chcąc ku niemu tego zbliżyć, / Co się nie znał być człowiekiem”).

Napoleon zginał z powodu własnej pychy i pewności siebie.

Odę kończy przywołanie Biblii (bezpośredni zwrot do „Księgi”) wraz z księgą apokalipsy („Jedna twoja krwawa karta”). Słabych Biblia ma pocieszać, dumnym nieść przestrogę. Bóg jest uznany za potężnego i wiecznego, los za zdradliwy, a człowiek za nikczemnego.

List odpowiedź Franciszkowi Morawskiego na jego list o klasykach i romantykach

forma - tekst pisany 13 - zgłoskowcem, rymy parzyste, dokładne (takąż samą strukturę ma utwór Morawskiego, do którego Koźmian się odwołuje i obficie cytuje).

Treść - odpowiedź z 1825 r. - polemika z utworem Franciszka Morawskiego, „Klasycy i romantycy w dwóch listach” (Morawski list dedykował Niemcewiczowi, „bezstronnemu sędziemu”, próbował w nim złagodzić spory dwóch stron). Zarzuty pod adresem Morawskiego dotyczą tego, że sam nie stosuje się do zalecanych przez siebie rad („<<Nie ucz się, lecz pisz, jak chcesz!>> - a sam tak nie pisze”). Ironicznie zaleca mu odrzucenie starożytnych wzorców, zapomnienie o dorobku wieków poprzednich, odstawienie dzieł Greków i Rzymian, karci jego pychę i niepokorność. Pisze:

„To to pisarz, co pisze, chociaż nic nie umie;

By nie kradł, nawet imion nie słyszał pisarzy,

Pisze, jak myśli - myśli, jak mu się zamarzy.”

argumentacje swoją wspiera przykładami ze starożytności - Tytusa Flawiusza, Wergiliusza, Horacego.

Ironicznie traktuje zafascynowanie romantyków fantastyką („Łączmy węże z ptakami, z jagnięty tygrysy; / Do końskiej szyi ludzką przypinajmy głowę, / Rybę z piękną kobietą spójmy na połowę”), ludem („zanucą o Kaśce, a choć Kaśka brudną, / Przedmiot gminny dostarczy rymów do osnowy, / Cóż stąd, że nieco trąci - ale narodowy”), naturą („W naturze wszystko piękne, godne oka, ucha, / Równie piękny koń dzielny, jak błotna ropucha”).

Negatywne aluzje do dzieł Goszczyńskiego, Witwickiego, Schillera oraz Mickiewicza.

Zakończenie - „Lecz nie Bóg, ale diabeł takich wieszczów stworzył”.

KAZIMIERZ BRODZIŃSKI

Oldyna

duma galicyjska

wieczorem Oldyna wraca z lasu z wiązką chrustu na plecach, przed kościołem oświetlanym promieniami zachodzącego słońca pada na kolana modląc się do Matki Boskiej o wstawiennictwo za nią, cierpiącą. Mijający ją przechodzień pyta o przyczynę jej łez, Oldyna opowiada swoja historię; niedawno wyszła za mąż za znanego jej od dziecięcych lat Adama, pod koniec weselnej uczty zjawiają się żołnierze austriaccy, biorą do niewoli Adama. Oldyna po czterech latach od tamtych wydarzeń nadal nie ma wieści o mężu, nie wie nawet czy żyje, darmo wypatruje wieści o nim. Jest ponadto przekonana, że jej ukochany zginie (aluzja do wojny francusko - austriackiej 1809 roku w której udział brali Polacy, walczący po dwóch stronach) w walce z „bratnich rąk”. Podróżnego wzrusza zasłyszana historia, zalewa się łzami wspominając przy tym w duszy i swoje młode lata, w czasie których walczył za wolność ojczyzny.

Rolnik

6-ciozwrotkowy (każda zwrotka ma cztery 6-zgłoskowe wersy o rymach aabb), krótki utwór

monolog podpitego rolnika, proszącego w karczmie o jeszcze jedną flaszkę: mówi o tym, że kiedy „podchmielony” pracuje na polu, łatwiej mu znieść myśl o tym, że pracuje dla „obcego” (zaborcy), jego młody i silny syn jest na wojnie. Rolnik obiecuje, że kiedy syn wróci (oczywiście oznaczać to ma wyzwolenie ojczyzny), ten przestanie pić i zacznie uprawiać rolę w ten sposób, by czerpać z niej korzyści dla siebie i swojego potomka.

Chłopek

podobnie jak „Rolnik”; 6-ciozwrotkowy (każda zwrotka ma cztery 6-zgłoskowe wersy o rymach abab), krótki utwór

wypowiedź chłopa wedle którego nie jest dobrym rycerzem ten, kto nie docenia rolników; zaspokajają oni żywnościowe potrzeby społeczeństwa, zasilają skarb państwa płacąc podatki, sam żyje w nędzy nie pozwalając zaznać nędzy innym, a w czasie wojny gotowi są dzielnie walczyć za ojczyznę. Wypowiedź kończy powtórzona zwrotka pierwsza, mówiąca o tym, że marnym rycerzem jest ten, kto nie docenia rolników.

Oda z okoliczności ukończenia „Słownika” Lindego

laudacji na cześć Lindego sprzyja refleksja nad językiem polskim, w którego trwałości autor ody dopatruje się nieśmiertelnego ducha zniewolonego narodu. Linde „uniósł nam drogie szczątki” niszczonej ojczyzny, pokazując, że Polska nie zginęła, bo istnieje jednoczący Polaków język. Mówi: „mowa jest granicą świętą”.

Mozolna i ciężka praca nad powstaniem Słownika rozpatrywana jest w kontekście niebotycznej pracy, podobnej do pracy Herkulesa i często opisywana w kategoriach mitologicznych, co jest charakterystyczne dla gatunku.

Istotny fragment:

„Czeka cię zwycięstwa chwała!

Linde! twa praca spełniona!

Gdzie rąk trzeba Egeona,

Tam dłoń jedna doskonała.”

Poezja konfederacji barskiej

Konfederacja barska (1768-1772) zawiązana została 29 II 1768r. w Barze (miasteczko na Podolu) w imię haseł patriotycznych i w obronie katolicyzmu.

Pieśń konfederacji barskiej - Podmiot mówi w 1 osobie l. poj. Już w pierwszej strofie mówi, że ginie dla wolności i wiary. Porzuca dobra doczesne i swoją pozycję, aby zasłużyć sobie na niebo. Tarczą jego jest krzyż, zbawienie celem - to go motywuje. Nazywa siebie „prawym katolikiem”. Męczeńska śmierć Chrystusa jest przykładem, że warto ginąć za wiarę. Wie jednak, że jego śmierć nie jest równy wyrokowi Jezusa. Chce umrzeć przed czasem, bo wie, że przynajmniej zginie godnie, z wiarą. Wierzy w pomoc Chrystusa, dlatego nie obawia się przeciwników. Matka Boska również pomoże Ojczyźnie, jak to już nie raz bywało i pobłogosławi walczących. Modli się także do polskich patronów, aby odegnały wątpliwości z serc współwalczących. Robią to dla Boga, nie dla doczesnych pożytków, ale dla miejsca przy Bogu w niebie.

Opis wierszem Ojczyzny sukcesów w krytycznych czasach zostającej (Profecja - proroctwo - Ks. Marka) - wiersz patetyczny, nacechowany symboliką, jego adresatem jest Polska. Sens jednak bardzo prosty: Polska teraz doświadcza wiele złego, musi ona „zagrzebać się w popiele”, bo sąsiedzi ją zdradzą. Czeka ją jeszcze wiele cierpień, klęsk, przejdzie przez ciężkie doświadczenia, z których wyjdzie zwycięsko, by tak jak święty ptak egipski Feniks odrodzić się z popiołów i stać się ozdobą Europy.

Poezja konfederatów barskiej odbiega swoją treścią od doby Oświecenia, ale należy do czasów stanisławowskich ze względu na okres, w jakim powstała. Wyrażała uczucia i nastroje konfederatów walczących w obronie wiary katolickiej i wolności. Łączyła wtedy żarliwość religijną ze swoistym patriotyzmem płynącym z dążenia do niepodległości. Ale była to zarazem poezja konserwatywna społecznie, atakowała króla Stanisława Augusta, godziła w dysydentów. W poezji konfederatów barskich możemy wyróżnić pieśni patriotyczne, religijne, wojenne, satyryczne. Pieśni te towarzyszyły walkom, gromiły wrogów, nawiązywały do różnych epizodów ruchu konfederackiego. W wierszach tych pojawia się idea Polski jako narodu wybranego. Poezję przenika pierwiastek mesjanistyczny, który miał się rozwinąć w dobie romantyzmu.

Poezja barska, chociaż nie reprezentuje szczególnych wartości artystycznych, jest jednakże ważnym zjawiskiem literackim. Odzwierciedla ona z jednej strony sarmackie cechy konfederatów, z drugiej zaś wyraża tendencje poezji niepodległościowej, wzywa do walki z przemocą. Dzięki temu zachowała się w świadomości narodowej i weszła do historii literatury jako jeden z przejawów poezji okolicznościowej i poezji walczącej.

---