Samuel Huntington - Zderzenie cywilizacji
Pojęcie cywilizacji jako takiej zostało rozwinięte przez osiemnastowiecznych myślicieli francuskich jako przeciwieństwo pojęcia „barbarzyństwo”. Społeczeństwo cywilizowane różniło się od prymitywnego, było bowiem osiadłe, miejskie, a jego członkowie posiadali umiejętność czytania i pisania. Cywilizowany był dobry, niecywilizowany - zły.
Zarówno cywilizacja jak i kultura odnoszą się do stylu życia danego narodu, cywilizacja jest zaś kulturą w szerszym tego słowa znaczeniu. I na jedną i na drugą składają się „wartości, normy, instytucje i sposoby myślenia, do których kolejne pokolenia danej społeczności przywiązują podstawowe znaczenie”.
Pojęcia cywilizacji:
Przestrzeń, obszar kulturowy, zbiór kulturowych cech i zjawisk
Szczególny zbiór, na który składa się światopogląd, obyczaje, struktury i kultura (materialna i wysoka), tworzący pewien rodzaj historycznej całości i współistniejący (nie zawsze jednocześnie) z innymi wytworami tegoż zjawiska
Wytwór określonego, oryginalnego procesu twórczości kulturowej, wypracowany przez określony lud
Rodzaj moralnego środowiska skupiającego pewną liczbę narodów, gdzie każda z narodowych kultur jest tylko szczególną formą całości
Nieunikniony los kultury, najbardziej zewnętrzny i sztuczny stan, w jakim znaleźć się może rozwinięty odłam ludzkości.
Ze wszystkich obiektywnych elementów składających się na tożsamość cywilizacji najważniejszą rolę odgrywa przeważnie religia. Wielkie cywilizacje w dziejach ludzkości ściśle na ogół utożsamiano z wielkimi religiami. Ludzie, których łączy więź etniczna i język, ale różni religia, mogą się nawzajem mordować (Liban, Jugosławia, Indie).
Cywilizacja i rasa nie są tożsame. Ludzie tej samej rasy mogą należeć do różnych cywilizacji, cywilizacja z kolei może łączyć różne rasy. Wielkie religie, takie jak chrześcijaństwo i islam, tworzą wielorasowe społeczności. Tym, co przede wszystkim odr5óżnia od siebie wielkie grupy ludzki, są wartości, wierzenia, instytucje i struktury społeczne, nie zaś budowa fizyczna, kształt głowy i kolor skóry.
Cywilizacja jest najwyższym kulturowym stopniem ugrupowania ludzi i najszerszą płaszczyzną kulturowej tożsamości, ponad którą jest już tylko to, co odróżnia człowieka od innych gatunków. Określana jest zarówno przez obiektywne wspólne elementy, jak język, historia, religia, obyczaje, instytucje społeczne, jak i subiektywną samoidentyfikację ludzi.
Cywilizacja są długowieczne, ewoluują, adaptują się i są najdłużej trwającymi zrzeszeniami ludzi. Ich szczególną cechą jest długotrwałość na przestrzeni dziejów. Cywilizacje trwają i przeżywają wstrząsy polityczne, gospodarcze, społeczne, ideologiczne.
Cywilizacje są organizmami kulturowymi, a nie politycznymi. Na cywilizację może składać się jedna lub więcej jednostek politycznych. Bywają to federacje, państwa narodowe, wielonarodowe. Wszystkie mogą mieć rozmaite formy rządów. We współczesnym świecie cywilizacja składa się przeważnie z dwu lub więcej państw.
Główne cywilizacje współczesności:
Cywilizacja chińska - obejmuje kulturę Chin, chińskie społeczności w Azji Południowo-Wschodniej i wszędzie poza Chinami, a także pokrewne kultury Wietnamu i Korei.
Cywilizacja japońska - niektórzy uczeni łączą kulturę chińską i japońską, nadając im wspólne miano cywilizacji Dalekiego Wschodu. Większość jednak uważa cywilizację Japonii za odrębną, która wyłoniła się z cywilizacji chińskiej.
Cywilizacja hinduistyczna - nazwa różni się od nazwy państwa, ponieważ wykracza poza granice Indii i obejmuje również Nepal.
Cywilizacja islamska - w jej ramach istnieje wiele różnych kultur czy subcywilizacji, m.in. arabska, turecka, perska i malajska. Kraje: arabskie, Indonezja, Malezja, Iran, Pakistan, Bangladesz, część Indii.
Cywilizacja prawosławna - od zachodniego chrześcijaństwa odróżnia ją bizantyjski rodowód, odrębna religia, 200 lat panowania tatarskiego, biurokratyczny despotyzm ograniczony kontakt z renesansem, reformacją, oświeceniem i innymi zjawiskami ważnymi dla Zachodu. Ośrodkiem tej cywilizacji jest Rosja. Kraje: Rosja, Ukraina, Białoruś, Rumunia, Mołdawia, Bułgaria, Grecja, Macedonia.
Cywilizacja zachodnia - początki datuje się przeważnie na 700 lub 800 rok naszej ery. Europa Zachodnia i część Wschodniej, Ameryka Północna, Australia, Nowa Zelandia.
Cywilizacja latynoamerykańska - Ameryka Łacińska. Rozmaicie określana jest tożsamość Latynosów. Cywilizację Ameryki Łacińskiej można uznać albo za podgrupę w ramach cywilizacji zachodniej, albo też za odrębny byt, ściśle związany z Zachodem. (kultura korporacyjna, autorytarna, zawiera w sobie kultury tubylcze, inny przebieg rozwoju politycznego i ekonomicznego niż w krajach północnoatlantyckich).
Cywilizacja afrykańska - większość uczonych nie uznaje odrębnej cywilizacji afrykańskiej. Północ kontynentu i jego wschodnie wybrzeże należą do świata islamu. Europejski imperializm i osadnictwo wniosły wszędzie elementy cywilizacji zachodniej. W południowej Afryce osadnicy z Holandii, Francji, Anglii stworzyli składającą się z wielu odrębnych elementów kulturę europejską. Chrześcijaństwo opanowało większość kontynentu na południe od Sahary. Choć afrykańskie tożsamości plemienne utrzymują się i nadal są silne, mieszkańcy kontynentu mają coraz większe poczucie tożsamości afrykańskiej. Można sobie wyobrazić, że na południe od Sahary wytworzy się odrębna cywilizacja, której ośrodkiem stanie się może RPA.
Całkowite wygaśnięcie buddyzmu w Indiach oraz jego adaptacja i włączenie w kultury Chin i Japonii oznaczają, że będąc wielką religią, nie stał się podstawą jednej z głównych cywilizacji.
Stosunki między cywilizacjami
Przez ponad trzy tysiące lat, jakie upłynęły od wyłonienia się pierwszych cywilizacji, kontakty między nimi albo w ogóle nie istniały albo były ograniczone lub też sporadyczne. Czas i przestrzeń oddzielały cywilizacje, tylko niewiele istniało jednocześnie.
Przemieszczenie się idei i technologii między cywilizacjami miało miejsce, ale trwało często wiele wieków. Najważniejszym zjawiskiem kulturowego przenikania nie będącym skutkiem podboju było rozpowszechnienie się buddyzmu w Chinach, co nastąpiło mniej więcej 6 wieków po zrodzeniu się tej religii w Indiach. Druk wynaleziono w Chinach w VIII w. n.e., ale do Europy te nowinki dotarły dopiero w XV. Papier zaczęto w Chinach wytwarzać w II w. n.e., do Japonii technologia jego wyrobu dotarła w VII w., po czym zaczęła się rozprzestrzeniać na zachód. Inny chiński wynalazek, proch strzelniczy, datowany na IX w., dotarł do Arabów po kilkuset latach, a do Europy w XIV w.
Do najdramatyczniejszych i najważniejszych kontaktów między cywilizacjami dochodziło wtedy, kiedy lud należący do jednej cywilizacji podbijał i eksterminował lub podporządkowywał sobie lud należący do innej. Począwszy od VII w. n.e. rozwinęły się względnie trwałe, a czasami wręcz intensywne kontakty między cywilizacjami islamu i Zachodu oraz islamu i Indii. Większość interakcji handlowych, kulturowych i militarnych zachodziła jednak w obrębie poszczególnych cywilizacji. Np. Grecy o wiele częściej walczyli i handlowali między sobą niż z Persami czy innymi nieGrekami.
Sporadyczne lub ograniczone spotkania między cywilizacjami ustąpiły miejsca nieustającemu, przemożnemu naporowi Zachodu na wszystkie inne cywilizacje. Pod koniec XVI w. zakończyła się rekonkwista Półwyspu Iberyjskiego, Portugalczycy zaczęli penetrować Azję, a Hiszpanie - Amerykę. W ciągu następnych 250 lat cała zachodnia półkula oraz znaczna część Azji znalazły się pod panowaniem lub hegemonią państw europejskich. Pod koniec wieku XIX odrodzony imperializm zachodni rozszerzył panowanie Zachodu na prawie całą Afrykę, umocnił swą kontrolę na subkontynencie indyjskim i w Azji, na początku XX wieku podporządkował sobie bezpośrednio lub pośrednio cały Bliski Wschód z wyjątkiem Turcji.
W roku 1900 imperium wiktoriańskie liczyło sobie 28,5 mln kw i 390 mln mieszkańców. W trakcie europejskiej ekspansji unicestwiona została cywilizacja andyjska i środkowoamerykańska, a indyjska i islamska wraz z Afryką zostały podporządkowane Zachodowi, a Chiny znalazły się w orbicie jego wpływów. Naporowi Zachodu zdołała się oprzeć tylko cywilizacja rosyjska, japońska i etiopska, trzy wyjątkowo scentralizowane monarchie, które zachowały niepodległość. Przez 400 lat stosunki między kręgami kulturowymi sprowadzały się do podporządkowania innych społeczeństw cywilizacji Zachodu.
W XX wieku stosunki między cywilizacjami przeszły z fazy jednokierunkowego naporu jednej z nich na wszystkie inne w stadium intensywnych, ciągłych i wielokierunkowych interakcji między wszystkimi. Skoczyła się ekspansja Zachodu i zaczął bunt przeciw Zachodowi. Potęga Zachodu słabła w porównaniu z siłą innych cywilizacji. Kraje niezachodnie, które przestały być przedmiotem historii tworzonej przez Zachód, w coraz większym stopniu kształtują swoją własną historię. System międzynarodowy wykroczył poza granice Zachodu i objął wiele cywilizacji. Wygasł konflikt między krajami Zachodu. W miarę wychodzenia świata z fazy naznaczonej przez cywilizację zachodnią zanikają ideologie typowe (liberalizm, anarchizm, komunizm, korporacjonizm, nacjonalizm, chrześcijańska demokracja) dla jej późnego stadium, a ich miejsce zajmują religie i inne formy tożsamości o podłożu kulturowym. Miejsce zrodzonego na Zachodzie zderzenia idei politycznych zajmuje międzycywilizacyjne zderzenie kultur i religii.
Wielobiegunowy świat wielu cywilizacji
Po raz pierwszy w historii polityka globalna stała się wielobiegunową, a jednocześnie jej podmiotami jest wiele cywilizacji. Przez większy okres dziejów ludzkości kontakty między cywilizacjami miały charakter sporadyczny albo w ogóle ich nie było. Z początkiem ery nowożytnej, około 1500 r. n.e., polityka globalna przybrała dwa wymiary. Przez ponad czterysta lat państwa narodowe Zachodu - Wielka Brytania, Francja, Hiszpania, Austria, Prusy, Niemcy, Stany Zjednoczone i inne - tworzyły wielobiegunowy układ międzynarodowych w ramach cywilizacji zachodniej, wzajemnie na siebie oddziałując, rywalizując i tocząc wojny między sobą. Równocześnie państwa zachodnie dokonywały ekspansji, podbijały i kolonizowały inne cywilizacje lub decydowały o ich losach. W okresie zimnej wojny polityka globalna stała się dwubiegunowa, a świat podzielił się na trzy części (najbogatsze, demokratyczne społeczeństwa ze Stanami Zjednoczonymi na czele; komunistyczne, uboższe społeczeństwa, satelickie ZSRR; kraje Trzeciego Świata, ubogie, politycznie niestabilne, które niedawno uzyskały niepodległość). Pod koniec lat 80. świat komunistyczny się załamał, a zimnowojenny układ międzynarodowy przeszedł do historii. Najważniejsze różnice między narodami nie mają charakteru ideologicznego, politycznego czy ekonomicznego, lecz kulturowy. Społeczeństwa niezachodnie, zwłaszcza w Azji Wschodniej, rozwijają się gospodarczo i stają się coraz bogatsze, tworząc podstawy potęgi militarnej i wpływów politycznych. W miarę jak rośnie potęga niezachodnich społeczeństw i zyskują one pewność siebie, zwracają się ku własnym kulturowym wartościom i odrzucają te, które narzucił im Zachód.
Najostrzejsze, najpoważniejsze i najgroźniejsze konflikty nie będą w nowym świecie toczyć się między klasami społecznymi, biednymi i bogatymi czy innymi grupami zdefiniowanymi w kategoriach ekonomicznych, ale między ludami należącymi do różnych kręgów kulturowych. W ramach poszczególnych cywilizacji będą wybuchały konflikty plemienne i etniczne. Walka między państwami i grupami należącymi do różnych cywilizacji grozi potencjalną eskalacją, bo inne państwa i grupy spieszą na pomoc „krajom pokrewnym”.
Świat jaki wyłonił się po zimnej wojnie jest światem siedmiu lub ośmiu wielkich cywilizacji.
Konflikty między bogatymi i biednymi raczej nie będą wybuchać, ponieważ ubogie kraje nie są politycznie zjednoczone, brak im siły ekonomicznej i potęgi militarnej, niezbędnej do przeciwstawienia się krajom bogatym. Bogate państwa mogą prowadzić między sobą wojny handlowe, między państwami ubogimi może dochodzić do brutalnych starć, ale międzynarodowa wojna klasowa między ubogim Południem a bogatą Północą jest daleka od rzeczywistości.
Podział na Zachód i Wschód jest nieadekwatny, zbyt uproszczony. Zachód pod pewnymi względami stanowi całość, ale niezachodnie społeczeństwa mają ze sobą niewiele wspólnego ponadto, że nie należą do Zachodu. Takie cywilizacje, jak japońska, chińska, hinduska, muzułmańska i afrykańska, niewiele ze sobą łączy w kategoriach religii, struktury społecznej, instytucji i systemów wartości. Można powiedzieć, że mamy do czynienia z jednym światem Zachodnim i wieloma niezachodnimi.