Polska w dobie Kazimierza Wielkiego (1333 - 1370) podr. ,s. 128 - 136, mapa, s. 129, oprac. RM
1. Polityka zagraniczna, zdobycze terytorialne i położenie międzynarodowe monarchii
Kazimierza Wielkiego - mapa w podr. ,s. 129, sylwetka króla, podr., s. 128
I zjazd w Wyszehradzie w 1335 r. (spotkanie trzech władców: króla Węgier Karola Roberta, króla Czech Jana Luksemburczyka, króla Polski Kazimierza) i jego postanowienia: Jan Luksemburczyk zrzekł się pretensji do tronu polskiego, za znaczną sumę pieniędzy wypłaconych mu przez Kazimierza Wielkiego (20 tys. kop groszy praskich)
b) postanowienia II zjazdu w Wyszehradzie w 1339 r. (ponowne spotkanie Karola Roberta , Jana Luksemburczyka
i Kazimierza Wielkiego):
▪ gdyby Kazimierz Wielki zmarł nie pozostawiwszy następcy (syna z legalnego małżeństwa), wówczas
królem Polski zostanie syn Karola Roberta i Elżbiety Łokietkówny (siostra Kazimierza)
▪ w razie bezpotomnej śmierci księcia Jerzego II, jego państwo (Ruś Halicko - Włodzimierska) zostanie
przejęte przez Kazimierza Wielkiego (przyłączone do Królestwa Polskiego)
c) stosunki Kazimierza Wielkiego z zakonem krzyżackim:
• arbitraż królów Czech i Węgier na zjeździe w Wyszehradzie w sporze polsko - krzyżackim
• proces polsko - krzyżacki w Warszawie w 1339 r.: przedmiotem sporu była ziemia chełmińska,
Pomorze Gdańskie, Kujawy i ziemia dobrzyńska, proces odbył się na obszarze neutralnym - w
Warszawie (w księstwie mazowieckim), sędzią trybunału papieskiego nie był tym razem (jak w procesie w
Inowrocławiu w 1321 r.) poddany króla polskiego, tylko legat papieski (kardynał pochodzący z Francji), proces
zakończył się wydaniem orzeczenia nakazującego zakonowi krzyżackiemu zwrot spornych terytoriów,
krzyżacy jednak wyroku tego nie uznali
• pokój w Kaliszu w 1343 r.: Kazimierz odzyskał Kujawy i ziemię dobrzyńską, natomiast
Pomorze Gdańskie i ziemia chełmińska pozostały w państwie zakonu krzyżackiego jako „wieczysta
jałmużna” od władcy polskiego, Kazimierz zachował jednak tytuł „pana i dziedzica Pomorza”
d) Śląsk w polityce Kazimierza Wielkiego
• wojna o Śląsk z królem Czech (1345 - 1348) i pokój w Namysłowie (1348), nie odzyskał Śląska
• pod naciskiem królów czeskich zrzeczenie się przez Kazimierza Wielkiego praw do zwierzchnictwa
nad księstwami śląskimi (trzykrotne: 1338, 1348, 1356), wynikało to m.in. z obawy przed zawiązaniem
sojuszu króla Czech z zakonem krzyżackim (Kazimierz zrzeczenie się praw do Śląska taktował jednak jako
rozwiązanie tymczasowe)
▪ jedynym Piastem śląskim zachowującym (po 1356 r.) niezależność od króla Czech był Bolko - książę jaworsko - świdnicki
e) podbój Rusi Halickiej po śmierci Jerzego II od 1340 r. (etapy: 1340, 1344, 1349, 1366)
▪ postanowienia II zjazdu w Wyszehradzie w sprawie księstwa halicko - włodzimierskiego
▪ śmierć księcia Jerzego II (Bolesława Trojdenowica z Piastów mazowieckich) w 1340 r.
• konflikt Kazimierza z książętami litewskimi o Ruś Halicko - Włodzimierską
▪ etapy podboju Rusi Halickiej przez Kazimierza Wielkiego: 1340, 1344, 1349, 1366
▪ podział księstwa halicko - włodzimierskiego: inkorporacja Rusi Halickiej do Polski, natomiast
Ruś Włodzimierską oraz Podole uzyskali książęta litewscy (synowie Lubarta) od Kazimierza
Wielkiego w lenno - mapa w podr. s. 129
• znaczenie inkorporacji Rusi Halickiej do Królestwa Polskiego (polityczne, gospodarcze, kulturowe): znaczące powiększenie terytorium państwa o obszary etnicznie ruskie, zamieszkałe przez ludność prawosławną, obszar cenny gospodarczo, z rozwijającymi się miastami (Lwów, Halicz, Przemyśl), znajdujący się na ważnym szlaku handlowym prowadzącym z Europy Zachodniej na Ruś i do portów czarnomorskich (np. Kaffa - kolonia genueńska na Krymie) , z Rusi Halickiej pochodzi obraz Matki Bożej umieszczony w sanktuarium w Częstochowie przez księcia Władysława Opolczyka w okresie panowania w Polsce następcy Kazimierza - Ludwika Węgierskiego, Królestwo Polskie staje się zatem obszarem synkretyzmu kulturowego i religijnego (przenikania się kultury polskiej z kulturą ruską , katolicyzmu z prawosławiem)
f) inkorporacja księstwa płockiego (1351) i lenne podporządkowanie pozostałej części Mazowsza
(1351), mapa w podr., s. 129
g) próby odzyskania obszaru Nowej Marchii (zhołdowanie Santoka i Drezdenka w 1365 oraz odzyskanie części
obszaru Nowej Marchii w 1368 r.: ziemi wałeckiej z Wałczem, Drahimiem i Czaplinkiem), mapa w podr. s. 129
h) krakowski zjazd monarchów w 1364 r. (wraz z „ucztą u Wierzynka”) jako przejaw znaczenia
monarchii Kazimierza Wielkiego na arenie międzynarodowej
▪ uczestnicy: król Czech a zarazem cesarz niemiecki Karol IV, król Węgier Ludwik, król Cypru Piotr,
książę zachodniopomorski (szczeciński) Bogusław, książę jaworsko - świdnicki Bolko, czy w zjeździe
uczestniczył także król Danii Waldemar?
▪ cele kongresu krakowskiego: Kazimierz podjął się roli arbitra w sporze terytorialnym między królem
Węgier a królem Czech, zjazd miał ugruntować silną pozycję i autorytet Kazimierza w polityce
zagranicznej, król Cypru Piotr przybył do Krakowa, aby przekonać innych władców do zorganizowania
wyprawy krzyżowej przeciw Turkom, zdaniem niektórych historyków zjazdowi monarchów
towarzyszyło uroczyste otwarcie przez Kazimierza uniwersytetu krakowskiego
▪ rola bogatego mieszczanina krakowskiego Mikołaja Wierzynka na zjeździe krakowskim
(uczestników zjazdu ugościł wspaniałą, wystawną ucztą w swoim domu na rynku krakowskim - „uczta u Wierzynka”)
i) sojusznicy Kazimierza Wielkiego: król Węgier Ludwik Wielki, książę zachodniopomorski Bogusław
j) sprawa następstwa tronu w polityce Kazimierza Wielkiego i znaczenie jego kolejnych małżeństw
▪ Kazimierz Wielki jak ostatni przedstawiciel dynastii Piastów na tronie polskim
▪ na drugim zjeździe w Wyszehradzie (1339) ustalono, że gdyby Kazimierz Wielki zmarł nie
pozostawiwszy następcy (syna z legalnego małżeństwa), wówczas królem Polski zostanie syn Karola
Roberta (dynastia Andegawenów) i Elżbiety Łokietkówny
▪ w następnych latach Kazimierz postanowienie to potwierdził, ustalając, iż gdyby zmarł nie pozostawiwszy
syna, wówczas tron polski przypadnie Ludwikowi Węgierskiemu (synowi Karola Roberta i Elżbiety Łokietkówny)
▪ w ostatnich latach życia Kazimierz rozważał możliwość ustanowienia następcą na tronie polskim swego
wnuka - księcia słupskiego Kaźka (syna księcia szczecińskiego Bogusława i swojej córki), w testamencie
zapisał Kaźkowi Kujawy, ziemie dobrzyńską, łęczycką i sieradzką (testament ten został następnie
unieważniony zaraz po jego śmierci przez Ludwika Węgierskiego)
▪ żony Kazimierza Wielkiego (z żadną z nich nie miał syna - następcy tronu): Aldona - Anna (córka Giedymina),
księżniczka heska Adelajda, Krystyna Rokiczana (córka praskiego mieszczanina), księżniczka żagańska Jadwiga (córka księcia
żagańskiego - jednego z Piastów śląskich)
k) bilans polityki zagranicznej Kazimierza Wielkiego - ponad dwukrotne powiększenie terytorium
państwa (z 102 do 244 tys. km. kw.), trzykrotny wzrost liczby mieszkańców, ocena polityki zagranicznej - s.131
- zdobycze terytorialne Kazimierza Wielkiego: Kujawy, ziemia dobrzyńska, ziemia wałecka (część
obszaru Nowej Marchii), księstwo płockie, Ruś Halicka, mapa w podr., s. 129
- ziemie uzależnione od Kazimierza Wielkiego (lenna Królestwa Polskiego): Mazowsze, księstwo
włodzimierskie, Podole, cześć Nowej Marchii (Santok i Drezdenko), mapa w podr., s. 129
l) monarchia Kazimierza Wielkiego jako państwo wielonarodowościowe (Polacy, Niemcy, Żydzi,
Rusini, Ormianie) i wielowyznaniowe (katolicy, prawosławni, ludność wyznania mojżeszowego)
Administracja państwa w dobie Kazimierza Wielkiego (administracja monarchii Kazimierza Wielkiego)
- ziemia jako podstawowa jednostka podziału administracyjnego (terytorialnego)
- znaczenie urzędu starosty - posiada władzę (wykonawczą i sądowniczą) w danej ziemi w imieniu króla
(konfederacja Maćka Borkowica - bunt szlachty wielkopolskiej, m.in. przeciw silnej władzy starosty)
- rola rady królewskiej oraz urzędów centralnych (kanclerz, podkanclerzy, podskarbi, marszałek)
Spisanie i kodyfikacja prawa w monarchii Kazimierza Wielkiego (kodyfikacja prawa - uporządkowanie, ujednolicenie prawa)
- statuty piotrkowskie dla Wielkopolski
- statuty wiślickie dla Małopolski (fragment, podr. ,s. 136)
- utworzenie „Sądu Wyższego Prawa Niemieckiego na Zamku w Krakowie” (sąd najwyższej
instancji dla mieszkańców lokowanych na prawie niemieckim miast i wsi)
- wymiar sprawiedliwości w monarchii Kazimierza Wielkiego w świetle kroniki Janka z Czarnkowa - podr., s. 135
4. Polityka obronna monarchy
- liczebność rycerstwa (ok. 20 tys.)
- zakres obowiązku służby wojskowej (rycerstwo, sołtysi wsi), zob. fragment statutu wiślickiego, podr. s. 136
- budowa zamków warownych (53) i murów obronnych (27), opis pod il. w podr. s. 131
5. Polityka gospodarcza króla („zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”)
procesy osadnicze w monarchii Kazimierza Wielkiego - lokacje miast (ok. 100) i wsi (ok.1000)
lokacja m.in. miasta Kazimierz pod Krakowem i Kazimierza Dolnego
b) żupy solne (przedsiębiorstwa górnicze w Bochni i w Wieliczce) oraz kopalnie ołowiu i srebra (np. Olkusz)
jako istotne źródło dochodów władcy, żupa solna w Wieliczce przynosiła 25 % dochodów króla
c) poradlne jako ważny element systemu podatkowego monarchii Kazimierza Wielkiego
poradlne - podatek gruntowy, płacony na rzecz króla przez właścicieli ziemi (możnowładztwo, rycerstwo, Kościół)
znaczenie usytuowania Królestwa Polskiego na ważnym szlaku handlowym prowadzącym z Europy Zachodniej do Europy Wschodniej i portów czarnomorskich (np. Kaffa - kolonia genueńska na Krymie)
znaczenie przymusu drogowego (nałożony na kupców obowiązek poruszania się po ściśle określonych drogach) i prawa składu (nałożony na kupców obowiązek wystawiania towarów na sprzedaż w danym mieście, prawo składu było dla miast szczególnie cennym przywilejem) w życiu gospodarczym państwa
ludność żydowska w monarchii Kazimierza Wielkiego (król nadał ludności żydowskiej przywilej, na mocy którego uzyskała ona swobodę wyznania, samorząd, możliwość swobodnego zajmowania się handlem i lichwą; w Kazimierzu pod Krakowem powstała gmina żydowska)
reforma monetarna - w miejsce denara (monety o małej wówczas już wartości) wprowadzenie do obiegu (na wzór czeski) grosza (grubej srebrnej monety), zob. fragment statutu wiślickiego - o obiegowej w kraju monecie, podr., s. 136
6. Utworzenie przez Kazimierza uniwersytetu w 1364 r. (Akademii Krakowskiej),
„nauk przemożnych perła” - tak określa się uniwersytet krakowski w dokumencie królewskim
powołującym go do życia, profil i organizacja uniwersytetu kazimierzowskiego:
uniwersytet kazimierzowski był uczelnią o profilu prawniczym, swoją organizacją nawiązywał do tzw.
bolońsko - neapolitańskiego modelu średniowiecznego uniwersytetu *, nie było na uniwersytecie
kazimierzowskim wydziału teologicznego (powstanie dopiero w 1397 r.), dominowały liczebnie katedry
prawa: rzymskiego (5) i kanonicznego (kościelnego, 3), były także katedry medycyny (2) i jedna katedra sztuk wyzwolonych,
jest to drugi uniwersytet w E. Środkowej (po uniwersytecie Karola w Pradze), mapa w podr., s.195
* boloński model średniowiecznego uniwersytetu - uniwersytet o profilu prawniczym,
neapolitański model średniowiecznego uniwersytetu - uniwersytet założony przez władcę danego państwa (np. przez Fryderyka II
Hohenstaufa w Neapolu)
7. Państwo Kazimierza Wielkiego jako monarchia stanowa
cechy średniowiecznej monarchii stanowej: (więcej o m. stanowej: temat: Monarchie stanowe, podr., s. 92 - 93)
- „monarcha rządzi scentralizowanym państwem, przy współpracy przedstawicieli poszczególnych
stanów, monarchie stanowe pojawiły się w XIII w, a upowszechniły w XIV w” (podr., s. 93)
- stanowa struktura społeczeństwa (podział społeczeństwa na stany: duchowieństwo, szlachta,
mieszczaństwo, chłopi), zob. fragment statutu wiślickiego o naganie szlachectwa, podr., s. 136
- istnieje w państwie reprezentacja stanów społecznych ograniczająca niekiedy zakres władzy monarchy (w Polsce XIV w.
jest to np. rada królewska i episkopat, w Anglii parlament od XIII w., we Francji Stany Generalne od XIV w. )
- rola legistów w monarchii stanowej, legiści - prawnicy w służbie monarchy, którzy uzasadniali prawo króla do szerokiego
zakresu władzy wobec poddanych (w myśl zasady: „król jest cesarzem w swoim królestwie”oraz jego niezależności od cesarza i
papieża (legiści wypracowali więc zasadę suwerenności monarchii i jej władcy - suwerenności zewnętrznej i wewnętrznej)
- władca monarchii stanowej jest niezależny od uniwersalistycznych potęg (cesarstwa i papiestwa)
- w ewolucji ustrojowej od monarchii patrymonialnej do monarchii stanowej w niektórych krajach (np. Francja, Polska,
Czechy) wystąpił okres przejściowy w postaci rozdrobnienia feudalnego (zwanego niekiedy rozbiciem dzielnicowym)
8. Ukształtowanie się idei Korony Królestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae) i jej cechy
Królestwo Polskie jest niepodzielne i istnieje niezależnie od osoby władcy i panującej dynastii
korona królewska jest symbolem niepodzielności państwa
przekonanie, że król nie jest właścicielem państwa (jak w m. patrymonialnej) ale jego władcą
w skład Korony Królestwa Polskiego wchodzą wszystkie ziemie historycznie i etnicznie polskie
(a zatem nie tylko te, które były we władaniu Kazimierza, ale także Śląsk, Mazowsze, Pomorze, ziemia lubuska)
9. „Renesans kazimierzowski” jako początek „złotej jesieni polskiego średniowiecza” w kulturze, np.
- rozwój architektury gotyckiej (np. dokończenie budowy gotyckiej katedry na Wawelu, fundacja przez króla
gotyckich kościołów św. Katarzyny, Bożego Ciała w podkrakowskim Kazimierzu, kolegiaty w Sandomierzu i w Wiślicy)
- utworzenie uniwersytetu („nauk przemożnych perła”)
- kronika Janka z Czarnkowa jako ważne źródło z okresu panowania Kazimierza Wielkiego i Ludwika Węgiersk 10. Kazimierz Wielki w legendzie i tradycji historycznej
- sylwetka króla - podr. s. 128 (il. - portret Kazimierza Wielkiego autorstwa Jana Matejki)
- idealizacja króla w kronice Janka z Czarnkowa (fragmenty kroniki - podr. s. 135)
- król, który „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną.”
- mit „króla chłopów” (Jan Długosz)
- mit władcy, który... miał unikać wojen ? (taką opinię o królu prezentują czasem kronikarze, w rzeczywistości
Kazimierz unikał wojen, gdy zdawał sobie sprawę, że przeciwnik jest silniejszy, chodzi tu zwłaszcza o zakon krzyżacki)
- problem okrucieństwa króla - np. sprawa Marcina Baryczki, stłumienie konfederacji Maćka Borkowica
- opowieści na temat życia osobistego króla (Klara Zach, Esterka, Cudka), podr., s. 128
Charakterystyka króla Kazimierza Wielkiego przez Jana Długosza (autor kroniki z XV w.):
„Był to mężczyzna wysoki, tęgi. Jego twarz budziła szacunek (...)Broda opadała mu na piersi. Jąkał się trochę, ale głos miał donośny. Okazywał skłonność do ucztowania, miłostek i innych rozkoszy. Dla ojczyzny łaskawy, poddanych traktował z umiarem. Pragnął gorąco wzmocnienia i wzbogacenia ojczyzny i państwa. Uprzejmy i uczciwy łatwo dopuszczał do siebie ludzi każdego stanu, rodu i wieku. Był człowiekiem niezwykle skromnym, toteż dopuszczał do siebie zarówno ubogiego, jak i bogatego, przez co nie mógł uniknąć zarzutu ze strony rycerzy, że bardziej niż przystało królowi troszczy się o wieśniaków. Dla wszystkich życzliwy tak dla szlachty, jak dla wieśniaków, tak bardzo przestrzegał sprawiedliwości, ze nie dopuszczał, by panowie i dziedzice wyrządzali krzywdę i niesprawiedliwość własnym chłopom i strzegł ich jak jakiegoś szczególnego skarbu” sylwetka króla, podr., s. 128
1