Polska w dobie Kazimierza Jagiellończyka (1447 - 1492), podr., s. 177 - 184,

Genealogia Jagiellonów - podr., s. 165, mapy w podr. s. 162, 178 oprac. RM

1. Objęcie tronu polskiego przez Kazimierza Jagiellończyka w 1447 r. ( pogłoski na temat rzekomego

cudownego ocalenia Władysława Warneńczyka z pola bitwy pod Warną w 1444 r. przyczyniły się do tego, że bezkrólewie trwało aż

trzy lata - jego brat Kazimierz Jagiellończyk został królem Polski dopiero w 1447 r.), przywrócenie unii z Litwą w1447 r.

(Kazimierz już od 1440 r. był wielkim księciem litewskim, objęcie przez niego tronu polskiego w 1447 r. oznaczało zatem przywrócenie

unii, odtąd był władcą dwóch państw) oraz odsunięcie od wpływów biskupa krakowskiego Zbigniewa

Oleśnickiego.

2. Przyczyny wojny trzynastoletniej: wojny Polski z zakonem krzyżackim w latach 1454 - 1466

- dążenie przez Polskę do odzyskania Pomorza Gdańskiego (utraconego przez W. Łokietka w 1309 r.) i

ziemi chełmińskiej (nadanej krzyżakom przez Konrada Mazowieckiego w 1226 lub 1230 r.)

- kryzys wewnętrzny państwa zakonu krzyżackiego (kryzys rozpoczął się po klęsce grunwaldzkiej, która

znacznie osłabiła zakon krzyżacki)

- dążenie szlachty i mieszczaństwa pruskiego (ludności zamieszkującej państwo krzyżackie, czyli poddanych

zakonu krzyżackiego) do zrzucenia zależności od zakonu krzyżackiego oraz do przyłączenia

terytorium państwa krzyżackiego do Polski (przyczyny: wyzysk finansowy ze strony krzyżaków ludności

zamieszkującej ich państwo, powiązania gospodarcze mieszczaństwa pruskiego z Polską - nawet mieszczaństwo

pochodzenia niemieckiego było w opozycji wobec zakonu krzyżackiego z powodów ekonomicznych, dążenie

szlachty pruskiej do uzyskanie przywilejów szlachty polskiej, szlachta z Pomorza Gdańskiego przeważnie była

etnicznie polskiego pochodzenia)

- powstanie Związku Pruskiego w 1440 r. (przedstawicielstwa stanowego ludności zamieszkującej państwo

krzyżackie: szlachty i mieszczaństwa) jako przejaw antykrzyżackiej opozycji stanów pruskich, dążących

do inkorporacji (przyłączenia) terytorium państwa krzyżackiego do Królestwa Polskiego,

w początkach 1454 r. członkowie Związku wypowiedzieli zakonowi krzyżackiemu posłuszeństwo

- poselstwo Związku Pruskiego do Kazimierza Jagiellończyka w 1454 r.: w imieniu posłów

przemówił do króla przewodniczący Związku Pruskiego Jan Bażyński, prosząc go o przyłączenie

(inkorporację) państwa krzyżackiego do Królestwa Polskiego (mowa Bażyńskiego - podr., s. 183)

- przywilej inkorporacyjny Kazimierza Jagiellończyka z 6 III 1454 r. (treść przywileju - król ogłosił

przyłączenie terytorium państwa krzyżackiego do Polski) jako bezpośrednia przyczyna wojny trzynastoletniej

(przywilej inkorporacyjny został wystawiony w Krakowie, w obecności posłów Związku Pruskiego, z Janem Bażyńskim na czele)

3. Przywileje cerkwicko - nieszawskie z 1454 r. króla Kazimierza Jagiellończyka dla szlachty

- król zobowiązał się, że nie będzie bez zgody sejmików szlacheckich zwoływać pospolitego

ruszenia, nakładać nowych podatków, zmieniać obowiązującego prawa (wydawać nowych praw)

- przyczyny wystawienia tego przywileju: król chciał nakłonić szlachtę (szlacheckie pospolite ruszenie) do

udziału w wojnie przeciw krzyżakom (przywilej został wystawiony w początkach wojny trzynastoletniej)

tabela w podr., s. 188, tekst źródłowy, podr., s. 190

4. Przebieg wojny trzynastoletniej

- klęska szlacheckiego pospolitego ruszenia pod Chojnicami (18 IX 1454 r.): bitwa wykazała

nieprzydatność na polu bitwy niezdyscyplinowanego szlacheckiego pospolitego ruszenia

(tradycyjnego rycerstwa) oraz dużą wartość opłacanego przez zakon krzyżacki wojska zaciężnego (żołnierzy

najemnych opłacanych żołdem)

- zwerbowanie przez króla wojsk zaciężnych dzięki pomocy finansowej miast pruskich (zwł. Gdańska,

Torunia), wykupywanie krzyżackich zamków i miast od nieopłaconych wojsk zaciężnych (np.

Malborka od czeskiej załogi)

- bitwa pod Świecinem (nad Jeziorem Żarnowieckim) w 1462 r.: zwycięstwo wojsk polskich dowodzonych

przez Piotra Dunina

- bitwa morska na Zalewie Wiślanym w 1463 r.: flota Gdańska i Elbląga zadała klęskę flocie

krzyżackiej (opis pod il. w podr., s. 179)

5. Zmiany w taktyce wojennej i upowszechnienie nowych rodzajów broni w okresie wojny

trzynastoletniej (analogiczne zmiany miały miejsce w okresie wojny stuletniej): spadek znaczenia rycerstwa

(szlacheckiego pospolitego ruszenia) na rzecz wojska zaciężnego (żołnierzy najemnych opłacanych żołdem),

rośnie znaczenie artylerii, łuku, prochu, broni palnej (il. w podr., s. 177, 178), upowszechnienie taboru

wozów bojowych (opis pod il. - podr., s.180), wzrost znaczenia kaprów, np. w bitwie morskiej na

Zalewie Wiślanym (opis pod il. - podr., s. 179)

kaprowie - kapitanowie okrętów wojennych, którzy na podstawie pisemnego upoważnienia monarchy

(tzw. listu kaperskiego) niszczyli okręty jego przeciwnika

6. Pokój w Toruniu ( II pokój toruński) kończący wojnę trzynastoletnią w 1466 r.

a) postanowienia (mapa w podr., s. 162)

- Królestwo Polskie odzyskało Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską oraz uzyskało Warmię i

Malbork (odtąd cały ten obszar nosił nazwę Prus Królewskich )

- wielki mistrz zakonu krzyżackiego złożył hołd lenny królowi Polski i uznał jego

zwierzchnictwo: Prusy Zakonne (nazwa obszaru, który pozostał zakonowi krzyżackiemu po wojnie

trzynastoletniej) z nową stolicą w Królewcu stały się lennem Królestwa Polskiego

b) znaczenie:

▪ Królestwo Polskie odzyskało wcześniej utracone obszary (Pomorze Gdańskie, ziemie chełmińską) oraz

dostęp do Bałtyku, wpłynęło to korzystnie na handel Polski z zachodnią Europą (zwłaszcza bałtycki handel

zbożem, przynoszący szlachcie znaczące zyski, wrosło znaczenie Wisły jako arterii komunikacyjnej, którą

szlachta polska spławiała zboże do Gdańska, aby je sprzedać cudzoziemskim kupcom)

▪ państwo krzyżackie stało się lennem króla polskiego

▪ odzyskanie przez Polskę Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej wpłynęło na dalsze funkcjonowanie idei

Korony Królestwa Polskiego (ukształtowanej w XIV w., zob. temat: Polska w dobie Kazimierza Wielkiego),

świadczą o tym słynne słowa Jana Długosza z jego kroniki:

„I mnie, który piszę te Roczniki, ogarnęła niemała radość z powodu zakończenia wojny pruskiej, zwrotu dawno zabranych ziem oraz przyłączenia Prus do Królestwa, jako że nader boleśnie znosiłem to, że Królestwo Polskie było rozdzierane z dnia na dzień przez różne narody i ludy. Uznałem siebie i resztę moich współczesnych, którym zdarzyło się po tylu wiekach zobaczyć to scalenie, za szczęśliwych. Byłbym się uznał za szczęśliwego, gdyby przypadkiem za miłosierdziem Bożym na moich oczach doszło do zwrotu i przyłączenia do Królestwa Polskiego Śląska i ziemi lubuskiej oraz słupskiej, w których znajdują się trzy biskupstwa założone przez pierwszego króla polskiego Bolesława Wielkiego i jego ojca Mieszka, a mianowicie: wrocławskie, lubuskie i kamieńskie. Odszedłbym bowiem weselszy z tego świata i spoczywałbym w mym śnie przyjemniej i wygodniej”.

7. Terytorium państwa krzyżackiego w II połowie XV w. (mapa w podr., s. 162):

- przed wojną trzynastoletnią: obszar zamieszkały wcześniej przez podbitych Prusów + ziemia chełmińska + Pomorze Gdańskie (stolicą państwa krzyżackiego przed wojną trzynastoletnią był Malbork)

- po wojnie trzynastoletniej (w wyniku zawarcia II pokoju toruńskiego w 1466 r.): obszar zamieszkały wcześniej przez podbitych Prusów z wyjątkiem Warmii (stolica państwa krzyżackiego po zakończeniu wojny trzynastoletniej została przeniesiona z Malborka do Królewca)

- terytoria utracone przez zakon krzyżacki po wojnie trzynastoletniej i przyłączone do Królestwa Polskiego w wyniku zawarcia II pokoju toruńskiego w 1466 r.: Pomorze Gdańskie, Malbork, ziemia chełmińska, Warmia (warmińskie księstwo biskupie)

8. Polityka dynastyczna Kazimierza Jagiellończyka (genealogia Jagiellonów - podr., s. 165)

- Elżbieta Rakuszanka (Habsburżanka) jako „matka królów”: żona Kazimierza Jagiellończyka (była

córką cesarza oraz króla Czech i Węgier Albrechta Habsburga, starszą siostrą Władysława Pogrobowca - króla Czech i Węgier

- synowie Elżbiety i Kazimierza Jagielończyka:

▪ św. Kazimierz: zmarł w młodym wieku, kanonizowany, jako święty jest patronem Litwy

▪ Władysław Jagiellończyk: król Czech od 1471 r., król Węgier od 1490 r.

▪ Jan Olbracht: król Polski w latach 1492 - 1501

▪ Aleksander Jagiellończyk: wielki książę litewski w latach 1492 - 1506, król Polski w latach 1501 - 1506

▪ Zygmunt I Stary: król Polski i wielki książę litewski w latach 1506 - 1548

▪ Fryderyk: kardynał

- wychowawcami synów Kazimierza i Elżbiety byli: najpierw Jan Długosz, a potem Filip Kallimach

- Władysław Jagiellończyk jako król Czech (od 1471 r., po Jerzym z Podiebradów) i Węgier (od 1490 r., po

Macieju Korwinie), synem Władysława był Ludwik Jagiellończyk król Czech i Węgier w latach 1516 - 1526, zginął

bezpotomnie w bitwie z Turkami pod Mohaczem w 1526 r. , na nim wygasła czesko - węgierska linia Jagiellonów

- państwa „Europy Jagiellońskiej” na przełomie XV i XVI w. (mapa w podr.,s.178):

Królestwo Polskie, Wielkie Księstwo Litewskie, Czechy, Węgry

- rozbieżności interesów Jagiellonów polsko - litewskich (Jan Olbracht, Aleksander, Zygmunt Stary) i

czesko- węgierskich (Władysław, Ludwik), rywalizacja między nimi (np. na obszarze Mołdawii),

- różnice w położeniu geopolitycznym (np. zagrożenie Węgier przez Turcję , zagrożenie Litwy przez państwo

moskiewskie) oraz rozwoju wewnętrznym państw „Europy Jagiellońskiej” (np. gdy chodzi o zakres

władzy i pozycję polityczną władcy, Władysław w czeskiej tradycji historycznej jako „król dobrze” , Sala

Władysławowska na zamku królewskim na Hradczanach)

9. Kultura Polski późnośredniowiecznej w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka - okres

panowania Kazimierza Jagiellończyka jako znaczący fragment „złotej jesieni polskiego średniowiecza” (zob. dwie

książki: Johann Huizinga, Jesień średniowiecza, H. Samsonowicz, Złota jesień polskiego średniowiecza), przejawy, np.

• twórczość Jana Długosza (autor kroniki, wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka)

charakterystyka kroniki Jana Długosza.:

▪ napisana w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka (doprowadzona do 1480 r., w którym Jan Długosz zmarł)

▪ najobszerniejsza kronika w Polsce średniowiecznej, jedna z najobszerniejszych kronik w

średniowiecznej Europie

▪ zawiera bardzo obszerny opis dziejów Polski średniowiecznej- od legendarnych początków do czasów

współczesnych kronikarzowi, najcenniejsze dla historyków są ostatnie księgi kroniki poświecone

panowaniu pierwszych Jagiellonów: Władysława Jagiełły, Władysława Warneńczyka, Kazimierza

Jagiellończyka, np. bardzo szczegółowy opis bitwy pod Grunwaldem, wnikliwe charakterystyki

kolejnych władców - ich osobowości, wyglądu zewnętrznego, oceny ich panowania

▪ wpływ kroniki Jana Długosza na dalszy rozwój idei Korony Królestwa Polskiego (przejawem tego są

np. słowa Długosza wyrażające radość z powodu odzyskania przez Polskę Pomorza Gdańskiego i ziemi

chełmińskiej po zakończeniu wojny trzynastoletniej - zob. punkt 6b)

▪ „Jan Długosz był najwybitniejszym historykiem, jakiego miało późne średniowiecze europejskie”,

„dążył do tego, by prawdy i czystości dziejów nie zbrukać ani nienawiścią i zazdrością, ani

schlebianiem dla faworu lub łaski”, cyt. za: J. Rajman, Encyklopedia średniowiecza, s. 235

„znajomość bowiem przeszłości oraz spraw, jakie rozgrywały się wewnątrz i na zewnątrz kraju (...)

równa się cnocie i mędrcy uważają ją za mistrzynię życia”

▪ ze wstępu Jana Długosza do swojej kroniki (Roczników):

„Mnie, którego ani nauka, ani natura nie obdarzyły wymową, przerażała praca wielka i trudna, na słabe moje barki wkładana,

gdy tylu mężów obdarzonych nauką i dowcipem milczało(...), postanowiłem tedy czyny i wypadki dawnych przodków wydobyć z

zapomnienia, ażeby im nie zbywało na potrzebnym świadectwie, acz nie tak, jak by tego wymagała wielkość rzeczy i wartość ich

zasług, do którego określenia potrzeba by pisarza wielce uczonego lub wielkiego poety”. Cyt. za: J. Rajman, Encyklopedia

średniowiecza, s. 236; Polska Jana Długosza, s. 463

„Jeżeli kogoś wymownego, mocniejszego w naukach oraz obdarzonego z natury wykwintnym językiem styl tego dzieła,

nieuczony, prosty, czy też za rozwlekły, nie głaszczący uszu żadną słodyczą ani dźwięcznym doborem słów, nie błyszczący

kwieciście, obrazi, niech zważy, że zdolności nie skupiają się na kimś jednym, nie jednemu zostały przydzielone i z nim

złączone”, cyt. za: S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, s. 20; Polska Jana Długosza, s. 466 - 467

▪ z kończącego kronikę (Roczniki) apelu Jana Długosza do potomnych (testamentu Jana Długosza):

„prosząc i błagając na koniec wszystkich duchownych, tak zakonników, jak i świeckich, a szczególnie czcigodnych i

znakomitych mężów: doktorów, mistrzów, studentów i skrybów na każdym wydziale naszego chwalebnego, Krakowskiego

Uniwersytetu, aby oni po mojej śmierci nie szczędząc swych sił męskich kontynuowali te Roczniki i aby nie pozwolili, aby one

zniszczały i aby je zarzucono. Co więcej, błagam, zaklinam i zaprzysięgam doktorów, mistrzów, profesorów i członków kolegium

uniwersyteckiego, aby wydzieliwszy jedną z lepszych kolegiaturę, przydzielili jej osobnego mistrza biegłego w naukach

humanistycznych. Ten, zwolniony od wszelkich prac, trudów i zajęć niech się zajmuje wyłącznie Rocznikami, niech o nich

myśli, niech je kocha, bawi się nimi, niech się nimi gorliwie zajmuje, niech o nich rozmawia we dnie i w nocy, z sobą i innymi,

niech dba o pożytek, korzyść i chwałę Ojczyzny, bardziej jednak o cześć Boga i prawdę”, Polska Jana Długosza, s. 538

• dokończenie budowy kościoła Mariackiego w Krakowie

• pobyt w Krakowie rzeźbiarza Wita Stwosza, np. ołtarz w kościele Mariackim, nagrobek Kazimierza Jagiellończyka w katedrze wawelskiej, (il. w K. Baczkowski, WHP, s. 194 -195, 239, 245, 252)

• malowidła bizantyńsko - ruskie w Kaplicy Świętokrzyskiej w katedrze na Wawelu z okresu

panowania Kazimierza Jagiellończyka jako przejaw synkretyzmu kulturowego i religijnego

(przenikania się prawosławia z katolicyzmem, kultury ruskiej z kulturą łacińskiego Zachodu),

il. w K. Baczkowski, WHP, s. 198 - 199

• „Biblia Królowej Zofii” (pochodzący z XV w. przekład Biblii na j. polski)

• rozkwit uniwersytetu krakowskiego: wybudowanie u schyłku XV w. (w okresie panowania Jana Olbrachta) Collegium Maius (najstarszej dziś części uniwersytetu), rozwój matematyki i astronomii na uniwersytecie krakowskim (Wojciech z Brudzewa - wybitny matematyk i astronom, nauczyciel Mikołaja Kopernika)

- początki druku na ziemiach polskich.

▪ pierwsze drukowane teksty w j. polskim: trzy modlitwy („Ojcze Nasz”, „Zdrowaś Mario”, „Wierzę w Boga Ojca”)

zamieszczone w statutach synodalnych biskupów wrocławskich, drukarnia Kaspra Elyana, Wrocław 1473 r.

▪ pierwsza książka wydrukowana cyrylicą: Kraków, 1491 r. drukarnia Ormianina Szwajpolta Fiola,

- pierwsi humaniści w Polsce:

▪ Konrad Celtis - poeta piszący po łacinie, pochodził z Niemiec, przebywał w Krakowie w l. 1489 -1491,

gdzie założył stowarzyszenie literackie Sodalitas Litteraria Vistulana, studiował na uniwersytecie

krakowskim matematykę i astronomię u Wojciecha z Brudzewa

▪ Kallimach (Filip Buonaccorsi) emigrant z Włoch, w Polsce od 1470 r., humanista, historyk, dyplomata,

wychowawca synów króla Kazimierza Jagiellończyka, doradca króla Jana Olbrachta,

10. Myśl polityczna w Polsce w dobie Kazimierza Jagiellończyka

- wpływ kroniki Jana Długosza na dalszy rozwój idei Korony Królestwa Polskiego (przejawem tego są np.

słowa Długosza wyrażające radość z powodu odzyskania przez Polskę Pomorza Gdańskiego i ziemi

chełmińskiej po zakończeniu wojny trzynastoletniej - zob. punkt 6b)

• poglądy Jana Ostroroga (zm. 1501) - dyplomata w służbie króla Kazimierza Jagiellończyka, prawnik - legista, autor Memoriału w sprawie urządzenia Rzeczpospolitej (Monumentum pro Reipublicae ordinatione) - z lat 1455 - 1477 poglądy: zwolennik poszerzenia zakresu władzy króla, zasady „rex est imperator in regno suo”, niezależności króla wobec papieża i cesarza, podporządkowania Kościoła monarsze, zniesienia opłat na rzecz Stolicy Apostolskiej (świętopietrze, annaty), przeznaczania nadwyżek dochodów duchowieństwa na potrzeby biednych, wprowadzenia dobrowolności dziesięcin, ograniczenia pozycji politycznej możnowładztwa, poglądy J. Ostroroga wywarły wpływ m. in. na postulaty ruchu egzekucyjnego w XVI w..

Bibliografia:

K. Baczkowski, Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370 - 1506), w: WHP, t. 3, Kraków 1999

4

---