Polityka zagraniczna ostatnich Jagiellonów - Zygmunta I Starego (1506 - 1548) i Zygmunta II Augusta (1548 - 1572). podr. s. 70 - 77, „als ich kan” oprac. RM
mapa! - podr. s. 72
sekularyzacja („zeświecczenie”) - przejęcie własności kościelnej przez władzę świecką
kaprowie - korsarze w służbie króla Zygmunta Augusta, ich zadaniem było zwalczanie m.in. tzw. żeglugi
narewskiej (handlu bałtyckiego odbywającego się za pośrednictwem portu w Narwie, opanowanego przez cara
Iwana IV Groźnego w okresie wojny północnej)
A. Państwa pod panowaniem Jagiellonów u schyłku wieku XV i w początkach XVI w.
1. Elżbieta Rakuszanka (Habsburżanka) jako„matka królów”, z sześciu synów Elżbiety i Kazimierza
Jagielończyka czterech zostało królami:
▪ Władysław Jagiellończyk: król Czech od 1471 r., król Węgier od 1490 r.
▪ Jan Olbracht: król Polski w latach 1492 - 1501
▪ Aleksander Jagiellończyk: wielki książę litewski w latach 1492 - 1506, król Polski w latach 1501 - 1506
▪ Zygmunt I Stary: król Polski i wielki książę litewski w latach 1506 - 1548
2. Władysław Jagiellończyk jako król Czech (od 1471 r., po Jerzym z Podiebradów) i Węgier (od 1490 r., po
Macieju Korwinie), synem Władysława był Ludwik Jagiellończyk król Czech i Węgier w l. 1516 - 1526, zginął
bezpotomnie w bitwie z Turkami pod Mohaczem w 1526 r. , na nim wygasła czesko - węgierska linia
Jagiellonów, zakończyło to panowanie Jagiellonów w Czechach i na Węgrzech
3. Państwa „Europy Jagiellońskiej” na przełomie XV i XVI w.: Polska, Wielkie Księstwo Litewskie, Czechy,Węgry
- rozbieżności interesów Jagiellonów polsko - litewskich (Jan Olbracht, Aleksander, Zygmunt Stary) i
czesko- węgierskich (Władysław, Ludwik), rywalizacja między nimi (np. na obszarze Mołdawii),
- różnice w położeniu geopolitycznym (np. zagrożenie Węgier przez Turcję , zagrożenie Litwy przez państwo
moskiewskie, konflikt polsko- krzyżacki) oraz rozwoju wewnętrznym państw „Europy Jagiellońskiej”
(np. gdy chodzi o zakres władzy i pozycję polityczną władcy, Władysław w czeskiej tradycji historycznej jako „król dobrze” ,
Sala Władysławowska na zamku królewskim na Hradczanach)
4. Wyprawa Jana Olbrachta do Mołdawii (tzw. wyprawa czarnomorska) i tzw. klęska bukowińska (1497)
- przyczyny wyprawy: rywalizacja Polski i Turcji o wpływy w Mołdawii, dążenie Jana Olbrachta do narzucenia
zwierzchnictwa lennego hospodarowi mołdawskiemu Stefanowi (od czasów Władysława Jagiełły u schyłku XIV w.
hospodarowie mołdawscy uznawali zwierzchnictwo królów Polski), zamiar odebrania Turcji czarnomorskich portów
Kilii i Białogrodu
- oblężenie Suczawy a następnie w trakcie odwrotu klęska wojsk Jana Olbrachta w lasach
Bukowiny (jego wojska zostały pokonane przez połączone siły turecko- tatarsko- wołosko- mołdawskie), klęska bukowińska
została wyolbrzymiona w polskiej tradycji historycznej (stąd przysłowie: „za króla Olbrachta wyginęła szlachta”)
- skutki wyprawy: potwierdzenie zrzucenia przez Mołdawię zależności lennej od Polski,
Mołdawia stała się lennem tureckim, mapa w podr., s. 72
5. Jagiellonowie wobec Śląska w początkach XVI w.
- rządy na Śląsku w początkach XVI w. królewicza Zygmunta Jagiellończyka (w charakterze
namiestnika swego brata - króla Czech Władysława Jagiellończyka), gdy jednak Zygmunt w 1506 r. został
królem Polski zrezygnował z dalszego sprawowania rządów na Śląsku
6. Wojna Moskwy z Litwą w latach 1500 - 1503: klęska wojsk litewskich nad Wiedroszą i utrata przez
Wielkie Księstwo Litewskie na rzecz Moskwy (państwo moskiewskie Iwana III) około jednej trzeciej
swego terytorium (przede wszystkim ziem czernihowsko - siewierskich), mapa w podr. s. 72
B. Polityka zagraniczna Zygmunta I Starego (1506 - 1548)
1. Zygmunt I Stary wobec Moskwy ( Państwo Moskiewskie)
- dążenie władców moskiewskich do oderwania od Wielkiego Księstwa Litewskiego ziem ruskich
- wojna Litwy z Moskwą w latach 1512 - 1522: mimo zwycięstwa wojsk litewskich i polskich pod
Orszą w 1514 r., Wielkie Księstwo Litewskie utraciło jeszcze w tym samym roku ziemię
smoleńską (opis bitwy pod il. w podr. s.,71), mapa, s. 72
- wymierzony przeciwko Zygmuntowi sojusz Wasyla III z cesarzem Maksymilianem I
2. Zygmunt I Stary wobec Habsburgów
- wymierzony przeciwko Zygmuntowi sojusz cesarza Maksymiliana I z władcą Moskwy Wasylem III
i zakonem krzyżackim, dążenie Zygmunta Starego do wycofania się cesarza Maksymiliana I z
sojuszu z Wasylem III
- zjazd wiedeński 1515 r. i jego postanowienia
▪ był to zjazd dynastyczny Habsburgów i Jagiellonów, zorganizowany przez cesarza Maksymiliana I, wzięli
w nim udział król Czech i Węgier Władysław Jagiellończyk, jego syn Ludwik, a także brat Władysława
Zygmunt I Stary (król Polski i wielki książę litewski)
▪ doszło do zawarcia małżeństwa siostry Ludwika Jagiellończyka z Ferdynandem Habsburgiem (oraz siostry
Ferdynanda z Ludwikiem), ustalono, że w razie bezpotomnej śmierci Ludwika Czechy i Węgry uzyska
Ferdynand, zaś stryj Ludwika Zygmunt I Stary obiecał, że nie będzie po nim ubiegać się o koronę Czech i
Węgier (a zatem Zygmunt I Stary na rzecz Habsburgów zrzekł się praw do Czech i Węgier po
Ludwiku, dążył bowiem do wycofania się Maksymiliana I z sojuszu z Wasylem III i zakonem
krzyżackim)
skutkiem bezpotomnej śmierci Ludwika Jagiellończyka (w bitwie z Turkami pod Mohaczem w 1526 r.) było przejęcie Czech i północno - zachodniej części Węgier przez Ferdynanda Habsburga (środkową cześć Węgier zajęli Turcy, wschodnia wyodrębniła się jako księstwo Siedmiogrodu, będące lennem tureckim)
3. Zygmunt I Stary wobec Mołdawii i Turcji
- unikanie przez Zygmunta otwartego konfliktu z Turcją, mimo najazdu Turcji na Węgry i śmierci w
bitwie pod Mohaczem jego bratanka - Ludwika Jagiellończyka (króla Węgier i Czech)
- rozejm (1530) i pokój wieczysty z Turcją (1533)
- konflikt Polski z Mołdawią (lennem Turcji) o Pokucie oraz bitwa pod Obertynem w 1531r.
▪ zajęcie przez Mołdawię w 1530 r. Pokucia (obszar na pograniczu Królestwa Polskiego i Mołdawii)
▪ zwycięstwo wojsk polskich pod dowództwem hetmana Jana Tarnowskiego pod Obertynem w
1531 r. i następnie odzyskanie Pokucia
4. Zygmunt I Stary wobec zakonu krzyżackiego i Albrechta Hohenzollerna - polityka wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Albrechta Hohenzollerna (od 1511),
mimo, że był siostrzeńcem Zygmunta Starego dążył do zrzucenia przez Prusy Zakonne zależności lennej od
Polski (ustanowionej w 1466 r. w II pokoju toruńskim kończącym wojnę trzynastoletnią)
- ostatnia wojna Polski z zakonem krzyżackim (1519 - 1521)
• przyczyny: dążenie Albrechta do uniezależnienia Prus Zakonnych od Polski,
• obrona Olsztyna przed wojskami krzyżackimi przez Mikołaja Kopernika,
• zwycięstwo wojsk polskich i rozejm w 1521 r.
- przejście przez Albrechta na luteranizm i przeprowadzenie przez niego sekularyzacji
Prus Zakonnych - Albrecht przekształcił państwo krzyżackie (czyli dobra instytucji kościelnej - zakonu
krzyżackiego) w swoje dziedziczne księstwo, a zatem Prusy Zakonne stały się Prusami Książęcymi
- hołd pruski oraz postanowienia traktatu krakowskiego (1525):
• Albrecht uznał zwierzchnictwo króla Polski, a zatem Prusy Książęce zostały lennem Królestwa Polskiego,
postanowienie to dotyczyło także następców Albrechta (kolejnych władców Prus Książęcych),
• Albrecht zobowiązał się udzielać królowi polskiemu w razie wojny wsparcia wojskowego i finansowego,
• mieszkańcy Prus Książęcych w razie sporów z księciem mieli prawo odwoływać się do sądownictwa króla
polskiego
• w razie wygaśnięcia albrechtowej linii Hohenzollernów Prusy Książęce miały zostać inkorporowane do
Królestwa Polskiego
• brandenburska linia Hohenzollernów nie ma prawa do dziedziczenia Prus Książęcych (postanowienie to
zostało cofnięte już w 1563 r., zaś do przejęcia Prus Książęcych przez brandenburską linię Hohenzollernów doszło w 1618 r.) - znaczenie traktatu krakowskiego i hołdu pruskiego
▪ traktat krakowski i towarzyszący mu hołd pruski w XVI w. „umacniał pozycję Polski nad Bałtykiem” i
prestiż króla Zygmunta Starego
▪ Zygmunt Stary był pierwszym katolickim królem, który zawarł układ z luteraninem (Albrechtem), z tego też
powodu papież był przeciwny zawarciu prze króla traktatu krakowskiego ze „schizmatykiem”, który
dokonał sekularyzacji Prus Zakonnych (czyli odebrał instytucji kościelnej - zakonowi krzyżackiemu jego
państwo)
• ocena hołdu pruskiego i traktatu krakowskiego w liście królewskiego dyplomaty biskupa Andrzeja
Krzyckiego do legata papieskiego: biskup chce usprawiedliwić przed papieżem decyzję króla o przyjęciu
hołdu Albrechta i zawarciu z nim traktatu krakowskiego: biskup pozytywnie ocenia hołd pruski i traktat
krakowski, argumenty biskupa: m.in. zakończył się okres długotrwałych wojen Polski z zakonem
krzyżackim (pokój jest lepszy od wojny), Prusy Książęce zostały lennem króla Polski
• ocena hołdu pruskiego i traktatu krakowskiego przez historyków (podr., s.76 - 77): część historyków
negatywnie ocenia traktat krakowski, uważając, że Zygmunt powinien był w 1525 r. wcielić cały obszar Prus
Książęcych do Polski, gdyby tak się stało nie doszłoby w XVIII w. do utworzenia przez Hohenzollernów
silnego militarnie i politycznie królestwa pruskiego (jego częścią stały się dawne Prusy Książęce, zwane już
wtedy Prusami Wschodnimi), które w dużym stopniu przyczyniło się do dokonania rozbiorów Polski.
Swoistą zapowiedzią wzrastającego znaczenia Hohenzollernów już w XVIIw. było przejęcie Prus Książęcych
w 1618 r. przez ich brandenburską linię po bezpotomnej śmierci syna Albrechta, było to sprzeczne z
postanowieniami traktatu krakowskiego z 1525 r., na mocy którego w takiej sytuacji (po wygaśnięciu
albrechtowej linii Hohenzollernów) Prusy Książęce powinny zostać przyłączone do Polski. Niektórzy jednak
historycy zwracają uwagę, że trudno byłoby oczekiwać od króla Zygmunta Starego umiejętności
przewidywania tego co nastąpi ponad 200 lat później (rozbiorów Polski, w których wezmą udział Prusy i dynastia
Albrechta -Hohenzollernowie).
Na słynnym obrazie Jana Matejki Hołd pruski „wśród radosnego tłumu jest tylko jedna postać wyraźnie
zatroskana - królewski błazen Stańczyk. Przewiduje zapewne późniejsze wydarzenia - wzrost znaczenia Prus
i ich udział w rozbiorach” (opis pod il. w podr. s. 73). Tyle tylko, że Matejko obraz namalował już w okresie
zaborów w 1882 r., wiedząc zatem już to wszystko, czego nie przewidział w XVI w. król Zygmunt Stary.
5. Zygmunt I Stary wobec Stolicy Apostolskiej (w kontekście reformacji i traktatu krakowskiego)
krytyka przez papieża traktatu krakowskiego Zygmunta I Starego z Albrechtem Hohenzollernem (Zygmunt zawarł bowiem traktat z luteraninem - Albrechtem, który dokonał sekularyzacji Prus Zakonnych, czyli państwa będącego własnością zakonu krzyżackiego),
traktatu krakowskiego i stanowiska króla wobec Albrechta bronił biskup A. Krzycki w liście do legata papieskiego
rozporządzenia króla (na życzenie papieża) zakazujące propagowania w Polsce reformacji, nie były przestrzegane, ponieważ Zygmunt był zwolennikiem tolerancji religijnej
6. Inkorporacja Mazowsza do Królestwa Polskiego w 1526 r. (po śmierci ostatnich Piastów
mazowieckich, książąt Janusza i Stanisława)
7. Polityczne aspekty małżeństw króla Zygmunta I Starego
małżeństwo z Barbarą Zapolyą, siostrą węgierskiego magnata Jana Zapolyi, później pierwszego księcia Siedmiogrodu (który z Ferdynandem I Habsburgiem prowadził wojnę o koronę węgierską po śmierci w bitwie pod Mohaczem Ludwika Jagiellończyka), a zatem gdyby Zygmunt i Barbara mieli syna mógły on być pretendentem do tronu węgierskiego, alternatywnym wobec kandydatury przedstawiciela dynastii Habsburgów
małżeństwo z Boną Sforzą (miało wydźwięk antyhabsburski, ponieważ w okresie wojen włoskich Habsburgowie pozbawili książęcą rodzinę Sforzów księstwa Mediolanu), sylwetka Bony, podr., s.63
C. Polityka zagraniczna Zygmunta II Augusta (1548 - 1572)
Sekularyzacja państwa zakonu kawalerów mieczowych i traktat wileński (1561)
- ostatni wielki mistrz zakonu kawalerów mieczowych Gotard Kettler po przejściu z katolicyzmu na
luteranizm dokonał sekularyzacji państwa zakonu kawalerów mieczowych (wzorem Albrechta Hohenzollerna, który
dokonał sekularyzacji państwa krzyżackiego - Prus Zakonnych w 1525 r.), złożył w Wilnie w 1561 r. hołd lenny królowi
Polski (Zygmuntowi II Augustowi) jako dziedziczny książę Kurlandii, pozostała część dawnego państwa zakonu
kawalerów mieczowych (Inflanty, Estonia) miała zostać inkorporowana do państwa polsko - litewskiego
I wojna północna (1557/1563 - 1570) jako przejaw walki o Dominium Maris Baltici (panowanie nad Bałtykiem), podr,s.74, zob. mapę w podr., s. 72
przyczyny wojny: ▪ rywalizacja o hegemonię nad Bałtykiem między Szwecją, Danią, Moskwą i Rzeczpospolitą
▪ walka o podział dawnego państwa Zakonu Kawalerów Mieczowych znajdującego się na
obszarze dzisiejszej Łotwy i Estonii (obszar ten składał się wówczas z trzech krajów o następujących
nazwach: Kurlandia, Inflanty, Estonia), zob. mapę w podr., s. 72
▪ traktat wileński z 1561 r.: ostatni wielki mistrz zakonu kawalerów mieczowych Gotard Ketter (po
przejściu z katolicyzmu na luteranizm i dokonaniu sekularyzacji państwa zakonu kawalerów mieczowych) uznał
zwierzchnictwo króla Polski Zygmunta II Augusta (składając mu hołd lenny) jako świecki, dziedziczny
książę Kurlandii, natomiast pozostała część dawnego państwa zakonu kawalerów mieczowych (Inflanty
z Rygą oraz Estonia) miała zostać inkorporowana do państwa polsko - litewskiego, traktat wileński był
wzorowany na traktacie krakowskim z 1525 r. (Zygmunta I Starego z Albrechtem Hohenzollernem)
państwa uczestniczące w wojnie i sojusze: początkowo sojusz Szwecji i Rosji oraz Danii i Rzeczpospolitej, po wstąpieniu na tron szwedzki Jana Wazy (mąż Katarzyny Jagiellonki) doszło do zmiany sojuszy: Szwecji z Rzeczpospolitą i Danii z Rosją
traktat pokojowy w Szczecinie w 1570 (Danii, Szwecji, Lubeki) i rozejm Rosji z Rzeczpospolitą (1570)
nabytki terytorialne państw uczestniczących w wojnie i podział dawnego państwa Zakonu Kawalerów Mieczowych, zob. mapę w podr., s. 72
• Estonia i wyspa Dago opanowana przez Szwecję
• wyspa Ozylia dla Danii, • port w Narwie i część Inflant z Dorpatem opanowana przez cara Iwana IV Groźnego (odebrana przez
Rzeczpospolitą w wyniku późniejszej wojny Stefana Batorego z Iwanem IV Groźnym (1579 - 1582)
• Inflanty (początkowo ich część) wraz z Rygą dla Rzeczpospolitej
• Kurlandia - lenno Rzeczpospolitej we władaniu rodu Kettlerów
Polityka morska Zygmunta II Augusta w dobie I wojny północnej (kwestia bałtycka w polityce Zygmunta II Augusta)
- traktat wileński z 1561 r
- udział Rzeczpospolitej w I wojnie północnej
- rola floty kaperskiej w okresie wojny północnej
▪ kaprowie - korsarze w służbie króla Zygmunta Augusta, ich zadaniem było zwalczanie okrętów
państw, z którymi Rzeczpospolita prowadziła wojnę oraz tzw. żeglugi narewskiej, czyli handlu
bałtyckiego odbywającego się za pośrednictwem portu w Narwie, opanowanego przez cara Iwana IV
Groźnego w okresie wojny północnej (dzięki portowi w Narwie państwo moskiewskie uzyskało dostęp do Bałtyku i miało
możliwość utrzymywania kontaktów handlowych z Europą)
- powstanie Komisji Morskiej w 1568 r. (urząd królewski ds. polityki morskiej, miał m.in. podjąć się
budowy królewskiej floty oraz nadzorować port gdański)
- zatarg króla z Gdańskiem (1568 - 1570) i tzw. Konstytucje Karnkowskiego (1570)
• przyczyny konfliktu króla z Gdańskiem: dążenie Gdańska do uzyskania w państwie specjalnego,
uprzywilejowanego statusu (większego zakresu niezależności od urzędników królewskich), stąd też konflikty Gdańska z
królami Zygmuntem Augustem (1568 - 1570), a następnie ze Stefanem Batorym (Gdańsk uznał Stefana Batorego za króla
dopiero po zniesieniu konstytucji Karnkowskiego)
· tzw. Konstytucje Karnkowskiego (przyjęte przez sejm w 1570 r., kończące konflikt Zygmunta Augusta z
Gdańskiem, był to zbiór zasad ustalających m.in. status Gdańska w Rzeczpospolitej, zasady podległości Gdańska
Rzeczpospolitej, nadzór królewskich urzędników nad portem gdańskim, ustalały np. nawet szerokość murów
miejskich Gdańska)
- zabiegi Zygmunta II Augusta o pomoc brandenburskiej linii Hohenzollernów w okresie wojny
północnej: starając się o ich poparcie udzielił króla w 1563 r. zgody na dziedziczenie przez
brandenburską linię Hohenzollernów Prus Książęcych po wymarciu linii Albrechta, było to sprzeczne z
postanowieniami traktatu krakowskiego z 1525 r.
4. Zygmunt II August wobec Habsburgów
małżeństwa króla z Habsburżankami: pierwsza żona Elżbieta Habsburżanka (1543 - 1545), trzecia żona Katarzyna Habsburżanka (od 1553), obie Habsburżanki były córkami cesarza Ferdynanda I
- w 1553 r. zawarł traktat z Turcją, co z kolei miało wydźwięk antyhabsburski
5. Zygmunt II August wobec Turcji (sułtan Sulejman Wspaniały 1520 - 1566, jeden z najwybitniejszych sułtanów
tureckich)
- polsko - turecki traktat z 1553 r. : „ Bóg daj, aby wszystko dobro z obu stron się działo, ażeby się wszelka
miłość między nami mnożyła”
- traktat był wzorowany na traktacie Francji z Turcją w 1536 r. miał więc także wydźwięk
antyhabsburski
6. Zygmunt II August wobec Stolicy Apostolskiej
- Zygmunt II August jako zwolennik wprowadzenia w Polsce tzw. Kościoła narodowego (Kościół, którego
głową jest władca danego kraju)
- odejście przez króla od idei Kościoła narodowego, a następnie przyjęcie postanowień soboru trydenckiego,
co rozpoczęło w Polsce kontrreformację (1564), nie oznaczał oto jednak prześladowań religijnych,
Zygmunt II August podobnie, jak jego ojciec Zygmunt I Stary, był zwolennikiem tolerancji religijnej
Wschodni sąsiad Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI w. - Państwo Moskiewskie (od Iwana IV Groźnego jako Rosja) (podr., s.70 - 71)
uniezależnienie WKM (Wielkiego Księstwa Moskiewskiego) od Mongołów w 1480 r. (przez Iwana III)
dążenie władców Moskwy do zjednoczenia ziem ruskich (m.in. w wyniku wojen z Wielkim Księstwem Litewskim w 1503 i w 1514 r. , które doprowadziły do rozległych aneksji terytorialnych, zob. mapę w podr., s. 72 za panowania Wasyla III (1505 - 1533) Moskwa stała się największy m terytorialnie państwem Europy
dążenie władców Moskwy do kontynuacji tradycji Cesarstwa Bizantyjskiego (Moskwa jako „trzeci Rzym”)
małżeństwo Iwana III (1462 - 1505) z Zofią Paleolog - córką ostatniego cesarza bizantyjskiego
przyjęcie przez władców Moskwy herbu cesarstwa bizantyjskiego - dwugłowego orła , il. w podr., s.71
przyjęcie przez władcę (Iwana IV Groźnego) tytułu cara (w nawiązaniu do cesarzy bizantyjskich)
panowanie Iwana IV Groźnego (1547 - 1584)
▪ polityka zagraniczna i wojny Iwana IV Groźnego: I wojna północna (1563 - 1570) i zdobycie
portu w Narwie (dzięki któremu Rosja uzyskała dostęp do Bałtyku), wojna z Rzeczpospolitą za
Stefana Batorego (1579 - 1582), ekspansja terytorialna Rosji na Syberii,
▪ polityka wewnętrzna: m.in. przyjęcie tytułu cara, rola oddziałów zbrojnych opriczniny
(odziały zbrojne służące do tłumienia opozycji w państwie wobec cara i prześladowania jego wrogów),
okrucieństwo władcy, za jego panowania zginęło do ok. 25 % mieszkańców Rosji,
ograniczenie roli Dumy Bojarskiej: organu doradczego cara, gdzie zasiadali kniaziowie
(książęta) i bojarzy (szlachta),
wygaśnięcie dynastii Rurykowiczów wraz ze śmiercią syna Iwana IV Groźnego - Fiodora w
1598 r.,
zdaniem niektórych historyków państwo moskiewskie począwszy od panowania Iwana IV
Groźnego można nazywać już Rosją (zdaniem innych już od Wasyla III), podr. ,s.70
zob. głośny film Iwan Groźny w reż. Sergiusza Eisensteina (nakręcony w ZSRR w okresie
stalinowskim, co miało swoją istotną wymowę: okrucieństwo cara zostaje przez twórców
filmu usprawiedliwione dobrem państwa)
4