Polityka zagraniczna dwóch ostatnich Jagiellonów
Za panowania dwóch ostatnich Jagiellonów, Zygmunta I Starego i jego syna Zygmunta II Augusta w polityce zagranicznej na plan pierwszy wysunął się problem związany z rozpadem i likwidacją państwa krzyżackiego w Prusach i Inflantach. Ponadto kwestiami wymagającymi rozwiązania były również stosunki z Cesarstwem, a tym samym z domem habsburskim, Turcją i jej wasalami: Wołoszczyzną i Tatarami.
Polityka zagraniczna Zygmunta I Starego (1506 - 1548)
państwo zakonne w Prusach po pokoju toruńskim
Na mocy pokoju toruńskiego z 1466 r. państwo zakonne stanowiło lenno Polski. Każdorazowy wielki mistrz Zakonu obowiązany był składać hołd królowi polskiemu i dostarczać mu posiłki zbrojne w razie wojny. W praktyce zakon krzyżacki, mający poparcie papiestwa i cesarstwa, nie wywiązywał się z nałożonych nań obowiązków.
1511 r. wielkim mistrzem został siostrzeniec Zygmunta I Starego Albrecht Hohenzollern. Nowy mistrz dążył do całkowitego uniezależnienia się od państwa polskiego. Licząc na poparcie cesarstwa rozpoczął przygotowania do wojny z Polską.
ostatnia wojna z Krzyżakami (1519 - 1521)
Pod koniec 1519 r. pomiędzy Polską i Zakonem wybuchła wojna. Działania wojenne przebiegały pomyślnie dla strony polskiej, pomimo posiłków jakie wielki mistrz otrzymywał z Rzeszy. Jednak na skutek braku funduszy na dalsze prowadzenie działań zbrojnych oraz nacisków cesarza król polski musiał zgodzić się na podpisanie, na początku 1521 r., czteroletniego rozejmu.
Do zawarcia traktatu pokojowego między Zygmuntem I a Albrechtem doszło w kwietniu 1525 r. w Krakowie. Zgodnie z nim ziemie zakonne uległy sekularyzacji (zeświecczeniu), a państwo krzyżackie przekształcono w księstwo świeckie, w którym Albrecht jako dziedziczny władca miał pozostawać w zależności lennej od króla polskiego. Nowo powstały twór państwowy nazwano Prusami Książęcymi. Na stolicę Prus wyznaczono Królewiec.
Zewnętrzną oznaką uregulowania stosunków Polski z Prusami Książęcymi było uroczyste złożenie, 10 kwietnia 1525 r. na Rynku w Krakowie, hołdu lennego przez Albrechta Hohenzollerna Zygmuntowi I Staremu. Od tej pory każdy nowo wybrany wielki mistrz musiał składać hołd królowi polskiemu. Ponadto lennik Polski zobowiązany był udzielać pomocy wojskowej i finansowej, w zamian otrzymując pierwsze miejsce w senacie koronnym (faktycznie książęta pruscy nigdy w nim nie zasiadali). Natomiast poddani książąt pruskich, w razie konfliktu z tymi ostatnimi, otrzymali prawo do odwoływania się do trybunału królewskiego w Polsce.
układ wiedeński (1515 r.)
W drugiej połowie XV w. Jagiellonowie skupiali w swych rękach cztery korony. Pod ich panowaniem obok Polski i Litwy znalazły się także królestwa Czech i Węgier. W 1471 r. syn Kazimierza Jagiellończyka Władysław II objął bowiem najpierw tron czeski, a następnie w 1490 r. węgierski. Sytuacja ta spowodowała wzrost znaczenia Polski na arenie międzynarodowej, a przede wszystkim ugruntowanie wpływów Jagiellonów w Europie Środkowej, o które to wpływy walczyła również dynastia Habsburgów.
Kiedy Zygmunt I Stary obejmował tron polski królem Czech i Węgier był nadal jego starszy brat Władysław II. Stwarzało to dosyć dobry układ sił w Europie, z którego nie byli zadowoleni Habsburgowie. Sytuacja uległa zmianie, gdy Polska zaangażowała się w latach 1512 - 1522 w wojnę litewsko - moskiewską. Cesarz Maksymilian I Habsburg, widząc dogodny moment, wymusił na Zygmuncie Starym zgodę na małżeństwo Habsburgów z Jagiellonami czesko - węgierskimi oraz pewne ustępstwa w sprawie dziedziczenia tronu czesko - węgierskiego.
W 1515 r. cesarz i król polski spotkali się w Wiedniu. Doszło wówczas do ułożenia małżeństwa między dziećmi Władysława Jagiellończyka, tzn. Ludwika króla Czech i Węgier oraz jego siostry Anny z wnukami Maksymiliana I Habsburga. Oprócz tego podpisano specjalny układ, który mówił o tym, iż Habsburgowie mieli dziedziczyć trony w Czechach i na Węgrzech w razie bezpotomnej śmierci Ludwika Jagiellończyka.
Kiedy w 1526 r., w wyniku ekspansji tureckiej, w bitwie pod Mohaczem zmarł Ludwik, nie pozostawiając po sobie potomka, tron węgierski i czeski, zgodnie z układem wiedeńskim, dostał się w ręce Ferdynanda Habsburga, wnuka cesarza Maksymiliana I i męża Anny Jagiellonki.
pokój wieczysty z Turcją (1530 r.)
Stała groźba zbrojnych napadów tureckich i jej wasali - Wołochów i Tatarów, skłoniła Zygmunta I Starego do zawarcia w 1530 r. porozumienia z sułtanem Solimanem Wspaniałym, które przekształcono w trzy lata później w wieczysty pokój. Traktat ten potwierdził również Zygmunt II August (1548-1572) i odnawiany był przez następnych królów polskich aż do początku XVII w., zabezpieczając w ten sposób - mimo drobnych napadów pogranicznych - Polskę przed tureckim najazdem.
Polityka zagraniczna Zygmunta II Augusta (1548 - 1572)
wojna o Inflanty (1557 - 1570)
W drugiej połowie XVI w. istniejące na terenie Inflant państwo Kawalerów Mieczowych przeżywało kryzys wewnętrzny, związany z szerzeniem się luteranizmu. Nieuchronnie zmierzający do rozkładu Zakon zamienił się szybko w łatwą zdobycz dla potężnych sąsiadów, dążących do opanowania handlu bałtyckiego. Szczególną uwagę przyciągały bogate miasta portowe i handlowe nad Bałtykiem, jak Ryga, Rewel (obecnie Tallin) czy Dorpat (obecnie Tartu).
W latach 1557 - 1570 o wpływy w Inflantach rozpoczęły walkę: Dania, Szwecja, Moskwa i państwo polsko - litewskie. Wojna wybuchła najpierw między Polską i Moskwą, kiedy w 1557 r. Zygmunt August zawarł z wielkim mistrzem przymierze w Poswolu, którego ostrze skierowane było przeciwko Moskwie. W odwet Iwan IV, w następnym roku uderzył na Inflanty, zajął Narwę, port nad Zatoką Fińską i uruchomił tzw. żeglugę narewską. Dwa lata później do akcji wkroczyła Dania, co spowodowało z kolei reakcję Szwecji. W trakcie prowadzenia działań wojennych zmieniali się sojusznicy. W początkowym okresie Polska występowała obok Danii przeciwko Szwecji, potem przeszła na stronę Szwedów.
włączenie Inflant do państwa polskiego (1561 r.)
Kiedy w 1558 r. Iwan IV zajął Narwę, port nad Zatoką Fińską Zygmunt August zawarł w 1561 r. w Wilnie układ z wielkim mistrzem, Gotardem Kettlerem. Na jego mocy Inflanty uległy sekularyzacji i podziałowi na dwie części: Kurlandię i Semigalię, stanowiące dziedziczne księstwo Kettlera, pod zwierzchnością lenną Polski i Litwy, oraz Inflanty właściwe włączone bezpośrednio do Korony.
Dalszy przebieg wojny okazał się jednak niepomyślny dla Zygmunta Augusta. W 1563 r. Moskwa zagarnęła Połock, twierdzę nad Dźwiną i znaczną część Inflant. W posiadaniu Szwecji znalazła się Estonia z Rewlem, natomiast Dani wyspy na Bałtyku.
W 1570 r. odbył się w Szczecinie kongres, na którym zawarto układ pokojowy między Danią i Szwecją oraz rozejm polsko - rosyjski. Uchwały kongresu szczecińskiego potwierdziły rozbiór terytorium dawnego państwa inflanckiego, nie rozwiązując przy tym do końca tej kwestii. Polska zdołała utrzymać w swoich rękach Kurlandię, jako lenno aż do 1795 r.