Typologia uwarunkowań polityki zagranicznej.
a) wewnętrzne (czynniki naturalne/przyrodnicze, kulturowe, społeczne)
b) zewnętrzne (całokształt sytuacji międzynarodowej)
c) obiektywne
d) subiektywne.
Uwarunkowania wewnętrzne obiektywne polityki zagranicznej.
a) Środowisko geograficzne państwa
obszar państwa, wielkość i ukształtowanie terenu, klimat, sieć wodna, charakter granic, zasoby naturalne (ich brak lub duże złoża);
b) Potencjał ludnościowy
liczba ludności, gęstość zaludnienia, tempo przyrostu naturalnego, struktura wieku ludności, skład narodowościowy, poziom migracji - wielkość emigracji i liczba imigrantów
c) Potencjał gospodarczy i naukowo-techniczny kraju
stosunki ekonomiczne, finansowe i naukowo-techniczne w państwie, jak rozwinięta jest gospodarka, jak jest konkurencyjna w stosunku do gospodarek innych krajów, jakim zapleczem i jakimi kadrami naukowo-technicznymi państwo dysponuje
d) System społeczno-polityczny
układ sił społecznych i politycznych , kto i w jakim stopniu ma wpływ na ustalanie hierarchii ważności interesów narodowych i ich wcielanie w życie; system najwyższych organów państwowych, instytucji, administracji kraju, struktura prawna, ustrój społeczno-gospodarczy, zakres swobód i praw obywatelskich, działające partie polityczne, organizacje społeczne, grupy interesów i nacisku, rola opinii publicznej.
Uwarunkowania wewnętrzne subiektywne polityki zagranicznej.
e) Percepcja środowiska międzynarodowego przez własne społeczeństwo i kręgi rządzące oraz podstawy społeczne wobec innych państw i narodów
sposób postrzegania innych państw przez społeczeństwo i rząd swojego państwa; postrzeganie to jest zależne od: kultury politycznej, poziomu wykształcenia i systemu wartości społeczeństwa, przekonań religijnych i dominującej ideologii
f) Koncepcje polityki zagranicznej
pewien przemyślany, wyobrażony stan rzeczy i spraw, w opinii publicznej udostępniony jako doktryna polityki zagranicznej zawierająca wewnętrznie zhierarchizowany system celów, której konkretyzacją jest program określający kierunki, płaszczyzny, środki, metody działania polityki zagranicznej
g) Jakość oraz aktywność własnej służby zagranicznej i dyplomacji
służba zagraniczna i dyplomacja realizuje politykę zagraniczną państwa, jest wizytówką państwa na arenie międzynarodowej.
Uwarunkowania zewnętrzne obiektywne polityki zagranicznej.
a) Trendy ewolucji najbliższego danemu państwu środowiska międzynarodowego
rozwój wielkich procesów w stosunkach międzynarodowych o znaczeniu historycznym; zmiany w krajach sąsiadujących i stosunki z nimi
b) Pozycja państwa w systemie stosunków i ról międzynarodowych
czy państwo liczy się na arenie międzynarodowej i czy jest atrakcyjnym partnerem lub sojusznikiem, czy zajmuje miejsce centralne, kluczowe czy peryferyjne - ta pozycja warunkuje role międzynarodowe odgrywane przez państwo
c) Struktura i zasięg umownych powiązań międzynarodowych oraz obowiązujące prawo międzynarodowe
charakter umów i zobowiązań prawno-międzynarodowych, do przestrzegania których zobowiązało się państwo.
Uwarunkowania zewnętrzne subiektywne polityki zagranicznej.
d) Międzynarodowa percepcja danego państwa i narodu
wizerunek państwa na arenie międzynarodowej, postrzeganie państwa przez rządy i społeczeństwa innych państw
e) Koncepcje polityki zagranicznej innych państw
wyrażają interesy narodowe poszczególnych państw, decydenci i dyplomaci zdobywają wiedzę na ich temat i wyciągają odpowiednie wnioski co do kierunku własnej polityki zagranicznej
f) Jakość oraz aktywność służby zagranicznej i dyplomacji innych państw
na ich podstawie państwo rozpatruje atuty i słabości swoich partnerów i rywali.
Pojęcie celów polityki zagranicznej.
Cel - pożądany stan rzeczy, do którego dany podmiot dąży, podejmując odpowiednie przedsięwzięcia dla jego osiągnięcia.
4 elementy definicji celu polityki zagranicznej:
1) cele jest wyrazem dążenia rządów państw, które poprzez oddziaływanie na środowisko międzynarodowe zmierzają do ich zrealizowania, w związku z czym cele te mają charakter świadomy i są oparte na racjonalnym uzasadnianiu
2) celem jest indywidualnie określony stan spraw, warunków i rzeczy korzystnych dla państwa
3) do osiągnięcia owych celów zmierzają określone organy państwa
4) cele są adresowane do środowiska międzynarodowego.
Relacja między celami a interesami polityki zagranicznej.
Z interesu narodowego, czyli ogólnych i stałych celów, wyprowadza się cele bezpośrednie, które są następnie konkretyzowane i realizowane. Interesy dostarczają treści celom, a cele nadają formę i kształt interesom. Cele polityki zagranicznej państwa są konkretyzacja interesu narodowego. Na podstawie interesu państwa formułuje się cele będące bodźcami do podejmowania przez państwo działań na forum międzynarodowym.
Typologie celów polityki zagranicznej (wg Wolfersa, Hanriedera, Holstiego i Kukułki.
1) Wolfers
a) cele narodowej ekspansji - wyrażające dążenia do zmiany status quo
b) cele narodowego zabezpieczenia - zmierzające do ochrony i utrzymania status quo
c) cele narodowej abnegacji (samowyrzeczenia) - wyrażające „subnarodowe” interesy jednostek, grup, które dążą do promowania wartości tj: solidarność międzynarodowa, prawo, pokój itp. kosztem narodu
2) Hanrieder
a) cele ochrony
b) cele zdobywania
c) cele odbudowy
3) Holsti
a) cele podstawowe - wyznaczane przez wartości i interesy, w obronie których większość narodu gotowa jest ponieść ofiarę (np. niepodległość, wolność, tożsamość)
b) cele średniofalowe (średniookresowe) - zalicza się do nich żądania wysuwane pod adresem innych państw
c) długofalowe - są to cele uniwersalne, odnoszą się do wizji i ideologii dotyczących systemu międzynarodowego
4) Kukułka
a) cele egzystencjalne - dążenie do zaspokojenia materialnych i świadomościowych potrzeb państwa zapewniających jego przetrwanie, bezpieczeństwo, identyczność i rozwój
b) cele koegzystencjalne - dążenie do zaspokojenia potrzeb państwa w zakresie przynależności, łączności, współżycia, współpracy z innymi państwami
c) cele funkcjonalne - zaspokojenia potrzeb w zakresie międzynarodowej informacji, percepcji, regulacji, decyzji, sprawności i skuteczności uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych.
Podstawowe cele polityki zagranicznej.
a) zapewnienie bezpieczeństwa, czyli ochrona istotnych dla danego narodu wartości tj:
- przetrwanie państwa jako niezależnej jednostki politycznej, narodu jako wyróżnionej grupy etnicznej
- integralność terytorialna
- niezależność polityczna ( w sensie ustrojowym, samowładności i swobody afiliacji)
- jakość życia (standard życia, szczebel rozwoju społeczno-gospodarczego, system kulturalny, możliwości i perspektywy dalszego rozwoju)
b) wzrost siły państwa
Polityka zagraniczna zmierza do stwarzania korzystnych warunków zewnętrznych dla przyspieszenia rozwoju i wzrostu ekonomicznego, rozbudowy potencjału militarnego oraz rozwoju naukowo-technicznego i kulturalnego kraju.
c) wzrost pozycji międzynarodowej i prestiżu państwa - wyraża się w potrzebach tj:
- uczestnictwo w systemie międzynarodowym
- znaczenie i miejsce wśród innych narodów
- współpraca i współzawodnictwo z innymi państwami. Państwo dąży do wzmocnienia swojej pozycji na arenie międzynarodowej, ponieważ im większe jest jego znaczenie i miejsce wśród innych narodów, tym większą ma możliwość oddziaływania na środowisko międzynarodowe oraz pogłębia się zasięg odgrywanych przez niego ról międzynarodwych.
d) kształtowanie i optymalizacja reguł funkcjonowania środowiska międzynarodowego
Cel ten wyraża się w dążeniu do promowania wartości tj:
- współpraca międzynarodowa
- wymiana informacyjna
- prawo
- rozbrojenie
- pokój
- prawa człowieka
- ochrona środowiska
- solidarność międzynarodowa.
Bezpieczeństwo jako cel polityki zagranicznej państwa - wymiary bezpieczeństwa.
- bezpieczeństwo polityczne - stan pewności przetrwania i rozwoju systemu politycznego danego państwa
- bezpieczeństwo militarne - pewność przetrwania i rozwoju państwa wynikająca z braku zagrożeń natury wojskowej, a w wypadku ich wystąpienia - pewność zdolności odparcia agresji
- bezpieczeństwo ekonomiczne - pewność przetrwania i rozwoju sytemu gospodarczego państwa
- bezpieczeństwo ekologiczne - brak zagrożeń ekologicznych, pewność zdrowego życia gatunku ludzkiego w jego środowisku
- bezpieczeństwo społeczne - pewność przetrwania i rozwoju tożsamości narodowej czy religijnej danej społeczności tworzącej państwo
- bezpieczeństwo ideologiczne - pewność przetrwania i rozwoju ideologii stanowiącej podstawę panującego w danym państwie systemu rządów.
Sposoby zapewnienia bezpieczeństwa - metody unilateralne, multilateralne, podejście tradycyjne.
a) Metody unilateralne
Założenie samowystarczalności, samoobrony w wypadku agresji; zalicza się do niego izolacjonizm - wycofanie się państwa z aktywnego udziału w stosunkach międzynarodowych (np. Chiny, USA w XIX w.), współcześnie ta metoda polityki zagranicznej jest nierealna.
b) Metody multilateralne
Koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego - system wspólnego zapobiegania agresji i likwidacji jej następstw (Liga Narodów -> ONZ)
c) Podejście tradycyjne
Ogranicza się do wymiaru militarnego bezpieczeństwa; najistotniejszą zmienną dla zachowania i maksymalizacji bezpieczeństwa jest potęga.
Czynniki ewolucji pojmowania bezpieczeństwa; nowe podejście do kwestii bezpieczeństwa.
- rewolucja naukowo-techniczna
- delegalizacja wojny napastniczej
- kontrola zbrojeń
- wzrost roli pozarządowych uczestników stosunków międzynarodowych
- wzrost współzależności międzynarodowych.
Pojmowanie środków i metod polityki zagranicznej państwa.
Środki polityki zagranicznej - wszystkie zasoby i instrumenty, przy użyciu których państwa starają się kształtować pożądane postawy i działania.
Metody polityki zagranicznej - sposoby posługiwania się przez państwa środkami; można je podzielić na: pozytywne (nakłanianie), negatywne (przymus) i neutralne.
Typologie środków polityki zagranicznej.
a) kryterium przedmiotowe:
- środki polityczne
- środki ekonomiczne
- środki wojskowe
- środki kulturowo-ideologiczne
- inne (wywiad, udział państwa w wielostronnych operacjach pokojowych)
b) kryterium czasowe:
- środki krótkofalowe
- środki średniofalowe
- środki długofalowe
c) kryterium sposobu oddziaływania:
- środki dwustronne (stosowane w bezpośrednich kontaktach dwóch państw)
- środki wielostronne (stosowane przez grupy państw lub organizacje międzynarodowe).
Środki polityczne polityki zagranicznej.
a) dyplomacja - zachęcanie państw do nawiązania bliższych kontaktów poprzez obietnice korzyści (metoda pozytywna), przymus, perswazję, groźbę, podstęp (metoda negatywna), konsultacje i wymianę informacji (metody neutralne)
b) negocjacje - państwa starają się osiągnąć porozumienie w drodze wymiany poglądów i bez narzucania sobie określonych decyzji
c) dobre usługi i mediacja
dobre usługi świadczy państwo trzecie, które jest pośrednikiem między stronami sporu, ułatwiając im nawiązanie rokowań, w których samo nie bierze udziału;
mediator jest pośrednikiem między stronami sporu i bierze udział w negocjacjach i kieruje nimi
d) komisje badań - ich zadaniem jest ustalenie spornych faktów
e) koncyliacja - ustalenie stanu faktycznego i opracowanie propozycji rozwiązania sporu.
Środki ekonomiczne polityki zagranicznej.
1) sankcje gospodarcze (metoda negatywna):
a) sankcje handlowe:
- bojkot międzynarodowy
- embargo
- manipulowanie polityką celną
- kontyngenty eksportowe lub importowe
- dumping
- sporządzanie tzw. czarnych list
b) sankcje finansowe:
- zamrożenie kapitału bankowego
- konfiskata innych aktywów, zredukowanie lub zawieszenie pomocy finansowej
2) pomoc gospodarcza (metoda pozytywna) - transfer pieniędzy, dóbr, usług, technologii:
- pomoc rozwojowa
- pomoc techniczna
- pomoc humanitarna.
Środki wojskowe polityki zagranicznej.
a) zbrojenia i wojna - rozbudowanie potencjału wojskowego państwa służy podniesieniu jego prestiżu i odstrasza potencjalnych rywali
b) zagraniczna obecność wojskowa:
- stałe stacjonowanie wojsk za granicą
- rozmieszczenie sprzętu i wojsk poza granicami państwa
- wizyty w obcych portach i jednostkach
- przeprowadzanie wspólnych ćwiczeń w ramach współpracy z sojusznikami
- udostępnianie informacji wywiadu sojusznikom
- wspólny rozwój nowych systemów obronnych
c) pomoc wojskowa:
- dostawy broni i uzbrojenia
- udostępnianie środków pieniężnych na zakup broni
- doradztwo i szkolenie personelu.
Środki kulturowo - ideologiczne polityki zagranicznej.
a) kultura i dyplomacja kulturalna - poprzez promocję własnego sposobu myślenia i działania państwa próbują zdobyć wpływy w wielu regionach świata
b) ideologia - zbiór poglądów, przekonań, norm mających zmobilizować społeczeństwo do działań dla osiągnięcia określonych wartości i celów
- oddziaływanie za pomocą ideologii o konsekwencjach realnych: propaganda międzynarodowa, dywersja ideologiczna, doktryny polistrategiczne
- oddziaływanie za pomocą ideologii o skutkach intencjonalnych: koncepcje społeczno-polityczne, mity ideologiczne, teorie społeczno-naukowe, wielkie religie.
Specyfika procesu decyzyjnego w polityce zagranicznej.
Decyzje w polityce zagranicznej są ukierunkowane na osiągnięcie celów polityki zagranicznej danego państwa.
5 wzajemnych powiązań kategorii analizy decyzyjnej:
- sytuacja decyzyjna
- ośrodek decyzyjny
- proces decyzyjny
- decyzja polityczna
- implementacja polityczna.
Ośrodek decyzyjny w polityce zagranicznej - kręgi decyzyjne.
a) rdzeń decyzyjny - minister spraw zagranicznych i szef rządu
3 konfiguracje układów szef rządu - msz:
- stosunek równoprawności
- podporządkowany msz
- silna pozycja msz.
b) II krąg decyzyjny - zaplecze administracyjne (personel ministerstwa spraw zagranicznych, personel dyplomatyczny, służby wywiadowcze)
c) III krąg decyzyjny - partie polityczne, ruchy społeczne, grupy nacisku, całe społeczeństwo, opinia publiczna.
Fazy procesu decyzyjnego.
I - badanie - pozyskiwanie i wymiana informacji i proponowanie alternatywnych opcji
II - analiza - ocena związków między dostępnymi informacjami i wyodrębnienie celów i wartości
III - wybór najbardziej optymalnej opcji.
Racjonalność w polityce zagranicznej. Czy jest możliwa?
Racjonalność zakłada świadome podejmowanie decyzji przez decydentów poprzedzone dokładnym rozpoznaniem sytuacji, precyzyjnym określeniem celów i konsekwencji oraz dokonanie najkorzystniejszego wyboru. Całkowita racjonalność w polityce zagranicznej nie jest możliwa. Istnieje model racjonalności ograniczonej zakładający, że rzeczywistość międzynarodowa jest nacechowana niepewnością i wiąże się z ryzykiem, ponieważ ludzkie możliwości przetwarzania informacji i podejmowania decyzji są ograniczane przez wiele czynników: biologicznych, psychologicznych, społecznych. Model racjonalny poszukuje decyzji optymalnej lub najlepszej, z kolei model ograniczonej racjonalności - decyzji zadowalającej.
Ograniczenia modelu racjonalnego podejmowania decyzji w polityce zagranicznej - poziom jednostkowy.
a) ograniczenia poznawcze (niepozwalające uwzględnić wszystkich informacji niezbędnych do podjęcia decyzji)
- mapa poznawcza: przekonania dotyczące środowiska międzynarodowego, pozycji własnego państwa, wizerunku innych uczestników, stereotypy
- czynniki biologiczne: zmęczenie, wiek, choroba decydenta.
b) ograniczenia emocjonalne (podejmowanie decyzji na zimno)
- typ osobowości decydenta
- stan jego zrównoważenia psychicznego i emocjonalnego
- umiejętność samokontroli
- umiejętność radzenia sobie ze stresem
- poziom inteligencji emocjonalnej.
c) ograniczenia afiliatywne - powiązanie decydentów z pewnymi organizacjami, instytucjami, grupami nacisku i próba forsowania interesów owych grup.
Ograniczenia modelu racjonalnego podejmowania decyzji w polityce zagranicznej - poziom mikrospołeczny i organizacyjny.
1) Poziom mikrospołeczny
a) grupa jest silnie rozproszona - każdy posiada inne przekonania, wartości i cele, podejmowane decyzje są rezultatami przetargu
b) grupa jest bardzo spójna - zbyt duża spójność wytwarza tzw. syndrom grupowego myślenia objawiający się przecenianiem siły grupy, brakiem otwartości intelektualnej i dążeniem do jednolitości grupy.
2) Poziom organizacyjny
Istniejące w administracji standardowe procedury operacyjne, czyli określone sztywne schematy podejmowania decyzji, według których rozwiązuje się w ten sam sposób wszystkie kwestie - zarówno te skomplikowane i te proste, tworzy się niepożądana biurokratyzacja.
Funkcje polityki zagranicznej i wymienić rodzaje funkcji polityki zagranicznej.
Funkcje polityki zagranicznej to zadania, jakie ma do wypełnienia państwo w zakresie polityki zagranicznej.
a) funkcja adaptacyjna
b) funkcja ochronna
c) funkcja informacyjno-reprezentacyjna
d) funkcja koordynacyjna
e) funkcja negocjacyjno-organizatorska
f) funkcja integracyjna.
Funkcja adaptacyjna polityki zagranicznej.
dostosowywanie się do środowiska i oddziaływanie na to środowisko w celu realizacji swoich celów i wzmocnienia swojej pozycji
- promotywna (dominująca) polityka zagraniczna
- zachowawcza (zbalansowana) polityka zagraniczna zmierzająca do zrównoważenia wymagań
- polityka nieprzejednania (izolacji) - uniezależnienie się od środowiska międzynarodowego
Funkcja ochronna polityki zagranicznej.
zagwarantowanie państwu i społeczeństwu bezpieczeństwa i stabilizacji wewnętrznej
Funkcja informacyjno-reprezentacyjna polityki zagranicznej.
zapewnia kontakty państwa z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych; reprezentacja państwa wysyłającego ma kształtować pozytywny wizerunek swojego państwa w państwie przyjmującym; funkcja informacyjna polityki zagranicznej wiąże się z pozyskiwaniem informacji na temat środowiska międzynarodowego
Funkcja koordynacyjna polityki zagranicznej.
obejmuje dążenia do nadania spójności aktywności państwa na arenie międzynarodowej
Funkcja negocjacyjno-organizatorska polityki zagranicznej.
polega na inicjowaniu, organizowaniu i wykorzystywaniu kontaktów oraz stosunków zewnętrznych państwa, negocjowanie i zawieranie umów międzynarodowych
Funkcja integracyjna polityki zagranicznej.
polega na współpracy z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych i tworzeniu wspólnot
Pojęcie roli międzynarodowej państwa.
Rola międzynarodowa państwa to zorganizowany i celowy system oddziaływań państwa na innych uczestników stosunków międzynarodowych, będący funkcją jego subiektywnej oceny i wpływu środowiska zewnętrznego.
Rola międzynarodowa jako rodzaj roli społecznej.
Rola międzynarodowa stanowi konkretyzację ról społecznych państw.
Symbolika teatralna - społeczeństwo pełni funkcję sceny, na której aktorzy (podmioty) mają do wygłoszenia kwestię (rolę) której się od nich oczekuje w związku z zajmowaną przez nich na scenie pozycją.
Rola międzynarodowa a pozycja państwa.
Rola międzynarodowa państwa jest dynamicznym wyrazem jego pozycji. Im bardziej doniosłą rolę pełni państwo, tym większy jest jego prestiż i pozycja na arenie międzynarodowej.
Klasyfikacja ról międzynarodowych państwa - wybrane kryteria.
a) kryterium hierarchiczności
- role syntetyczne (ogólne, kierunkowe)
- role szczegółowe (cząstkowe)
b) kryterium stwórcy lub autora roli
- role narzucone przez środowisko
- role wybierane przez państwo
c) kryterium efektywności
- role deklarowane
- role realizowane rzeczywiście
d) kryterium terytorialnego zasięgu roli
- role globalne
- role regionalne
- role lokalne
e) kryterium stosunku do rzeczywistości międzynarodowej
- role rewolucyjne
- role innowacyjne
- role konserwatywne
- role reakcyjne
f) kryterium przedmiotowe
- role polityczne
- role ekonomiczne
- role kulturowe
- role militarne
- role ideologiczne
g) kryterium intencji roli
- role mające na celu utrzymanie siły, wzrost siły czy demonstrowanie siły
- role prowadzące do status quo, imperializmu czy prestiżu.
Pojęcie efektywności a skuteczności polityki zagranicznej.
Pojęcie efektywności utożsamiane jest z wynikiem pozytywnym osiągniętym przy uwzględnieniu kosztów jego osiągnięcia, natomiast z pojęciem skuteczności wiąże się realizacja celów bez względu na ponoszone koszty.
Ocena efektywności polityki zagranicznej państwa.
polega na porównaniu stanu wyjściowego, czyli celów, ze stanem ich realizacji, przy uwzględnieniu uwarunkowań ( pozytywnych i negatywnych).
3